Diµµh²nives± na hi sv±tivatt±ti. Diµµh²nives±ti “sassato loko, idameva sacca½ moghamaññan”ti abhinivesapar±m±so diµµhinivesana½. “Asassato loko…pe… antav± loko… anantav± loko … ta½ j²va½ ta½ sar²ra½… añña½ j²va½ añña½ sar²ra½… hoti tath±gato para½ maraº±… na hoti tath±gato para½ maraº±… hoti ca na ca hoti tath±gato para½ maraº±… neva hoti na na hoti tath±gato para½ maraº±, idameva sacca½ moghamaññan”ti abhinivesapar±m±so diµµhinivesananti. Diµµh²nives± na hi sv±tivatt±ti diµµhinives± na hi sv±tivatt± durativatt± duttar± duppatar± dussamatikkam± dubbinivatt±ti– [dubb²tivatt±ti (s². sy±. ka.)] diµµh²nives± na hi sv±tivatt±.
Dhammesu niccheyya samuggah²tanti. Dhammes³ti dv±saµµhi diµµhigatesu. Niccheyy±ti nicchinitv± vinicchinitv± vicinitv± pavicinitv± tulayitv± t²rayitv± vibh±vayitv± vibh³ta½ katv±. Samuggah²tanti nivesanesu odhigg±ho bilagg±ho varagg±ho koµµh±sagg±ho uccayagg±ho samuccayagg±ho. Ida½ sacca½ taccha½ tatha½ bh³ta½ y±th±va½ avipar²ta½ gahita½ par±maµµha½ abhiniviµµha½ ajjhosita½ adhimuttanti– dhammesu niccheyya samuggah²ta½.
Tasm± naro tesu nivesanes³ti. Tasm±ti tasm± ta½k±raº± ta½hetu tappaccay± ta½nid±na½. Naroti satto naro m±navo poso puggalo j²vo j±gu jantu indagu manujo. Tesu nivesanes³ti tesu diµµhinivesanes³ti– tasm± naro tesu nivesanesu.
Nirassat² ±diyat² ca dhammanti. Nirassat²ti dv²hi k±raºehi nirassati– paravicchindan±ya v± nirassati, anabhisambhuºanto v± nirassati. Katha½ paravicchindan±ya nirassati? Paro vicchindeti– so satth± na sabbaññ³, dhammo na sv±kkh±to, gaºo na suppaµipanno, diµµhi na bhaddik±, paµipad± na supaññatt±, maggo na niyy±niko, natthettha suddhi v± visuddhi v± parisuddhi v± mutti v± vimutti v± parimutti v±, natthettha sujjhanti v± visujjhanti v± parisujjhanti v± muccanti v± vimuccanti v± parimuccanti v±, h²n± nih²n± omak± l±mak± chatukk± [jatukk± (s². sy±.)] paritt±ti– eva½ paro vicchindeti. Eva½ vicchindiyam±no satth±ra½ nirassati dhammakkh±na½ nirassati, gaºa½ nirassati, diµµhi½ nirassati, paµipada½ nirassati, magga½ nirassati. Eva½ paravicchindan±ya nirassati. Katha½ anabhisambhuºanto nirassati? S²la½ anabhisambhuºanto s²la½ nirassati, vata½ anabhisambhuºanto vata½ nirassati, s²labbata½ anabhisambhuºanto s²labbata½ nirassati. Eva½ anabhisambhuºanto nirassati. ¾diyat² ca dhammanti. Satth±ra½ gaºh±ti, dhammakkh±na½ gaºh±ti, gaºa½ gaºh±ti, diµµhi½ gaºh±ti, paµipada½ gaºh±ti, magga½ gaºh±ti par±masati abhinivisat²ti– nirassat² ±diyat² ca dhamma½.
Ten±ha bhagav±–
“Diµµh²nives± na hi sv±tivatt±, dhammesu niccheyya samuggah²ta½;
tasm± naro tesu nivesanesu, nirassat² ±diyat² ca dhamman”ti.
21. Dhonassa hi natthi kuhiñci loke, pakappit± diµµhi bhav±bhavesu;
m±yañca m±nañca pah±ya dhono, sa kena gaccheyya an³payo so.
