Cakkhun± r³pa½ disv± rajan²ye na rajjati, dussan²ye [dosan²ye (bah³su)] na dussati, mohan²ye na muyhati, kopan²ye na kuppati, madan²ye na majjati, kilesan²ye na kilissati. Sotena sadda½ sutv±…pe… manas± dhamma½ viññ±ya rajan²ye na rajjati dussan²ye na dussati, mohan²ye na muyhati, kopan²ye na kuppati, madan²ye na majjati, kilesan²ye na kilissati. Diµµhe diµµhamatto, sute sutamatto, mute mutamatto, viññ±te viññ±tamatto. Diµµhe na limpati, sute na limpati, mute na limpati, viññ±te na limpati. Diµµhe an³payo anap±yo anissito appaµibaddho vippamutto visaññutto vimariy±dikatena cetas± viharati. Sute… mute… viññ±te an³payo anap±yo anissito appaµibaddho vippamutto visaññutto vimariy±dikatena cetas± viharati. Sa½vijjati arahato cakkhu, passati arah± cakkhun± r³pa½. Chandar±go arahato natthi, suvimuttacitto arah±. Sa½vijjati arahato sota½, suº±ti arah± sotena sadda½. Chandar±go arahato natthi, suvimuttacitto arah±. Sa½vijjati arahato gh±na½, gh±yati arah± gh±nena gandha½. Chandar±go arahato natthi, suvimuttacitto arah±. Sa½vijjati arahato jivh±, s±yati arah± jivh±ya rasa½…pe… sa½vijjati arahato k±yo, phusati arah± k±yena phoµµhabba½…pe… sa½vijjati arahato mano, vij±n±ti arah± manas± dhamma½. Chandar±go arahato natthi suvimuttacitto arah±. Cakkhu r³p±r±ma½ r³parata½ r³pasammudita½, ta½ arahato danta½ gutta½ rakkhita½ sa½vuta½, tassa ca sa½var±ya dhamma½ deseti. Sota½ sadd±r±ma½…pe… gh±na½ gandh±r±ma½… jivh± ras±r±m± rasarat± rasasammudit±, s± arahato dant± gutt± rakkhit± sa½vut±, tass± ca sa½var±ya dhamma½ deseti. K±yo phoµµhabb±r±mo…pe… mano dhamm±r±mo dhammarato dhammasammudito, so arahato danto gutto rakkhito sa½vuto, tassa ca sa½var±ya dhamma½ deseti.
“Danta½ nayanti samiti½, danta½ r±j±bhir³hati;
danto seµµho manussesu, yotiv±kya½ titikkhati.
“Varamassatar± dant±, ±j±n²y± ca [±j±niy±va (sy±.)] sindhav±;
kuñjar± ca mah±n±g±, attadanto tato vara½.
“Na hi etehi y±nehi, gaccheyya agata½ disa½;
yath±ttan± sudantena, danto dantena gacchati.
“Vidh±su na vikampanti, vippamutt± punabbhav±;
dantabh³mimanuppatt±, te loke vijit±vino.
“Yassindriy±ni bh±vit±ni [vibh±vit±ni (s².)], ajjhatta½ bahiddh± ca [ajjhattabahiddh± ca (s².), ajjhattañca bahiddh± ca (sy±. ka.) su. ni. 521] sabbaloke;
nibbijjha ima½ [nibbijjhima½ (sy±.), nibbijja ima½ (ka.)] parañca loka½, k±la½ kaªkhati bh±vito sa danto”ti.
