Accantameva saªkh±rehi virajjati eten±ti vir±go, ariyamaggoti ±ha “vir±gasaªkh±tenamaggen±”ti. Asesa½ nirodh± asesanirodh±, asesetv± nissesetv± nirodh±samucchindan± anusayappah±navasena aggamaggena avijj±ya accantasamuggh±tatoti attho.Yadipi heµµhimamaggehipi pah²yam±n± avijj± accantasamuggh±tavaseneva pah²yati, tath±pina anavasesato pah²yati. Ap±yagaman²y± hi avijj± paµhamamaggena pah²yati, tath± sakidevaimasmi½ loke sabbattha ca anariyabh³miya½ upapattiy± paccayabh³t± avijj± yath±kkama½dutiyatatiyamaggehi pah²yati, na itar±ti, arahattamaggeneva pana s± anavasesa½ ah²yat²ti. Anupp±danirodho hot²ti sabbesa½ saªkh±r±na½ anavasesa½ anupp±danirodhohoti. Heµµhimena hi maggattayena keci saªkh±r± nirujjhanti, keci na nirujjhantiavijj±ya s±vasesanirodh±, aggamaggena panass± anavasesanirodh± na keci saªkh±r± nanirujjhant²ti. Eva½ niruddh±nanti eva½ anupp±danirodhena niruddh±na½. Kevala-saddoniravasesav±cako ca hoti “keval± aªgamagadh±”ti-±d²su. Asammissav±cako ca “keval±s±layo”ti-±d²su. Tasm± ubhayath±pi attha½ vadati “sakalassa, suddhassa v±”ti.Tattha sakalass±ti anavasesassa sabbabhav±digatassa. Sattavirahitass±ti paraparikappitaj²varahitassa.Apicettha kiñc±pi “avijj±nirodh± saªkh±ranirodho, saªkh±ranirodh± viññ±ºanirodho”tiett±vat±pi sakalassa dukkhakkhandhassa anavasesato nirodho vutto hoti, tath±pi yath± anulomeyassa yassa paccayadhammassa atthit±ya yo yo paccayuppannadhammo na nirujjhati pavattati ev±tiimassa atthassa dassanattha½ “avijj±paccay± saªkh±r±…pe… samudayo hot²”ti vutta½.Eva½ tappaµipakkhato tassa tassa paccayassa abh±ve so so paccayuppannadhammo nirujjhati napavattat²ti dassanattha½ idha “avijj±nirodh± saªkh±ranirodho, saªkh±ranirodh± viññ±ºanirodho,viññ±ºanirodh± n±mar³panirodho…pe… dukkhakkhandhassa nirodho hot²”ti vutta½,na pana anulome viya k±lattayapariy±pannassa dukkhakkhandhassa nirodhadassanattha½. An±gatassevahi ariyamaggabh±van±ya asati uppajjan±rahassa dukkhakkhandhassa ariyamaggabh±van±ya nirodhoicchitoti ayampi viseso veditabbo.Yad± haveti ettha haveti byattanti imasmi½ atthe nip±to. Keci pana “haveti±have yuddhe”ti attha½ vadanti, “yodhetha m±ra½ paññ±vudhen±”ti (dha. pa. 40) hivacanato kilesam±rena yujjhanasamayeti tesa½ adhipp±yo. ¾rammaº³panijjh±nalakkhaºen±ti±rammaº³panijjh±nasabh±vena. Lakkhaº³panijjh±nalakkhaºen±ti etth±pi eseva nayo. Tattha±rammaº³panijjh±na½ n±ma aµµha sam±pattiyo kasiº±rammaºassa upanijjh±yanato. Lakkhaº³panijjh±na½n±ma vipassan±maggaphal±ni. Vipassan± hi t²ºi lakkhaº±ni upanijjh±yat²ti lakkhaº³panijjh±na½,maggo vipassan±ya ±gatakicca½ s±dhet²ti lakkhaº³panijjh±na½, phala½tathalakkhaºa½ nirodhasacca½ upanijjh±yat²ti lakkhaº³panijjh±na½. No kallo pañhotiayutto pañho, duppañho esoti attho. ¾disaddena–
“Phusat²ti aha½ na vad±mi. Phusat²ti c±ha½ vadeyya½, tatrassa kallo pañho ‘konu kho, bhante, phusat²’ti? Evañc±ha½ na vad±mi, eva½ ma½ avadanta½ yo eva½ puccheyya‘ki½paccay± nu kho, bhante, phasso’ti, esa kallo pañho. Tatra kalla½ veyy±karaºa½‘sa¼±yatanapaccay± phasso, phassapaccay± vedan±’ti. Ko nu kho, bhante, vedayat²ti?No kallo pañhoti bhagav± avoca, vedayat²ti aha½ na vad±mi, vedayat²ti c±ha½ vadeyya½,tatrassa kallo pañho ‘ko nu kho, bhante, vedayat²’ti? Evañc±ha½ na vad±mi. Eva½ma½ avadanta½ yo eva½ puccheyya ‘ki½paccay± nu kho, bhante, vedan±’ti, esa kallopañho. Tatra kalla½ veyy±karaºa½ ‘phassapaccay± vedan±, vedan±paccay± taºh±”’ti(sa½. ni. 2.12)–
Evam±di½ p±¼isesa½ saªgaºh±ti.