Dhonassa hi natthi kuhiñci loke pakappit± diµµhi bhav±bhaves³ti. Dhonoti. Dhon± vuccati paññ±– y± paññ± paj±nan± vicayo pavicayo dhammavicayo sallakkhaº± upalakkhaº± paccupalakkhaº± paº¹icca½ kosalla½ nepuñña½ vebhaby± cint± upaparikkh± bh³ri medh± pariº±yik± vipassan± sampajañña½ patodo paññ± paññindriya½ paññ±bala½ paññ±sattha½ paññ±p±s±do paññ±-±loko paññ±-obh±so paññ±pajjoto paññ±ratana½ amoho dhammavicayo samm±diµµhi. Ki½k±raº± dhon± vuccati paññ±? T±ya paññ±ya k±yaduccarita½ dhutañca dhotañca sandhotañca niddhotañca; vac²duccarita½… manoduccarita½ dhutañca dhotañca sandhotañca niddhotañca; r±go dhuto ca dhoto ca sandhoto ca niddhoto ca; doso…pe… moho… kodho… upan±ho… makkho… pa¼±so dhuto ca dhoto ca sandhoto ca niddhoto ca; iss± dhut± ca dhot± ca sandhot± ca niddhot± ca; macchariya½ dhutañca dhotañca sandhotañca niddhotañca; m±y± dhut± ca dhot± ca sandhot± ca niddhot± ca; s±µheyya½ dhutañca dhotañca sandhotañca niddhotañca; thambho dhuto ca dhoto ca sandhoto ca niddhoto ca; s±rambho… m±no… atim±no… mado… pam±do dhuto ca dhoto ca sandhoto ca niddhoto ca; sabbe kiles±, sabbe duccarit±, sabbe darath±, sabbe pari¼±h±, sabbe sant±p±, sabb±kusal±bhisaªkh±r± dhut± ca dhot± ca sandhot± ca niddhot± ca. Ta½k±raº± dhon± vuccati paññ±.
Atha v± samm±diµµhiy± micch±diµµhi dhut± ca dhot± ca sandhot± ca niddhot± ca; samm±saªkappena micch±saªkappo dhuto ca dhoto ca sandhoto ca niddhoto ca; samm±v±c±ya micch±v±c± dhut± ca dhot± ca…pe… samm±kammantena micch±kammanto dhuto ca… samm±-±j²vena micch±-±j²vo dhuto ca… samm±v±y±mena micch±v±y±mo dhuto ca… samm±satiy± micch±sati dhut± ca… samm±sam±dhin± micch±sam±dhi dhuto ca dhoto ca sandhoto ca niddhoto ca; samm±ñ±ºena micch±ñ±ºa½ dhuta½ ca… samm±vimuttiy± micch±vimutti dhut± ca dhot± ca sandhot± ca niddhot± ca.
Atha v± ariyena aµµhaªgikena maggena sabbe kiles±, sabbe duccarit±, sabbe darath±, sabbe pari¼±h±, sabbe sant±p±, sabb±kusal±bhisaªkh±r± dhut± ca dhot± ca sandhot± ca niddhot± ca. Arah± imehi dhoneyyehi dhammehi upeto samupeto upagato samupagato upapanno samupapanno samann±gato; tasm± arah± dhono. So dhutar±go dhutap±po dhutakileso dhutapari¼±hoti– dhono. Kuhiñc²ti kuhiñci kimhici katthaci ajjhatta½ v± bahiddh± v± ajjhattabahiddh± v±. Loketi ap±yaloke…pe… ±yatanaloke.
Pakappit±ti dve pakappan±– taºh±pakappan± ca diµµhipakappan± ca…pe… aya½ taºh±pakappan±…pe… aya½ diµµhipakappan±. Bhav±bhaves³ti bhav±bhave kammabhave punabbhave k±mabhave, kammabhave k±mabhave punabbhave r³pabhave, kammabhave r³pabhave punabbhave ar³pabhave, kammabhave ar³pabhave punabbhave punappunabhave punappunagatiy± punappuna-upapattiy± punappunapaµisandhiy± punappuna-attabh±v±bhinibbattiy±. Dhonassa hi natthi kuhiñci loke pakappit± diµµhi bhav±bhaves³ti dhonassa kuhiñci loke bhav±bhavesu ca kappit± pakappit± abhisaªkhat± saºµhapit± diµµhi natthi na santi na sa½vijjati nupalabbhati, pah²n± samucchinn± v³pasant± paµipassaddh± abhabbuppattik± ñ±ºaggin± da¹¹h±ti– dhonassa hi natthi kuhiñci loke pakappit± diµµhi bhav±bhavesu.
