Yasmi½ sama½ visama½ v±pi natth²ti. Yasminti yasmi½ puggale arahante kh²º±save sadisohamasm²ti m±no natthi, seyyohamasm²ti m±no natthi, h²nohamasm²ti om±no natthi na santi na sa½vijjati nupalabbhati, pah²na½ samucchinna½ v³pasanta½ paµipassaddha½ abhabbuppattika½ ñ±ºaggin± da¹¹hanti– yasmi½ sama½ visama½ v±pi natthi.
Sa kena v±da½ paµisa½yujeyy±ti. So kena m±nena, k±ya diµµhiy±, kena v± puggalena v±da½ paµisaññojeyya paµibaleyya kalaha½ kareyya bhaº¹ana½ kareyya viggaha½ kareyya viv±da½ kareyya medhaga½ kareyya– “na tva½ ima½ dhammavinaya½ ±j±n±si…pe… nibbeµhehi v± sace pahos²”ti– sa kena v±da½ paµisa½yujeyya.
Ten±ha bhagav±–
“Saccanti so br±hmaºo ki½ vadeyya, mus±ti v± so vivadetha kena;
yasmi½ sama½ visama½ v±pi natthi, sa kena v±da½ paµisa½yujeyy±”ti.
79. Oka½ pah±ya aniketas±r², g±me akubba½ muni santhav±ni [sandhav±ni (ka.)] ;
k±mehi ritto apurekkhar±no, katha½ na viggayha janena kayir±.
Atha kho h±liddak±ni [haliddak±n² (s².)] gahapati yen±yasm± mah±kacc±no tenupasaªkami; upasaªkamitv± ±yasmanta½ mah±kacc±na½ abhiv±detv± ekamanta½ nis²di. Ekamanta½ nisinno kho h±liddak±ni gahapati ±yasmanta½ mah±kacc±na½ etadavoca– “vuttamida½ bhante, kacc±na, bhagavat± aµµhakavaggike m±gaº¹iyapañhe–
“Oka½ pah±ya aniketas±r², g±me akubba½ muni santhav±ni;
k±mehi ritto apurekkhar±no, katha½ na viggayha janena kayir±”ti.
“Imassa nu kho bhante, kacc±na, bhagavat± saªkhittena bh±sitassa katha½ vitth±rena attho daµµhabbo”ti?
“R³padh±tu kho, gahapati, viññ±ºassa oko r³padh±tu r±gavinibandhañca [r±gavinibaddhañca (s².)] pana viññ±ºa½ okas±r²ti vuccati. Vedan±dh±tu kho, gahapati… saññ±dh±tu kho, gahapati… saªkh±radh±tu kho, gahapati, viññ±ºassa oko saªkh±radh±tu r±gavinibandhañca pana viññ±ºa½ okas±r²ti vuccati. Eva½ kho, gahapati, okas±r² hoti.
“Kathañca, gahapati, anokas±r² hoti? R³padh±tuy± kho, gahapati, yo chando yo r±go y± nand² y± taºh± ye up±yup±d±n± [upayup±d±n± (ka.)] cetaso adhiµµh±n±bhinives±nusay± te tath±gatassa pah²n± ucchinnam³l± t±l±vatthukat± anabh±va½kat± ±yati½ anupp±dadhamm±; tasm± tath±gato anokas±r²ti vuccati. Vedan±dh±tuy± kho, gahapati… saññ±dh±tuy± kho, gahapati… saªkh±radh±tuy± kho, gahapati… viññ±ºadh±tuy± kho, gahapati, yo chando yo r±go y± nand² y± taºh± ye up±yup±d±n± cetaso adhiµµh±n±bhinives±nusay± te tath±gatassa pah²n± ucchinnam³l± t±l±vatthukat± anabh±va½kat± ±yati½ anupp±dadhamm±; tasm± tath±gato anokas±r²ti vuccati. Eva½ kho, gahapati, anokas±r² hoti.