Upekkhako sad±ti. Sad± sabbad± sabbak±la½ niccak±la½ dhuvak±la½…pe… pacchime vayokhandhe. Satoti cat³hi k±raºehi sato– k±ye k±y±nupassan±satipaµµh±na½ bh±vento sato, vedan±su… citte… dhammesu dhamm±nupassan±satipaµµh±na½ bh±vento sato…pe… so vuccati satoti– upekkhako sad± sato. Na loke maññate samanti. “Sadisohamasm²”ti m±na½ na janeti j±tiy± v± gottena v±…pe… aññataraññatarena v± vatthun±ti– na loke maññate sama½. Na vises² na n²ceyyoti. “Seyyohamasm²”ti atim±na½ na janeti j±tiy± v± gottena v±…pe… aññataraññatarena v± vatthun± “H²nohamasm²”ti om±na½ na janeti j±tiy± v± gottena v±…pe… aññataraññatarena v± vatthun±ti– na vises² na n²ceyyo. Tassa no santi ussad±ti. Tass±ti arahato kh²º±savassa. Ussad±ti sattussad±– r±gussado dosussado mohussado m±nussado diµµhussado kilesussado kammussado. Tassime ussad± natthi na santi na sa½vijjanti nupalabbhanti, pah²n± samucchinn± v³pasant± paµipassaddh± abhabbuppattik± ñ±ºaggin± da¹¹h±ti– tassa no santi ussad±. Ten±ha bhagav±–
“Upekkhako sad± sato, na loke maññate sama½;
na vises² na n²ceyyo, tassa no santi ussad±”ti.
91. Yassa nissayat± [nissayan± (ka.)] natthi, ñatv± dhamma½ anissito;
bhav±ya vibhav±ya v±, taºh± yassa na vijjati.
Yassa nissayat± natth²ti. Yass±ti arahato kh²º±savassa. Nissay±ti dve nissay±– taºh±nissayo ca diµµhinissayo ca…pe… aya½ taºh±nissayo…pe… aya½ diµµhinissayo Tassa taºh±nissayo pah²no, diµµhinissayo paµinissaµµho; taºh±nissayassa pah²natt± diµµhinissayassa paµinissaµµhatt± nissayat± yassa natthi na santi na sa½vijjati nupalabbhati, pah²n± samucchinn± v³pasant± paµipassaddh± abhabbuppattik± ñ±ºaggin± da¹¹h±ti– yassa nissayat± natthi. Ñatv± dhamma½ anissitoti. Ñatv±ti ñatv± j±nitv± tulayitv± t²rayitv± vibh±vayitv± vibh³ta½ katv±, “sabbe saªkh±r± anicc±”ti ñatv± j±nitv± tulayitv± t²rayitv± vibh±vayitv± vibh³ta½ katv±, “sabbe saªkh±r± dukkh±”ti… “sabbe dhamm± anatt±”ti…pe… “ya½ kiñci samudayadhamma½ sabba½ ta½ nirodhadhamman”tntti ñatv± j±nitv± tulayitv± t²rayitv± vibh±vayitv± vibh³ta½ katv±. Anissitoti dve nissay±– taºh±nissayo ca diµµhinissayo ca…pe… aya½ taºh±nissayo…pe… aya½ diµµhinissayo. Taºh±nissaya½ pah±ya diµµhinissaya½ paµinissajjitv± cakkhu½ anissito, sota½ anissito, gh±na½ anissito, jivha½ anissito, k±ya½ anissito, mana½ anissito, r³pe… sadde… gandhe… rase… phoµµhabbe… kula½… gaºa½… ±v±sa½…pe… diµµhasutamutaviññ±tabbe dhamme anissito anall²no anupagato anajjhosito anadhimutto nikkhanto nissaµo vippamutto visaññutto vimariy±dikatena cetas± viharat²ti– ñatv± dhamma½ anissito. Bhav±ya vibhav±ya v±, taºh± yassa na vijjat²ti. Taºh±ti r³pataºh± saddataºh± gandhataºh± rasataºh± phoµµhabbataºh± dhammataºh±. Yass±ti arahato kh²º±savassa. Bhav±y±ti bhavadiµµhiy±, vibhav±y±ti vibhavadiµµhiy±; bhav±y±ti sassatadiµµhiy±, vibhav±y±ti ucchedadiµµhiy±; bhav±y±ti punappunabhav±ya punappunagatiy± punappuna-upapattiy± punappunapaµisandhiy± punappuna-attabh±v±bhinibbattiy± Taºh± yassa natthi na santi na sa½vijjati nupalabbhati, pah²n± samucchinn± v³pasant± paµipassaddh± abhabbuppattik± ñ±ºaggin± da¹¹h±ti– bhav±ya vibhav±ya v± taºh± yassa na vijjati. Ten±ha bhagav±–
“Yassa nissayat± natthi, ñatv± dhamma½ anissito;
bhav±ya vibhav±ya v±, taºh± yassa na vijjat²”ti.