¾din± ca nayen±ti ettha ±di-saddena pana “katam± nu kho, bhante, j±ti, kassaca pan±ya½ j±t²ti. ‘No kallo pañho’ti bhagav± avoc±”ti evam±di½ saªgaºh±ti.Nanu cettha “katama½ nu kho, bhante, jar±maraºan”ti (sa½. ni. 2.35) ida½ supucchitanti?Kiñc±pi supucchita½, yath± pana satasahassagghanake suvaººath±lake va¹¹hitassa subhojanassamatthake ±malakamatte g³thapiº¹e µhapite sabba½ bhojana½ dubbhojana½ hoti cha¹¹etabba½, evameva“kassa ca panida½ jar±maraºan”ti imin± satt³paladdhiv±dapadena g³thapiº¹ena ta½ bhojana½dubbhojana½ viya ayampi sabbo duppañho j±toti.So¼asa kaªkh±ti “ahosi½ nu kho aha½ at²tamaddh±na½, na nu kho ahosi½, ki½ nu khoahosi½, katha½ nu kho ahosi½, ki½ hutv± ki½ ahosi½ nu kho aha½ at²tamaddh±na½, bhaviss±minu kho aha½ an±gatamaddh±na½, na nu kho bhaviss±mi, ki½ nu kho bhaviss±mi, katha½ nukho bhaviss±mi, ki½ hutv± ki½ bhaviss±mi nu kho aha½ an±gatamaddh±na½, aha½ u khosmi, no nu khosmi, ki½ nu khosmi, katha½ nu khosmi, aya½ nu kho sattokuto ±gato, so kuhi½ g±m² bhavissat²”ti (sa½. ni. 2.20; ma. ni. 1.18)evam±gat± at²t±n±gatapaccuppannavisay± so¼asavidh± kaªkh±.Tattha (ma. ni. aµµha. 1.18; sa½. ni. aµµha. 2.2.20) ahosi½ nu kho, na nu khoti sassat±k±rañcaadhiccasamuppatti-±k±rañca niss±ya at²te attano vijjam±natañca avijjam±natañca kaªkhati,ki½ k±raºanti na vattabba½. Ummattako viya hi b±laputhujjano yath± tath± v± pavattati.Apica ayonisomanasik±royevettha k±raºa½. Eva½ ayonisomanasik±rassa pana ki½ k±raºanti?Sveva puthujjanabh±vo ariy±na½ adassan±d²ni v±. Nanu ca puthujjanopi yoniso manasikarot²ti. Ko v± evam±ha “na manasi karot²”ti. Na pana tattha puthujjanabh±vok±raºa½, saddhammasavanakaly±ºamitt±d²ni tattha k±raº±ni Na hi macchama½s±d²ni attanopakatiy± sugandh±ni, abhisaªkh±rapaccay± pana sugandh±nipi honti.Ki½ nu kho ahosinti j±tiliªgupapattiyo niss±ya “khattiyo nu kho ahosi½, br±hmaºavessasuddagahaµµhapabbajitadevamanuss±na½aññataro”ti kaªkhati.Katha½ nu khoti saºµh±n±k±ra½ niss±ya “d²gho nu kho ahosi½, rassa-od±takaºhappam±ºika-appam±ºik±d²na½aññataro”ti kaªkhati. Keci pana “issaranimm±n±di½ niss±ya ‘kena nu kho k±raºenaahosin’ti hetuto kaªkhat²”ti vadanti.Ki½ hutv± ki½ ahosinti j±ti-±d²ni niss±ya “khattiyo hutv± nu kho br±hmaºoahosi½…pe… devo hutv± manusso”ti attano parampara½ kaªkhati. Sabbattheva panaaddh±nanti k±l±dhivacanameta½, tañca bhummatthe upayogavacana½ daµµhabba½.Bhaviss±mi nu kho, na nu khoti sassat±k±rañca ucched±k±rañca niss±ya an±gate attanovijjam±natañca avijjam±natañca kaªkhati. Sesamettha vuttanayameva.Aha½ nu khosm²ti attano atthibh±va½ kaªkhati. Yutta½ panetanti?Yutta½ ayuttanti k± ettha cint±. Apicettha ida½ vatthumpi ud±haranti, c³¼am±t±yakira putto muº¹o, mah±m±t±ya putto amuº¹o. Ta½ sutta½ muº¹esu½. So uµµh±ya“aha½ nu kho c³¼am±t±ya putto”ti