“Kathañca, gahapati, niketas±r² hoti? R³panimittaniketavis±ravinibandh± kho, gahapati, niketas±r²ti vuccati. Saddanimitta… gandhanimitta… rasanimitta… phoµµhabbanimitta… dhammanimittaniketavis±ravinibandh± kho, gahapati, niketas±r²ti vuccati. Eva½ kho, gahapati, niketas±r² hoti.
“Kathañca, gahapati, aniketas±r² hoti? R³panimittaniketavis±ravinibandh± kho, gahapati, tath±gatassa pah²n± ucchinnam³l± t±l±vatthukat± anabh±va½kat± ±yati½ anupp±dadhamm±; tasm± tath±gato aniketas±r²ti vuccati. Saddanimitta… gandhanimitta… rasanimitta… phoµµhabbanimitta… dhammanimittaniketavis±ravinibandh± kho, gahapati, tath±gatassa pah²n± ucchinnam³l± t±l±vatthukat± anabh±va½kat± ±yati½ anupp±dadhamm±; tasm± tath±gato aniketas±r²ti vuccati. Eva½ kho, gahapati, aniketas±r² hoti.
“Kathañca, gahapati, g±me santhavaj±to hoti? Idha gahapati, ekacco bhikkhu gih²hi sa½saµµho viharati sahanand² sahasok², sukhitesu sukhito, dukkhitesu dukkhito, uppannesu kiccakaraº²yesu attan± voyoga½ ±pajjati. Eva½ kho, gahapati, g±me santhavaj±to hoti.
“Kathañca, gahapati, g±me na santhavaj±to hoti? Idha, gahapati, ekacco bhikkhu gih²hi asa½saµµho viharati na sahanand² na sahasok², na sukhitesu sukhito, na dukkhitesu dukkhito, uppannesu kiccakaraº²yesu na attan± voyoga½ ±pajjati. Eva½ kho, gahapati, g±me na santhavaj±to hoti.
“Kathañca, gahapati, k±mehi aritto hoti? Idha, gahapati, ekacco bhikkhu k±mesu av²tar±go hoti avigatacchando avigatapemo avigatapip±so avigatapari¼±ho avigatataºho. Eva½ kho, gahapati, k±mehi aritto hoti.
“Kathañca gahapati, k±mehi ritto hoti? Idha, gahapati, ekacco bhikkhu k±mesu v²tar±go hoti vigatacchando vigatapemo vigatapip±so vigatapari¼±ho vigatataºho. Eva½ kho, gahapati, k±mehi ritto hoti.
“Kathañca, gahapati, purekkhar±no hoti? Idha gahapati, ekaccassa bhikkhuno eva½ hoti– ‘eva½r³po siya½ an±gatamaddh±nan’ti tattha nandi½ samann±neti, ‘eva½vedano siya½… eva½sañño siya½… eva½saªkh±ro siya½… eva½viññ±ºo siya½ an±gatamaddh±nan’ti tattha nandi½ samann±neti. Eva½ kho, gahapati, purekkhar±no hoti.
“Kathañca gahapati, apurekkhar±no hoti? Idha, gahapati, ekaccassa bhikkhuno eva½ hoti– ‘eva½r³po siya½ an±gatamaddh±nan’ti na tattha nandi½ samann±neti, ‘eva½vedano siya½… eva½sañño siya½… eva½saªkh±ro siya½… eva½viññ±ºo siya½ an±gatamaddh±nan’ti na tattha nandi½ samann±neti. Eva½ kho, gahapati, apurekkhar±no hoti.
“Kathañca, gahapati, katha½ viggayha janena katt± hoti? Idha, gahapati, ekacco evar³pi½ katha½ katt± hoti– ‘na tva½ ima½ dhammavinaya½ ±j±n±si, aha½ ima½ dhammavinaya½ ±j±n±mi, ki½ tva½ ima½ dhammavinaya½ ±j±nissasi, micch±paµipanno tvamasi, ahamasmi samm±paµipanno, sahita½ me, asahita½ te, pure vacan²ya½ pacch± avaca, pacch± vacan²ya½ pure avaca, adhiciººa½ te vipar±vatta½, ±ropito te v±do, niggahito tvamasi, cara v±dappamokkh±ya, nibbeµhehi v± sace pahos²’ti. Eva½ kho, gahapati, katha½ viggayha janena katt± hoti.
