Manoti niddesassa uddesapada½. Cittanti cittat±ya citta½. “¾rammaºa½ minam±na½ j±n±t²”ti mano. M±nasanti mano eva. “Antalikkhacaro p±so, yv±ya½ carati m±naso”ti (mah±va. 33; sa½. ni. 1.151) hi ettha pana sampayuttakadhammo m±nasoti vutto.
“Kathañhi bhagav± tuyha½, s±vako s±sane rato;
appattam±naso sekkho, k±la½kayir± janesut±”ti. (Sa½. ni. 1.159)–
Ettha arahatta½ m±nasanti vutta½. Idha pana manova m±nasa½, byañjanavasena heta½ pada½ va¹¹hita½.
Hadayanti citta½. “Citta½ v± te khipiss±mi, hadaya½ v± te ph±less±m²”ti (su. ni. ±¼avakasutta; sa½. ni. 1.237) ettha uro hadayanti vutta½. “Haday± hadaya½ maññe aññ±ya tacchat²”ti (ma. ni. 1.63) ettha citta½. “Vakka½ hadayan”ti (d². ni. 2.377; ma. ni. 1.110; khu. p±. 3.dvatti½s±k±ra) ettha hadayavatthu. Idha pana cittameva abbhantaraµµhena “hadayan”ti vutta½. Tameva parisuddhaµµhena paº¹ara½, bhavaªga½ sandh±yeta½ vutta½. Yath±ha “pabhassaramida½, bhikkhave, citta½, tañca kho ±gantukehi upakkilesehi upakkiliµµhan”ti (a. ni. 1.49). Tato nikkhantatt± pana akusalampi gaªg±ya nikkhant± nad² gaªg± viya godh±varito nikkhant± godh±vari viya ca “paº¹aran”tveva vutta½. Mano man±yatananti idha pana manogahaºa½ manasseva ±yatanabh±vad²panattha½. Teneta½ d²peti “nayida½ dev±yatana½ viya manassa ±yatanatt± man±yatana½, atha kho mano eva ±yatana½ man±yatanan”ti. Tattha niv±saµµh±naµµhena ±karaµµhena samosaraºaµµh±naµµhena sañj±tidesaµµhena k±raºaµµhena ca ±yatana½ veditabba½. Tath± hi loke “issar±yatana½ v±sudev±yatanan”ti-±d²su niv±saµµh±na½ ±yatananti vuccati “Suvaºº±yatana½ rajat±yatanan”ti-±d²su ±karo. S±sane pana “manorame ±yatane, sevanti na½ vihaªgam±”ti-±d²su (a. ni. 5.38) samosaraºaµµh±na½. “Dakkhiº±patho gunna½ ±yatanan”ti-±d²su sañj±tideso. “Tatra tatreva sakkhibhabbata½ p±puº±ti sati sati-±yatane”ti-±d²su (a. ni. 3.102; ma. ni. 3.158) k±raºa½. Idha pana sañj±tidesaµµhena samosaraºaµµh±naµµhena k±raºaµµhen±ti tidh±pi vaµµati. Phass±dayo hi dhamm± ettha sañj±yant²ti sañj±tidesaµµhenapi eta½ ±yatana½. Bahiddh± r³pasaddagandharasaphoµµhabb± ±rammaºabh±venettha osarant²ti samosaraºaµµh±naµµhenapi ±yatana½ Phass±d²na½ pana sahaj±t±dipaccayaµµhena k±raºatt± k±raºaµµhen±pi ±yatananti veditabba½. Manindriya½ vuttatthameva. Vij±n±t²ti viññ±ºa½. Viññ±ºameva khandho viññ±ºakkhandho. Tassa r±si-±divasena attho veditabbo. “Mah±-udakakkhandhotveva saªkha½ gacchat²”ti (a. ni. 4.51) ettha hi r±saµµhena khandho vutto. “S²lakkhandho sam±dhikkhandho”ti-±d²su (d². ni. 