92. Ta½ br³mi upasantoti, k±mesu anapekkhina½;
ganth± tassa na vijjanti, atar² so visattika½.
Ta½ br³mi upasantoti. Upasanto v³pasanto nibbuto paµipassaddhoti. Ta½ br³mi ta½ kathemi ta½ bhaº±mi ta½ d²pay±mi ta½ vohar±m²ti– ta½ br³mi upasantoti. K±mesu anapekkhinanti. K±m±ti udd±nato dve k±m±– vatthuk±m± ca kilesak±m± ca…pe… ime vuccanti vatthuk±m±…pe… ime vuccanti kilesak±m±. Vatthuk±me parij±nitv±, kilesak±me pah±ya pajahitv± vinodetv± byanti½ karitv± anabh±va½ gametv± k±mesu anapekkhino v²tak±mo cattak±mo vantak±mo muttak±mo pah²nak±mo paµinissaµµhak±mo, k±mesu v²tar±go vigatar±go cattar±go vantar±go muttar±go pah²nar±go paµinissaµµhar±go nicch±to nibbuto s²tibh³to sukhappaµisa½ved² brahmabh³tena attan± viharat²ti– k±mesu anapekkhina½. Ganth± tassa na vijjant²ti. Ganth±ti catt±ro ganth±– abhijjh± k±yagantho, by±p±do k±yagantho, s²labbatapar±m±so k±yagantho, ida½sacc±bhiniveso k±yagantho. Attano diµµhiy± r±go abhijjh± k±yagantho, parav±desu ±gh±to appaccayo by±p±do k±yagantho, attano s²la½ v± vata½ v± s²labbata½ v± par±m±so s²labbatapar±m±so k±yagantho, attano diµµhi ida½sacc±bhiniveso k±yagantho. Tass±ti arahato kh²º±savassa. Ganth± tassa na vijjant²ti. Ganth± tassa natthi na santi na sa½vijjanti nupalabbhanti, pah²n± samucchinn± v³pasant± paµipassaddh± abhabbuppattik± ñ±ºaggin± da¹¹h±ti– ganth± tassa na vijjanti. Atar² so visattikanti. Visattik± vuccati taºh±. Yo r±go s±r±go…pe… abhijjh± lobho akusalam³la½. Visattik±ti kenaµµhena visattik± Visat±ti visattik±, vis±l±ti visattik±, visaµ±ti visattik±, visam±ti visattik±, visakkat²ti visattik±, visa½harat²ti visattik±, visa½v±dik±ti visattik±, visam³l±ti visattik±, visaphal±ti visattik±, visaparibhog±ti visattik±, vis±l± v± pana s± taºh± r³pe… sadde… gandhe… rase… phoµµhabbe… kule… gaºe… ±v±se…pe… diµµhasutamutaviññ±tabbesu dhammesu visata½ vitthat±ti visattik±. Atar² so visattikanti. So ima½ visattika½ taºha½ atari uttari patari samatikkami v²tivatt²ti– atar² so visattika½. Ten±ha bhagav±–
“Ta½ br³mi upasantoti, k±mesu anapekkhina½;
ganth± tassa na vijjanti, atar² so visattikan”ti.
93. Na tassa putt± pasavo, khetta½ vatthuñca vijjati;
att± v±pi niratt± v±, na tasmi½ upalabbhati.