“Kathañca, gahapati, katha½ viggayha janena na katt± hoti? Idha, gahapati, ekacco na evar³pi½ katha½ katt± hoti– ‘na tva½ ima½ dhammavinaya½ ±j±n±si…pe… nibbeµhehi v± sace pahos²’ti. Eva½ kho, gahapati, viggayha janena na katt± hoti. Iti kho, gahapati, ya½ ta½ vutta½ bhagavat± aµµhakavaggike m±gaº¹iyapañhe–
“Oka½ pah±ya aniketas±r², g±me akubba½ muni santhav±ni;
k±mehi ritto apurekkhar±no, katha½ na viggayha janena kayir±”ti.
“Imassa kho, gahapati, bhagavat± saªkhittena bh±sitassa eva½ vitth±rena attho daµµhabbo”ti.
Ten±ha bhagav±–
“Oka½ pah±ya aniketas±r², g±me akubba½ muni santhav±ni;
k±mehi ritto apurekkhar±no, katha½ na viggayha janena kayir±”ti.
80. Yehi vivitto vicareyya loke, na t±ni uggayha vadeyya n±go;
elambuja½ kaº¹akav±rija½ [kaºµaka½ v±rija½ (s².)] yath±, jalena paªkena can³palitta½;
eva½ mun² santiv±do agiddho, k±me ca loke ca an³palitto.
Yehi vivitto vicareyya loketi. Yeh²ti yehi diµµhigatehi. Vivittoti k±yaduccaritena ritto vivitto pavivitto, vac²duccaritena… manoduccaritena… r±gena…pe… sabb±kusal±bhisaªkh±rehi ritto vivitto pavivitto. Vicareyy±ti vicareyya vihareyya iriyeyya vatteyya p±leyya yapeyya y±peyya. Loketi manussaloketi– yehi vivitto vicareyya loke.
Na t±ni uggayha vadeyya n±goti. N±goti ±gu½ na karot²ti– n±go, na gacchat²ti– n±go, n±gacchat²ti– n±go. Katha½ ±gu½ na karot²ti– n±go? ¾g³ vuccanti p±pak± akusal± dhamm± sa½kilesik± ponobhavik± sadar± dukkhavip±k± ±yati½ j±tijar±maraºiy±.
¾gu½ na karoti kiñci loke, [sabhiy±ti bhagav±]
sabbasaññoge visajja bandhan±ni;
sabbattha na sajjati vimutto, n±go t±d² pavuccate tathatt±.
Eva½ ±gu½ na karot²ti– n±go.
Katha½ na gacchat²ti– n±go? Na chand±gati½ gacchati, na dos±gati½ gacchati, na moh±gati½ gacchati, na bhay±gati½ gacchati, na r±gavasena gacchati, na dosavasena gacchati, na mohavasena gacchati, na m±navasena gacchati, na diµµhivasena gacchati, na uddhaccavasena gacchati, na vicikicch±vasena gacchati, n±nusayavasena gacchati, na vaggehi dhammehi y±yati n²yati vuyhati sa½har²yati. Eva½ na gacchat²ti– n±go.
Katha½ n±gacchat²ti– n±go? Sot±pattimaggena ye kiles± pah²n± te kilese na puneti na pacceti na pacc±gacchati. Sakad±g±mimaggena… an±g±mimaggena… arahattamaggena ye kiles± pah²n± te kilese na puneti na pacceti na pacc±gacchati. Eva½ n±gacchat²ti– n±go.
Na t±ni uggayha vadeyya n±goti. N±go na t±ni diµµhigat±ni gahetv± uggahetv± gaºhitv± par±masitv± abhinivisitv± vadeyya katheyya bhaºeyya d²payeyya vohareyya; “sassato loko…pe… neva hoti na na hoti tath±gato para½ maraº±, idameva sacca½ moghamaññan”ti vadeyya katheyya bhaºeyya d²payeyya vohareyy±ti– na t±ni uggayha vadeyya n±go.