3.355) guºaµµhena. “Addasa kho bhagav± mahanta½ d±rukkhandhan”ti (sa½. ni. 4.241) ettha paººattimattaµµhena. Idha pana r³¼hito khandho vutto. R±saµµhena hi viññ±ºakkhandhassa ekadeso eka½ viññ±ºa½. Tasm± yath± rukkhassa ekadesa½ chindanto rukkha½ chindat²ti vuccati, evameva viññ±ºakkhandhassa ekadesabh³ta½ ekampi viññ±ºa½ r³¼hito viññ±ºakkhandhoti vutta½. Tajj± manoviññ±ºadh±t³ti tesa½ phass±d²na½ dhamm±na½ anucchavik± manoviññ±ºadh±tu. Imasmiñhi pade ekameva citta½ minanaµµhena mano, vij±nanaµµhena viññ±ºa½, sabh±vaµµhena nissattaµµhena v± dh±t³ti t²hi n±mehi vutta½. Saddhi½ yuga½ sam±gamanti ekappah±rena saddhi½. Samm±gantv±ti p±puºitv±. Yugagg±ha½ gaºhitv±ti yugapaµibh±ga½ gahetv±. S±kacchetunti saddhi½ kathetu½. Sallapitunti all±pasall±pa½ k±tu½. S±kaccha½ sam±pajjitunti saddhi½ kathana½ paµipajjitu½. Na paµibalabh±ve k±raºa½ dassetu½ “ta½ kissahetu, pas³ro paribb±jako h²no”ti-±dim±ha. So hi bhagav± aggo c±ti asadisad±na-aggatt± asam±napaññatt± aggo ca. Seµµho c±ti sabbaguºehi appaµisamaµµhena seµµho ca. Mokkho c±ti sav±sanehi kilesehi muttatt± mokkho ca. Uttamo c±ti attano uttaritaravirahitatt± uttamo ca. Pavaro c±ti sabbalokena abhipatthan²yatt± pavaro ca. Mattena m±taªgen±ti pabhinnamadena hatthin±. Kotthukoti jiraºasiªg±lo. S²hena migaraññ± saddhinti kesaras²hena migar±jena saha. Taruºakoti ch±pako. Dhenupakoti kh²rapako. Usabhen±ti maªgalasammatena usabhena. Calakakun± saddhinti calam±nakakun± saddhi½. Dhaªkoti k±ko. Garu¼ena venateyyena saddhinti ettha garu¼en±ti j±tivasena n±ma½. Venateyyen±ti gottavasena. Caº¹±loti chavacaº¹±lo. Raññ± cakkavattin±ti c±tudd²pikacakkavattin±. Pa½supis±cakoti kacavaracha¹¹anaµµh±ne nibbattako yakkho. Indena devaraññ± saddhinti sakkena devar±jena saha. So hi bhagav± mah±paññoti-±d²ni chappad±ni heµµh± vitth±rit±ni. Tattha paññ±pabhedakusaloti attano anantavikappe paññ±bhede cheko. Pabhinnañ±ºoti anantappabhedapattañ±ºo. Etena paññ±pabhedakusalattepi sati t±sa½ paññ±na½ anantabhedatta½ dasseti. Adhigatapaµisambhidoti paµiladdha-aggacatupaµisambhidañ±ºo. Catuves±rajjappattoti catt±ri vis±radabh±vasaªkh±t±ni ñ±º±ni patto. Yath±ha–
“Samm±sambuddhassa te paµij±nato ‘ime dhamm± anabhisambuddh±’ti, tatra vata ma½ samaºo v± br±hmaºo v± devo v± m±ro v± brahm± v± koci v± lokasmi½ sahadhammena paµicodessat²ti nimittameta½, bhikkhave, na samanupass±mi, etamaha½, bhikkhave, nimitta½ asamanupassanto khemappatto abhayappatto ves±rajjappatto vihar±mi.