Na tassa putt± pasavo, khetta½ vatthuñca vijjat²ti. N±ti paµikkhepo. Tass±ti arahato kh²º±savassa. Putt±ti catt±ro putt±– attajo putto, khettajo putto, dinnako putto antev±siko putto. Pasavoti. Aje¼ak± kukkuµas³kar± hatthig±v±ssava¼av±. Khettanti s±likhetta½ v²hikhetta½ muggakhetta½ m±sakhetta½ yavakhetta½ godhumakhetta½ tilakhetta½. Vatthunti gharavatthu½ koµµhavatthu½ purevatthu½ pacch±vatthu½ ±r±mavatthu½ vih±ravatthu½. Na tassa putt± pasavo, khetta½ vatthuñca vijjat²ti. Tassa puttapariggaho v± pasupariggaho v± khettapariggaho v± vatthupariggaho v± natthi na santi na sa½vijjanti nupalabbhanti, pah²n± samucchinn± v³pasant± paµipassaddh± abhabbuppattik± ñ±ºaggin± da¹¹h±ti– na tassa putt± pasavo, khetta½ vatthuñca vijjati. Att± v±pi niratt± v±, na tasmi½ upalabbhat²ti. Att±ti attadiµµhi, niratt±ti ucchedadiµµhi; att±ti gahita½ natthi, niratt±ti muñcitabba½ natthi. Yassa natthi gahita½ tassa natthi muñcitabba½. Yassa natthi muñcitabba½ tassa natthi gahita½. G±hamuñcanasamatikkanto arah± vuddhiparih±niv²tivatto. So vuµµhav±so ciººacaraºo…pe… j±timaraºasa½s±ro natthi tassa punabbhavoti– att± v±pi niratt± v±, na tasmi½ upalabbhati. Ten±ha bhagav±–
“Na tassa putt± pasavo, khetta½ vatthuñca vijjati;
att± v±pi niratt± v±, na tasmi½ upalabbhat²”ti.
94. Yena na½ vajju½ puthujjan±, atho samaºabr±hmaº±;
ta½ tassa apurakkhata½, tasm± v±desu nejati.
Yena na½ vajju½ puthujjan±, atho samaºabr±hmaº±ti. Puthujjan±ti puthu kilese janent²ti puthujjan± puthu avihatasakk±yadiµµhik±ti puthujjan±, puthu satth±r±na½ mukhullokik±ti [mukhullokak±ti (s².)] puthujjan±, puthu sabbagat²hi avuµµhit±ti puthujjan±, puthu n±n±bhisaªkh±re abhisaªkharont²ti puthujjan±, puthu n±n±-oghehi vuyhant²ti puthujjan±, puthu n±n±sant±pehi santappent²ti puthujjan±, puthu n±n±pari¼±hehi pari¹ayhant²ti puthujjan±, puthu pañcasu k±maguºesu ratt± giddh± gadhit± mucchit± ajjhosann± lagg± laggit± palibuddh±ti puthujjan±, puthu pañcahi n²varaºehi ±vut± nivut± ovut± pihit± paµicchann± paµikujjit±ti– puthujjan±. Samaº±ti ye keci ito bahiddh± paribbaj³pagat± paribbajasam±pann±. Br±hmaº±ti ye keci bhov±dik±. Yena na½ vajju½ puthujjan±, atho samaºabr±hmaº±ti Puthujjan± yena ta½ r±gena vadeyyu½, yena dosena vadeyyu½, yena mohena vadeyyu½, yena m±nena vadeyyu½, y±ya diµµhiy± vadeyyu½, yena uddhaccena vadeyyu½, y±ya vicikicch±ya vadeyyu½, yehi anusayehi vadeyyu½, rattoti v± duµµhoti v± m³¼hoti v± vinibaddhoti v± par±maµµhoti v± vikkhepagatoti v± aniµµhaªgatoti v± th±magatoti v± te abhisaªkh±r± pah²n±; abhisaªkh±r±na½ pah²natt± gatiy± [gatiyo (sy±.)] yena ta½ vadeyyu½– nerayikoti v± tiracch±nayonikoti v± pettivisayikoti v± manussoti v± devoti v± r³p²ti v± ar³p²ti v± saññ²ti v± asaññ²ti v± nevasaññ²n±saññ²ti v±. So hetu natthi paccayo natthi k±raºa½ natthi yena na½ vadeyyu½ katheyyu½ bhaºeyyu½ d²payeyyu½ vohareyyunti– yena na½ vajju½ puthujjan±, atho samaºabr±hmaº±. Ta½ tassa apurakkhatanti. Tass±ti arahato kh²º±savassa. Purekkh±r±ti dve purekkh±r±– taºh±purekkh±ro ca diµµhipurekkh±ro ca…pe… aya½ taºh±purekkh±ro…pe… aya½ diµµhipurekkh±ro. Tassa taºh±purekkh±ro pah²no, diµµhipurekkh±ro paµinissaµµho; taºh±purekkh±rassa pah²natt±, diµµhipurekkh±rassa paµinissaµµhatt± na taºha½ v± diµµhi½ v± purato katv± carati, na taºh±dhajo na taºh±ketu na taºh±dhipateyyo, na diµµhidhajo na diµµhiketu na diµµh±dhipateyyo, na taºh±ya v± na diµµhiy± v± pariv±rito carat²ti– ta½ tassa apurakkhata½. Tasm± v±desu nejat²ti. Tasm±ti tasm± ta½k±raº± ta½hetu tappaccay± ta½nid±n± v±desu upav±desu nind±ya garah±ya akittiy± avaººah±rik±ya nejati na iñjati na calati na vedhati nappavedhati na sampavedhat²ti– tasm± v±desu nejati. Ten±ha bhagav±–
“Yena na½ vajju½ puthujjan±, atho samaºabr±hmaº±;
ta½ tassa apurakkhata½, tasm± v±desu nejat²”ti.