Elambuja½ kaº¹akav±rija½ yath±, jalena paªkena can³palittanti. Ela½ vuccati udaka½, ambuja½ vuccati paduma½, kaº¹ako vuccati kharadaº¹o, v±ri vuccati udaka½, v±rija½ vuccati paduma½ v±risambhava½, jala½ vuccati udaka½, paªko vuccati kaddamo. Yath± paduma½ v±rija½ v±risambhava½ jalena ca paªkena ca na limpati na palimpati na upalimpati, alitta½ asa½litta½ anupalittanti– elambuja½ kaº¹akav±rija½ yath± jalena paªkena can³palitta½.
Eva½ mun² santiv±do agiddho, k±me ca loke ca an³palittoti. Evanti opammasa½paµip±dana½. Mun²ti. Mona½ vuccati ñ±ºa½…pe… saªgaj±lamaticca so muni. Santiv±doti santiv±do muni t±ºav±do leºav±do saraºav±do abhayav±do accutav±do amatav±do nibb±nav±doti– eva½ muni santiv±do. Agiddhoti. Gedho vuccati taºh±. Yo r±go s±r±go…pe… abhijjh± lobho akusalam³la½. Yasseso gedho pah²no samucchinno v³pasanto paµipassaddho abhabbuppattiko ñ±ºaggin± da¹¹ho so vuccati agiddho. So r³pe agiddho, sadde… gandhe… rase… phoµµhabbe… kule… gaºe… ±v±se… l±bhe… yase… pasa½s±ya… sukhe… c²vare… piº¹ap±te sen±sane… gil±napaccayabhesajjaparikkh±re… k±madh±tuy± r³padh±tuy±… ar³padh±tuy±… k±mabhave… r³pabhave… ar³pabhave… saññ±bhave… asaññ±bhave… nevasaññ±n±saññ±bhave… ekavok±rabhave… catuvok±rabhave… pañcavok±rabhave… at²te… an±gate… paccuppanne… diµµha-suta-muta-viññ±tabbesu dhammesu agiddho agadhito amucchito anajjhosanno [anajjh±panno (s².), anajjhopanno (sy±.)], v²tagedho vigatagedho cattagedho vantagedho muttagedho pah²nagedho paµinissaµµhagedho, v²tar±go vigatar±go cattar±go vantar±go muttar±go pah²nar±go paµinissaµµhar±go, nicch±to nibbuto s²tibh³to sukhappaµisa½ved² brahmabh³tena attan± viharat²ti– eva½ muni santiv±do agiddho.
K±me ca loke ca an³palittoti. K±m±ti ud±nato dve k±m±– vatthuk±m± ca kilesak±m± ca…pe… ime vuccanti vatthuk±m±…pe… ime vuccanti kilesak±m±. Loketi ap±yaloke manussaloke devaloke khandhaloke dh±tuloke ±yatanaloke. Lep±ti dve lep±– taºh±lepo ca diµµhilepo ca…pe… aya½ taºh±lepo…pe… aya½ diµµhilepo. Muni taºh±lepa½ pah±ya diµµhilepa½ paµinissajjitv± k±me ca loke ca na limpati na palimpati na upalimpati, alitto apalitto anupalitto nikkhanto nissaµo vippamutto visaññutto vimariy±dikatena cetas± viharat²ti– eva½ mun² santiv±do agiddho, k±me ca loke ca an³palitto.
Ten±ha bhagav±–
“Yehi vivitto vicareyya loke, na t±ni uggayha vadeyya n±go;
elambuja½ kaº¹akav±rija½ yath±, jalena paªkena can³palitta½;
eva½ mun² santiv±do agiddho, k±me ca loke ca an³palitto”ti.
81. Na vedag³ diµµhiy± [diµµhiy±yako (ka. aµµha.) su. ni. 852] na mutiy±, sa m±nameti na hi tammayo so;
na kammun± nopi sutena neyyo, an³pan²to sa nivesanesu.