cintesi. Eva½ “aha½ nu khosm²”ti kaªkh±hoti.No nu khosm²ti attano natthibh±va½ kaªkhati. Tatr±pi ida½ vatthu– eko kira macchegaºhanto udake ciraµµh±nena s²tibh³ta½ attano ³ru½ “maccho”ti cintetv± pahari.Aparo sus±napasse khetta½ rakkhanto bh²to saªkuµito sayi. So paµibujjhitv± attanojaººuk±ni “dve yakkh±”ti cintetv± pahari, eva½ “no nu khosm²”ti kaªkhati.Ki½ nu khosm²ti khattiyova sam±no attano khattiyabh±va½ kaªkhati kaººo viya s³taputtasaññ².Esa nayo sesesu. Devo pana sam±no devabh±va½ aj±nanto n±ma natthi. Sopi pana “aha½r³p² nu kho ar³p² nu kho”ti-±din± nayena kaªkhati. Khattiy±dayo kasm± na j±nant²tice? Appaccakkh± tesa½ tattha tattha kule uppatti. Gahaµµh±pi ca p±talik±dayo pabbajitasaññino.Pabbajit±pi “kuppa½ nu kho me kamman”ti-±din± nayena gahaµµhasaññino. Manuss±pica ekacce r±j±no viya attani devasaññino honti.Katha½ nu khosm²ti vuttanayameva. Kevalañhettha abbhantare j²vo n±ma atth²ti gahetv±tassa saºµh±n±k±ra½ niss±ya “d²gho nu khosmi, rassacaturassacha¼a½sa-aµµha½saso¼asa½s±d²na½aññatarappak±ro”ti kaªkhanto “katha½ nu khosm²”ti kaªkhat²ti veditabbo. Sar²rasaºµh±na½pana paccuppanna½ aj±nanto n±ma natthi.Kuto ±gato, so kuhi½ g±m² bhavissat²ti attabh±vassa ±gatigatiµµh±na½ kaªkhati.Vapayant²ti vi-apayanti, ik±ralopen±ya½ niddeso. Byapayant²ti vutta½ hoti. Ten±ha“vapayanti apagacchant²”ti. Apagamanañca anuppattinirodhavasen±ti ±ha “nirujjhant²”ti. 3. Kad± panassa bodhipakkhiyadhamm± catusaccadhamm± v± p±tubhavanti uppajjantipak±sant²ti? Vipassan±maggañ±ºesu pavattam±nesu. Tattha vipassan±ñ±ºe t±va vipassan±ñ±ºasampayutt±sati-±dayo vipassan±ñ±ºañca yath±raha½ attano attano visayesu tadaªgappah±navasena subhasaññ±dikepajahant± k±y±nupassan±divasena visu½ visu½ uppajjanti. Maggakkhaºe pana te nibb±nam±lambitv±samucchedavasena paµipakkhe pajahant± cat³supi ariyasaccesu asammohapaµivedhas±dhanavasenasakideva uppajjanti. Eva½ t±vettha bodhipakkhiyadhamm±na½ uppajjanaµµhena p±tubh±vo veditabbo.Ariyasaccadhamm±na½ pana lokiy±na½ vipassan±kkhaºe vipassan±ya ±rammaºakaraºavasena lokuttar±na½tadadhimuttat±vasena maggakkhaºe nirodhasaccassa ±rammaº±bhisamayavasena sabbesampi kicc±bhisamayavasenap±kaµabh±vato pak±sanaµµhena p±tubh±vo veditabbo.Iti bhagav± satipi sabb±k±rena sabbadhamm±na½ attano ñ±ºassa p±kaµabh±ve paµiccasamupp±damukhenavipassan±bhinivesassa katatt± nipuºagambh²rasududdasat±ya paccay±k±rassa ta½ paccavekkhitv±uppannabalavasomanasso paµipakkhasamucchedavibh±vanena saddhi½ attano tadabhisamay±nubh±vad²pakamevetthaud±na½ ud±nesi.“K±m± te paµham± sen±”ti-±din± nayena vuttappak±ra½ m±rasenanti–
“K±m± te paµham± sen±, dutiy± arati vuccati;
tatiy± khuppip±s± te, catutth² taºh± pavuccati.
“Pañcam² thinamiddha½ te, chaµµh± bh²r³ pavuccati;
sattam² vicikicch± te, makkho thambho ca aµµham±.