95. V²tagedho amacchar², na ussesu vadate muni;
na samesu na omesu, kappa½ neti akappiyo.
V²tagedho amacchar²ti. Gedho vuccati taºh±. Yo r±go s±r±go…pe… abhijjh± lobho akusalam³la½. Yasseso gedho pah²no samucchinno v³pasanto paµipassaddho abhabbuppattiko ñ±ºaggin± da¹¹ho, so vuccati v²tagedho. So r³pe agiddho…pe… diµµhasutamutaviññ±tabbesu dhammesu agiddho agadhito amucchito anajjhosito, v²tagedho vigatagedho cattagedho vantagedho muttagedho pah²nagedho paµinissaµµhagedho nicch±to…pe… brahmabh³tena attan± viharat²ti– v²tagedho. Amacchar²ti macchariyanti pañca macchariy±ni– ±v±samacchariya½, kulamacchariya½, l±bhamacchariya½, vaººamacchariya½, dhammamacchariya½. Ya½ evar³pa½…pe… g±ho– ida½ vuccati macchariya½. Yasseta½ macchariya½ pah²na½ samucchinna½ v³pasanta½ paµipassaddha½ abhabbuppattika½ ñ±ºaggin± da¹¹ha½, so vuccati amacchar²ti– v²tagedho amacchar². Na ussesu vadate muni, na samesu na omes³ti. Mun²ti. Mona½ vuccati ñ±ºa½…pe… saªgaj±lamaticca so muni. “Seyyohamasm²”ti v±, “sadisohamasm²”ti v±, “h²nohamasm²”ti v± na vadati na katheti na bhaºati na d²payati na voharat²ti– na ussesu vadate muni, na samesu na omesu. Kappa½ neti akappiyoti. Kapp±ti dve kapp±– taºh±kappo ca diµµhikappo ca…pe… aya½ taºh±kappo…pe… aya½ diµµhikappo. Tassa taºh±kappo pah²no, diµµhikappo paµinissaµµho; taºh±kappassa pah²natt±, diµµhikappassa paµinissaµµhatt± taºh±kappa½ v± diµµhikappa½ v± neti na upeti na upagacchati na gaºh±ti na par±masati n±bhinivisat²ti– kappa½ neti. Akappiyoti. Kapp±ti dve kapp±– taºh±kappo ca diµµhikappo ca…pe… aya½ taºh±kappo…pe… aya½ diµµhikappo. Tassa taºh±kappo pah²no, diµµhikappo paµinissaµµho; tassa taºh±kappassa pah²natt±, diµµhikappassa paµinissaµµhatt± taºh±kappa½ v± diµµhikappa½ v± na kappeti na janeti na sañjaneti na nibbatteti n±bhinibbattet²ti– kappa½ neti akappiyo. Ten±ha bhagav±–
“V²tagedho amacchar², na ussesu vadate muni;
na samesu na omesu, kappa½ neti akappiyo”ti.
96. Yassa loke saka½ natthi, asat± ca na socati;
dhammesu ca na gacchati, sa ve santoti vuccati.