Na vedag³ diµµhiy± na mutiy±, sa m±namet²ti. ti paµikkhepo. Vedag³ti. Vedo vuccati cat³su maggesu ñ±ºa½ paññ± paññindriya½ paññ±bala½ dhammavicayasambojjhaªgo v²ma½s± vipassan± samm±diµµhi. Tehi vedehi j±tijar±maraºassa antagato antappatto, koµigato koµippatto, pariyantagato pariyantappatto, vos±nagato vos±nappatto, t±ºagato t±ºappatto, leºagato leºappatto, saraºagato saraºappatto, abhayagato abhayappatto, accutagato accutappatto amatagato amatappatto, nibb±nagato nibb±nappatto, ved±na½ v± anta½ gatoti vedag³, vedehi v± anta½ gatoti vedag³, sattanna½ v± dhamm±na½ viditatt± vedag³, sakk±yadiµµhi vidit± hoti, vicikicch± vidit± hoti, s²labbatapar±m±so vidito hoti, r±go vidito hoti, doso vidito hoti, moho vidito hoti, m±no vidito hoti, vidit±ssa honti p±pak± akusal± dhamm± sa½kilesik± ponobhavik± sadar± dukkhavip±k± ±yati½ j±tijar±maraºiy±.
Ved±ni viceyya keval±ni, [sabhiy±ti bhagav±]
samaº±na½ y±n²dhatthi br±hmaº±na½;
sabbavedan±su v²tar±go, sabba½ vedamaticca vedag³ soti.
Na diµµhiy±ti tassa dv±saµµhi diµµhigat±ni pah²n±ni samucchinn±ni v³pasant±ni paµipassaddh±ni abhabbuppattik±ni ñ±ºaggin± da¹¹h±ni. So diµµhiy± na y±yati na n²yati na vuyhati na sa½har²yati, napi ta½ diµµhigata½ s±rato pacceti na pacc±gacchat²ti– na vedag³ diµµhiy±. Na mutiy±ti mutar³pena v± parato ghosena v± mah±janasammutiy± v± m±na½ neti na upeti na upagacchati na gaºh±ti na par±masati n±bhinivisat²ti– na vedag³ diµµhiy± na mutiy± sa m±nameti.
Na hi tammayo soti na taºh±vasena diµµhivasena tammayo hoti tapparamo tappar±yano. Yato taºh± ca diµµhi ca m±no cassa pah²n± honti ucchinnam³l± t±l±vatthukat± anabh±va½kat± ±yati½ anupp±dadhamm± ett±vat± na tammayo hoti na tapparamo na tappar±yanoti– sa m±nameti na hi tammayo so.
Na kammun± nopi sutena neyyoti. Na kammun±ti puññ±bhisaªkh±rena v± apuññ±bhisaªkh±rena v± ±neñj±bhisaªkh±rena v± na y±yati na n²yati na vuyhati na sa½har²yat²ti– na kammun±. Nopi sutena neyyoti sutasuddhiy± v± parato ghosena v± mah±janasammutiy± v± na y±yati na n²yati na vuyhati na sa½har²yat²ti– na kammun± nopi sutena neyyo.
An³pan²to sa nivesanes³ti. Upay±ti dve upay±– taºh³payo ca diµµh³payo ca…pe… aya½ taºh³payo…pe… aya½ diµµh³payo. Tassa taºh³payo pah²no, diµµh³payo paµinissaµµho. Taºh³payassa pah²natt±, diµµh³payassa paµinissaµµhatt± so nivesanesu an³pan²to anupalitto anupagato anajjhosito anadhimutto nikkhanto nissaµo vippamutto visaññutto vimariy±dikatena cetas± viharat²ti– an³pan²to sa nivesanesu.
Ten±ha bhagav±–
“Na vedag³ diµµhiy± na mutiy±, sa m±nameti na hi tammayo so;
na kammun± nopi sutena neyyo, an³pan²to sa nivesanes³”ti.
82. Saññ±virattassa na santi ganth±, paññ±vimuttassa na santi moh±;
saññañca diµµhiñca ye aggahesu½, te ghaµµam±n± [ghaµµayant± (sy±.) su. ni. 853] vicaranti loke.