“Kh²º±savassa te paµij±nato ‘ime ±sav± aparikkh²º±’ti…pe… ‘ye kho pana te antar±yik± dhamm± vutt±, te paµisevato n±la½ antar±y±y±”ti…pe… yassa kho pana te atth±ya dhammo desito, so na niyy±ti takkarassa samm± dukkhakkhay±y±ti, tatra vata ma½ samaºo v± br±hmaºo v± devo v± m±ro v± brahm± v± koci v± lokasmi½ sahadhammena paµicodessat²ti nimittameta½, bhikkhave, na samanupass±mi, etamaha½, bhikkhave, nimitta½ asamanupassanto khemappatto abhayappatto ves±rajjappatto vihar±m²”ti (a. ni. 4.8; ma. ni. 1.150).
Dasabalabaladh±r²ti dasa bal±ni etesanti dasabal±, dasabal±na½ bal±ni dasabalabal±ni, t±ni dasabalabal±ni dh±rayat²ti dasabalabaladh±r², dasabalañ±ºabaladh±r²ti attho. Etehi t²hi vacanehi anantappabhed±na½ neyy±na½ pabhedamukhamatta½ dassita½. Soyeva paññ±payogavasena abhimaªgalasammataµµhena puris±sabho. Asant±saµµhena purisas²ho. Mahantaµµhena purisan±go. Paj±nanaµµhena puris±jañño. Lokakiccadhuravahanaµµhena purisadhorayho. Atha tej±dika½ anantañ±ºato laddha½ guºavisesa½ dassetuk±mo tesa½ tej±d²na½ anantañ±ºam³labh±va½ dassento “anantañ±ºo”ti vatv± “anantatejo”ti-±dim±ha. Tattha anantañ±ºoti gaºanavasena ca pabh±vavasena ca antavirahitañ±ºo. Anantatejoti veneyyasant±ne mohatamavidhamanena anantañ±ºatejo. Anantayasoti paññ±guºeheva lokattayavitthat±nantakittighoso. A¹¹hoti paññ±dhanasamiddhiy± samiddho. Mahaddhanoti paññ±dhanava¹¹hattepi pabh±vamahattena mahanta½ pavattapaññ±dhanamass±ti mahaddhano. “Mah±dhano”ti v± p±µho. Dhanav±ti pasa½sitabbapaññ±dhanavatt± niccayuttapaññ±dhanavatt± atisayabh±vena paññ±dhanavatt± dhanav±. Etesupi hi t²su atthesu ida½ vacana½ saddavid³ icchanti. Eva½ paññ±guºena bhagavato attasampattisiddhi½ dassetv± puna paññ±guºeneva lokahitasampattisiddhi½ dassento “net±”ti-±dim±ha. Tattha veneyye sa½s±rasaªkh±tabhayaµµh±nato nibb±nasaªkh±ta½ khemaµµh±na½ net± Tattha nayanak±le eva sa½varavinayapah±navinayavasena veneyye vinet±. Dhammadesan±k±le eva sa½sayacchedanena anunet±. Sa½saya½ chinditv± saññ±petabba½ attha½ paññ±pet±. Tath± paññ±pit±na½ nicchayakaraºena nijjh±pet±. Tath± nijjh±pitassa atthassa paµipattipayojanavasena pekkhet±. Tath±paµipanne paµipattibalena pas±det±. So hi bhagav±ti ettha hi-k±ro anantara½ vuttassa atthassa k±raºopadese nip±to. Anuppannassa maggassa upp±det±ti sakasant±ne na-uppannapubbassa cha-as±dh±raºañ±ºahetubh³tassa ariyamaggassa bodhim³le lokahitattha½ sakasant±ne upp±det±. Asañj±tassa maggassa sañjanet±ti veneyyasant±ne asañj±tapubbassa s±vakap±ram²ñ±ºahetubh³tassa ariyamaggassa dhammacakkappavattanato pabhuti y±vajjak±l± veneyyasant±ne sañjanet±. S±vakaveneyy±nampi hi sant±ne bhagavat± vuttavacaneneva ariyamaggassa sañjananato