M±yañca m±nañca pah±ya dhonoti. M±y± vuccati vañcanik± cariy±. Idhekacco k±yena duccarita½ caritv±, v±c±ya duccarita½ caritv±, manas± duccarita½ caritv± tassa paµicch±danahetu p±pika½ iccha½ paºidahati– “m± ma½ jaññ±”ti icchati, “m± ma½ jaññ±”ti saªkappeti, “m± ma½ jaññ±”ti v±ca½ bh±sati, “m± ma½ jaññ±”ti k±yena parakkamati. Y± evar³p± m±y± m±y±vit± accasar± vañcan± nikati nikiraº± pariharaº± g³han± parig³han± ch±dan± paricch±dan± anutt±nikamma½ an±vikamma½ vocch±dan± p±pakiriy±, aya½ vuccati m±y±.
M±noti ekavidhena m±no– y± cittassa unnati [uººati (sy±. ka.)]. Duvidhena m±no– attukka½sanam±no, paravambhanam±no. Tividhena m±no– “seyyohamasm²”ti m±no, “sadisohamasm²”ti m±no, “h²nohamasm²”ti m±no. Catubbidhena m±no– l±bhena m±na½ janeti, yasena m±na½ janeti, pasa½s±ya m±na½ janeti, sukhena m±na½ janeti. Pañcavidhena m±no– “l±bhimhi man±pik±na½ r³p±nan”ti m±na½ janeti, “l±bhimhi man±pik±na½ sadd±na½…pe… gandh±na½… ras±na½… phoµµhabb±nan”ti m±na½ janeti. Chabbidhena m±no– cakkhusampad±ya m±na½ janeti, sotasampad±ya… gh±nasampad±ya… jivh±sampad±ya… k±yasampad±ya… manosampad±ya m±na½ janeti. Sattavidhena m±no– m±no, atim±no, m±n±tim±no, om±no, adhim±no, asmim±no, micch±m±no. Aµµhavidhena m±no– l±bhena m±na½ janeti, al±bhena om±na½ janeti, yasena m±na½ janeti, ayasena om±na½ janeti, pasa½s±ya m±na½ janeti, nind±ya om±na½ janeti, sukhena m±na½ janeti, dukkhena om±na½ janeti. Navavidhena m±no– seyyassa seyyohamasm²ti m±no, seyyassa sadisohamasm²ti m±no, seyyassa h²nohamasm²ti m±no sadisassa seyyohamasm²ti m±no, sadisassa sadisohamasm²ti m±no, sadisassa h²nohamasm²ti m±no, h²nassa seyyohamasm²ti m±no, h²nassa sadisohamasm²ti m±no, h²nassa h²nohamasm²ti m±no. Dasavidhena m±no– idhekacco m±na½ janeti j±tiy± v± gottena v± kolaputtiyena v± vaººapokkharat±ya v± dhanena v± ajjhenena v± kamm±yatanena v± sipp±yatanena v± vijj±µµh±nena v± sutena v± paµibh±nena v± aññataraññatarena v± vatthun±. Yo evar³po m±no maññan± maññitatta½ unnati unn±mo [uººamo (sy±. ka.)] dhajo sampagg±ho ketukamyat± cittassa– aya½ vuccati m±no. M±yañca m±nañca pah±ya dhonoti. Dhono m±yañca m±nañca pah±ya pajahitv± vinodetv± byanti½ karitv± anabh±va½ gametv±ti– m±yañca m±nañca pah±ya dhono.
Sa kena gaccheyya an³payo soti. Upay±ti dve upay±– taºh³payo ca diµµh³payo ca…pe… aya½ taºh³payo…pe… aya½ diµµh³payo. Tassa taºh³payo pah²no diµµh³payo paµinissaµµho. Taºh³payassa pah²natt±, diµµh³payassa paµinissaµµhatt± an³payo puggalo kena r±gena gaccheyya, kena dosena gaccheyya, kena mohena gaccheyya, kena m±nena gaccheyya, k±ya diµµhiy± gaccheyya, kena uddhaccena gaccheyya, k±ya vicikicch±ya gaccheyya, kehi anusayehi gaccheyya– rattoti v± duµµhoti v± m³¼hoti v± vinibaddhoti v± par±maµµhoti v± vikkhepagatoti v± aniµµhaªgatoti v± th±magatoti v±. Te abhisaªkh±r± pah²n±. Abhisaªkh±r±na½ pah²natt± gatiyo kena gaccheyya– nerayikoti v± tiracch±nayonikoti v± pettivisayikoti v± manussoti v± devoti v± r³p²ti v± ar³p²ti v± saññ²ti v± asaññ²ti v± nevasaññ²n±saññ²ti v±. So hetu natthi paccayo natthi k±raºa½ natthi, yena gaccheyy±ti– sa kena gaccheyya an³payo so.