Saññ±virattassa na santi ganth±ti. Yo samathapubbaªgama½ ariyamagga½ bh±veti tassa ±dito up±d±ya ganth± vikkhambhit± honti, arahatte patte arahato ganth± ca moh± ca n²varaº± ca k±masaññ± by±p±dasaññ± vihi½s±saññ± diµµhisaññ± ca pah²n± honti ucchinnam³l± t±l±vatthukat± anabh±va½kat± ±yati½ anupp±dadhamm±ti– saññ±virattassa na santi ganth±.
Paññ±vimuttassa na santi moh±ti. Yo vipassan±pubbaªgama½ ariyamagga½ bh±veti, tassa ±dito up±d±ya moh± vikkhambhit± honti, arahatte patte arahato moh± ca ganth± ca n²varaº± ca k±masaññ± by±p±dasaññ± vihi½s±saññ± diµµhisaññ± ca pah²n± honti ucchinnam³l± t±l±vatthukat± anabh±va½kat± ±yati½ anupp±dadhamm±ti– paññ±vimuttassa na santi moh±.
Saññañca diµµhiñca ye aggahesu½, te ghaµµam±n± vicaranti loketi. Ye sañña½ gaºhanti k±masañña½ by±p±dasañña½ vihi½s±sañña½ te saññ±vasena ghaµµenti saªghaµµenti. R±j±nopi r±j³hi vivadanti, khattiy±pi khattiyehi vivadanti, br±hmaº±pi br±hmaºehi vivadanti, gahapat²pi gahapat²hi vivadanti, m±t±pi puttena vivadati, puttopi m±tar± vivadati, pit±pi puttena vivadati, puttopi pitar± vivadati, bh±t±pi bh±tar± vivadati, bhagin²pi bhaginiy± vivadati, bh±t±pi bhaginiy± vivadati, bhagin²pi bh±tar± vivadati, sah±yopi sah±yena vivadati Te tattha kalahaviggahaviv±dam±pann± aññamañña½ p±º²hipi upakkamanti, le¹¹³hipi [leµµ³hipi (ka.)] upakkamanti, daº¹ehipi upakkamanti, satthehipi upakkamanti. Te tattha maraºampi nigacchanti maraºamattampi dukkha½. Ye diµµhi½ gaºhanti “sassato loko”ti v±…pe… “neva hoti na na hoti tath±gato para½ maraº±”ti v± te diµµhivasena ghaµµenti saªghaµµenti, satth±rato satth±ra½ ghaµµenti, dhammakkh±nato dhammakkh±na½ ghaµµenti, gaºato gaºa½ ghaµµenti, diµµhiy± diµµhi½ ghaµµenti, paµipad±ya paµipada½ ghaµµenti, maggato magga½ ghaµµenti.
Atha v± te vivadanti, kalaha½ karonti, bhaº¹ana½ karonti, viggaha½ karonti, viv±da½ karonti, medhaga½ karonti– “na tva½ ima½ dhammavinaya½ ±j±n±si…pe… nibbeµhehi v± sace pahos²”ti. Tesa½ abhisaªkh±r± appah²n±; abhisaªkh±r±na½ appah²natt± gatiy± ghaµµenti, niraye ghaµµenti, tiracch±nayoniy± ghaµµenti, pettivisaye ghaµµenti, manussaloke ghaµµenti, devaloke ghaµµenti, gatiy± gati½… upapattiy± upapatti½… paµisandhiy± paµisandhi½… bhavena bhava½… sa½s±rena sa½s±ra½… vaµµena vaµµa½ ghaµµenti saªghaµµenti vadanti vicaranti viharanti iriyanti vattenti p±lenti yapenti y±penti. Loketi ap±yaloke…pe… ±yatanaloketi– saññañca diµµhiñca ye aggahesu½ te ghaµµam±n± vicaranti loke.
Ten±ha bhagav±–
“Saññ±virattassa na santi ganth±, paññ±vimuttassa na santi moh±;
saññañca diµµhiñca ye aggahesu½, te ghaµµam±n± vicaranti loke”ti.

M±gaº¹iyasuttaniddeso navamo.