“L±bho siloko sakk±ro, micch±laddho ca yo yaso;
yo catt±na½ samukka½se, pare ca avaj±nati.
“Es± namuci te sen±, kaºhass±bhippah±rin²;
na na½ as³ro jin±ti, jetv± ca labhate sukhan”ti. (Su. ni. 438-441; mah±ni.28)–
Imin± nayena vuttappak±ra½ m±rasena½.
Tattha (su. ni. aµµha. 2.439-41; mah±ni. aµµha. 28) yasm± ±ditova ag±riyabh³te sattevatthuk±mesu kilesak±m± mohayanti, te abhibhuyya anag±riyabh±va½ upagat±na½ pantesuv± sen±sanesu aññataraññataresu v± adhikusalesu dhammesu arati uppajjati. Vuttampiceta½ “pabbajitena kho, ±vuso, abhirati dukkar±”ti (sa½. ni. 4.331).Tato te parapaµibaddhaj²vikatt± khuppip±s± b±dhati, t±ya b±dhit±na½ pariyesana taºh±citta½ kilamayati, atha nesa½ kilantacitt±na½ thinamiddha½ okkamati, tato visesamanadhigacchant±na½durabhisambhavesu araññavanapatthesu sen±sanesu viharata½ utr±sasaññit± bh²ru j±yati,tesa½ ussaªkitaparisaªkit±na½ d²gharatta½ vivekarasamanass±dayam±n±na½ viharata½ “na siy±nu kho esa maggo”ti paµipattiya½ vicikicch± uppajjati, ta½ vinodetv± viharata½appamattakena vises±dhigamena m±namakkhathambh± j±yanti, tepi vinodetv± viharata½ tatoadhikatara½ vises±dhigama½ niss±ya l±bhasakk±rasilok± uppajjanti, l±bh±dimucchit±dhammapatir³pak±ni pak±sent± micch±yasa½ adhigantv± tattha µhit± j±ti-±d²hi att±na½ukka½senti para½ vambhenti, tasm± k±m±d²na½ paµhamasen±dibh±vo veditabbo.Evameta½ dasavidha½ sena½ uddisitv± yasm± s± kaºhadhammasamann±gatatt± kaºhassa namucinoupak±r±ya sa½vattati, tasm± na½ “tava sen±”ti niddisantena “es± namuci te sen±,kaºhass±bhippah±rin²”ti vutta½. Tattha abhippah±rin²ti samaºabr±hmaº±na½ gh±tan²nippothan², antar±yakar²ti attho. Na na½ as³ro jin±ti, jetv± ca labhate sukhantieva½ tava sena½ as³ro k±ye ca j²vite ca s±pekkho puriso na jin±ti, s³ropana jin±ti, jetv± ca maggasukha½ phalasukhañca adhigacchat²ti attho. Sopi br±hmaºotisopi kh²º±savabr±hmaºo.Id±ni “tena kho pana samayena bhagav± satt±ha½ ekapallaªkena nisinno hotivimuttisukhapaµisa½ved². Atha kho bhagav± tassa satt±hassa accayena tamh± sam±dhimh± vuµµhahitv±rattiy± paµhama½ y±ma½ paµiccasamupp±da½ anuloma½ s±dhuka½ manas±k±si. Rattiy± majjhima½y±ma½ paµiccasamupp±da½ paµiloma½ s±dhuka½ manas±k±si. Rattiy± pacchima½ y±ma½ paµiccasamupp±da½anulomapaµiloma½ s±dhuka½ manas±k±s²”ti eva½ vutt±ya ud±nap±¼iy± (ud±. 1)imiss± ca khandhakap±¼iy± avirodha½ dassetu½ “ud±ne pan±”ti-±di ±raddha½. Etthatassa vasen±ti tassa paccay±k±rapaj±nanassa paccayakkhay±dhigamassa ca vasena. Ekekamevakoµµh±santi anulomapaµilomesu ekekameva koµµh±sa½. P±µipadarattiy± eva½ manas±k±s²tirattiy± t²supi y±mesu anulomapaµiloma½yeva manas±k±si. Bhagav± kira µhapetv±ratanagharasatt±ha½ sesesu chasu satt±hesu antarantar± dhamma½ paccavekkhitv± yebhuyyenavimuttisukhapaµisa½ved² vih±si, ratanagharasatt±he pana abhidhammapavicayavaseneva vih±si.Tasm± antarantar± dhammapaccavekkhaºavasena upp±ditamanasik±resu p±µipadarattiy± upp±dita½manasik±ra½ sandh±ya imissa½ khandhakap±¼iya½ eva½ vuttanti adhipp±yo.
Bodhikath±vaººan± niµµhit±.