Yassa loke saka½ natth²ti. Yass±ti arahato kh²º±savassa. Loke saka½ natth²ti. Tassa mayha½ v± ida½ paresa½ v± idanti kiñci r³pagata½ vedan±gata½ saññ±gata½ saªkh±ragata½ viññ±ºagata½, gahita½ par±maµµha½ abhiniviµµha½ ajjhosita½ adhimutta½, natthi na santi…pe… ñ±ºaggin± da¹¹hanti– yassa loke saka½ natthi. Asat± ca na socat²ti. Vipariºata½ v± vatthu½ na socati, vipariºatasmi½ v± vatthusmi½ na socati. Cakkhu me vipariºatanti na socati. Sota½ me… gh±na½ me… jivh± me… k±yo me… mano me… r³p± me… sadd± me… gandh± me… ras± me… phoµµhabb± me… kula½ me… gaºo me… ±v±so me… l±bho me… yaso me… pasa½s± me… sukha½ me… c²vara½ me… piº¹ap±to me… sen±sana½ me… gil±napaccayabhesajjaparikkh±ro me… m±t± me… pit± me… bh±t± me… bhagin² me… putto me… dh²t± me… mitt± me… amacc± me… ñ±tak± me… s±lohit± me vipariºat±ti na socati na kilamati na paridevati na uratt±¼i½ kandati na sammoha½ ±pajjat²ti. Evampi, asat± ca na socati. Atha v± asant±ya [asat±ya (s².), as±t±ya (sy±.)] dukkh±ya vedan±ya phuµµho pareto samohito samann±gato na socati na kilamati na paridevati na uratt±¼i½ kandati na sammoha½ ±pajjati. Cakkhurogena phuµµho pareto samohito samann±gato na socati na kilamati na paridevati na uratt±¼i½ kandati na sammoha½ ±pajjati, sotarogena… gh±narogena… jivh±rogena… k±yarogena… s²sarogena… kaººarogena… mukharogena… dantarogena… k±sena… s±sena… pin±sena… ¹±hena… jarena… kucchirogena… mucch±ya… pakkhandik±ya… s³lena… vis³cik±ya… kuµµhena… gaº¹ena… kil±sena… sosena… apam±rena… dadduy±… kaº¹uy±… kacchuy±… rakhas±ya vitacchik±ya… lohitena… pittena… madhumehena… a½s±ya… pi¼ak±ya… bhagandalena [bhagandal±ya (s². sy±.)] … pittasamuµµh±nena ±b±dhena… semhasamuµµh±nena ±b±dhena… v±tasamuµµh±nena ±b±dhena… sannip±tikena ±b±dhena… utupariº±majena ±b±dhena… visamaparih±rajena ±b±dhena… opakkamikena ±b±dhena… kammavip±kajena ±b±dhena… s²tena… uºhena… jighacch±ya… pip±s±ya… ¹a½samakasav±t±tapasar²sapasamphassehi phuµµho pareto samohito samann±gato na socati na kilamati na paridevati na uratt±¼i½ kandati na sammoha½ ±pajjat²ti. Evampi, asat± ca na socati. Atha v± asante asa½vijjam±ne anupalabbham±ne [anupalabbhiyam±ne (sy±. ka.)]– “aho vata me ta½ natthi, siy± vata me ta½, ta½ vat±ha½ na ca labh±m²”ti na socati na kilamati na paridevati na uratt±¼i½ kandati na sammoha½ ±pajjat²ti. Evampi asat± ca na socati. Dhammesu ca na gacchat²ti na chand±gati½ gacchati, na dos±gati½ gacchati, na moh±gati½ gacchati, na bhay±gati½ gacchati, na r±gavasena gacchati, na dosavasena gacchati, na mohavasena gacchati, na m±navasena gacchati, na diµµhivasena gacchati, na uddhaccavasena gacchati, na vicikicch±vasena gacchati, na anusayavasena gacchati na ca vaggehi dhammehi y±yati n²yati vuyhati sa½har²yat²ti– dhammesu ca na gacchati. Sa ve santoti vuccat²ti. So santo upasanto v³pasanto nibbuto paµipassaddhoti vuccati pavuccati kath²yati bhaº²yati d²p²yati vohar²yat²ti– sa ve santoti vuccati. Ten±ha bhagav±–
“Yassa loke saka½ natthi, asat± ca na socati;
dhammesu ca na gacchati, sa ve santoti vuccat²”ti.
Pur±bhedasuttaniddeso dasamo.