bhagav± sañjanet± n±ma hoti. Anakkh±tassa maggassa akkh±t±ti aµµhadhammasamann±gat±na½ buddhabh±v±ya kath±bhin²h±r±na½ bodhisatt±na½ buddhabh±v±ya by±karaºa½ datv± anakkh±tapubbassa p±ramit±maggassa “buddho bhavissat²”ti by±karaºamatteneva bodhim³le uppajjitabbassa ariyamaggassa akkh±t±. Aya½ nayo paccekabodhisattaby±karaºepi labbhatiyeva. Maggaññ³ti paccavekkhaº±vasena attano upp±ditassa ariyamaggassa ñ±t±. Maggavid³ti veneyyasant±ne janetabbassa ariyamaggassa kusalo. Maggakovidoti bodhisatt±na½ akkh±tabbamagge vicakkhaºo. Atha v± abhisambodhipaµipatti maggaññ³, paccekabodhipaµipatti maggavid³, s±vakabodhipaµipatti maggakovido. Atha v±–
“Etena maggena tari½su pubbe,
tarissanti ye ca taranti oghan”ti. (Sa½. ni. 5.409)–
Vacanato yath±yoga½ at²t±n±gatapaccuppannabuddhapaccekabuddhas±vak±na½ maggavasena ca suññat±nimitta-appaºihitamaggavasena ca ugghaµitaññ³vipañcitaññ³neyyapuggal±na½ maggavasena ca yath±kkamenettha yojana½ karonti Magg±nug± ca panass±ti bhagavato gatamagg±nug±mino hutv±. Ettha ca-saddo hetu-atthe nip±to, etena ca bhagavat± maggupp±dan±diguº±dhigam±ya hetu vutto hoti. Pana-saddo katatthe nip±to, tena bhagavat± katamaggakaraºa½ vutta½ hoti. Pacch± samann±gat±ti paµhama½ gatassa bhagavato pacch± s²l±diguºena samann±gat±. Iti thero “anuppannassa maggassa upp±det±”ti-±d²hi yasm± sabbepi bhagavato s²l±dayo guº± arahattamaggameva niss±ya ±gat±, tasm± arahattamaggameva niss±ya guºa½ kathesi.
J±na½ j±n±t²ti j±nitabba½ j±n±ti, sabbaññut±ya ya½kiñci paññ±ya j±nitabba½ n±ma atthi, ta½ sabba½ pañcaneyyapathabh³ta½ paññ±ya j±n±t²ti attho. Passa½ passat²ti passitabba½ passati, sabbadass±vit±ya ta½yeva neyyapatha½ cakkhun± diµµha½ viya karonto paññ±cakkhun± passat²ti attho. Yath± v± ekacco vipar²ta½ gaºhanto j±nantopi na j±n±ti, passantopi na passati, na eva½ bhagav±. Bhagav± pana yath±sabh±va½ gaºhanto j±nanto j±n±tiyeva, passanto passatiyeva. Sv±ya½ nayana pariº±yakaµµhena cakkhubh³to. Viditat±di-atthena ñ±ºabh³to. Avipar²tasabh±vaµµhena v± pariyattidhammapavattanato hadayena cintetv± v±c±ya nicch±ritadhammamayoti v± dhammabh³to. Seµµhaµµhena brahmabh³to. Atha v± cakkhu viya bh³toti cakkhubh³to. ѱºa½ viya bh³toti ñ±ºabh³to. Avipar²tadhammo viya bh³toti dhammabh³to. Brahm± viya bh³toti brahmabh³to. Yv±ya½ dhammassa vacanato vattanato v± vatt±. N±nappak±rehi vacanato vattanato v± pavatt±. Attha½ n²haritv± dassanato atthassa ninnet±. Amat±dhigam±ya paµipattidesanato, amatappak±san±ya v± dhammadesan±ya amatassa adhigam±panato amatassa d±t±. Lokuttarassa dhammassa upp±ditatt± veneyy±nur³pena yath±sukha½ lokuttaradhammassa d±nena ca dhammesu issaroti dhammass±m². Tath±gatapada½ heµµh± vuttattha½.