Ten±ha bhagav±–
“Dhonassa hi natthi kuhiñci loke, pakappit± diµµhi bhav±bhavesu;
m±yañca m±nañca pah±ya dhono, sa kena gaccheyya an³payo so”ti.
22. Upayo hi dhammesu upeti v±da½, an³paya½ kena katha½ vadeyya;
att± niratt± na hi tassa atthi, adhosi so diµµhimidheva sabba½.
Upayo hi dhammesu upeti v±danti. Upay±ti dve upay±– taºh³payo ca diµµh³payo ca…pe… aya½ taºh³payo…pe… aya½ diµµh³payo. Tassa taºh³payo appah²no, diµµh³payo appaµinissaµµho. Taºh³payassa appah²natt± diµµh³payassa appaµinissaµµhatt± dhammesu v±da½ upeti– rattoti v± duµµhoti v± m³¼hoti v± vinibaddhoti v± par±maµµhoti v± vikkhepagatoti v± aniµµhaªgatoti v± th±magatoti v±. Te abhisaªkh±r± appah²n±. Abhisaªkh±r±na½ appah²natt± gatiy± v±da½ upeti. Nerayikoti v± tiracch±nayonikoti v± pettivisayikoti v± manussoti v± devoti v± r³p²ti v± ar³p²ti v± saññ²ti v± asaññ²ti v± nevasaññ²n±saññ²ti v± v±da½ upeti upagacchati gaºh±ti par±masati abhinivisat²ti– upayo hi dhammesu upeti v±da½.
An³paya½ kena katha½ vadeyy±ti. Upay±ti dve upay±– taºh³payo ca diµµh³payo ca…pe… aya½ taºh³payo…pe… aya½ diµµh³payo. Tassa taºh³payo pah²no, diµµh³payo paµinissaµµho. Taºh³payassa pah²natt±, diµµh³payassa paµinissaµµhatt± an³paya½ puggala½ kena r±gena vadeyya, kena dosena vadeyya, kena mohena vadeyya, kena m±nena vadeyya, k±ya diµµhiy± vadeyya, kena uddhaccena vadeyya, k±ya vicikicch±ya vadeyya, kehi anusayehi vadeyya– rattoti v± duµµhoti v± m³¼hoti v± vinibaddhoti v± par±maµµhoti v± vikkhepagatoti v± aniµµhaªgatoti v± th±magatoti v±. Te abhisaªkh±r± pah²n±. Abhisaªkh±r±na½ pah²natt± gatiyo kena vadeyya– nerayikoti v±…pe… nevasaññ²n±saññ²ti v±. So hetu natthi, paccayo natthi, k±raºa½ natthi, yena vadeyya katheyya bhaºeyya d²payeyya vohareyy±ti– an³paya½ kena katha½ vadeyya.
Att± niratt± na hi tassa atth²ti. Att±ti att±nudiµµhi natthi. Niratt±ti ucchedadiµµhi natthi. Att±ti gahita½ natthi. Niratt±ti muñcitabba½ natthi. Yassatthi gahita½, tassatthi muñcitabba½; yassatthi muñcitabba½, tassatthi gahita½. Gahaºa½ muñcan± samatikkanto arah± buddhiparih±niv²tivatto. So vuµµhav±so ciººacaraºo gataddho gatadiso j±timaraºasa½s±ro, natthi tassa punabbhavoti– att± niratt± na hi tassa atthi.
Adhosi so diµµhimidheva sabbanti tassa dv±saµµhi diµµhigat±ni pah²n±ni samucchinn±ni v³pasant±ni paµipassaddh±ni abhabbuppattik±ni ñ±ºaggin± da¹¹h±ni. So sabbadiµµhigata½ idheva adhosi dhuni sandhuni niddhuni pajahi vinodesi byanti½ ak±si anabh±va½ games²ti– adhosi so diµµhimidheva sabba½.
Ten±ha bhagav±–
“Upayo hi dhammesu upeti v±da½, an³paya½ kena katha½ vadeyya;
att± niratt± na hi tassa atthi, adhosi so diµµhimidheva sabban”ti.

Duµµhaµµhakasuttaniddeso tatiyo.