¾bh± u¼±r± vipul± aj±yatha.
Imasmi½ loke parasmiñcobhayasmi½,
Adho ca uddha½ tiriyañca vitthatan”ti.– Aya½ g±th± vutt±.
Tattha dev±ti sammutidev± upapattidev± visuddhidev±ti sabbepi dev± idha saªgahit±. Dev± ca gandhabb± ca manuss± ca rakkhas± ca devagandhabbamanussarakkhas±. Saha devagandhabbamanussarakkhaseh²ti sadevagandhabbamanussarakkhaso. Ko pana so? Loko, tasmi½ sadevagandhabbamanussarakkhase loke. ¾bh±ti ±loko. U¼±r±ti etth±ya½ u¼±ra-saddo madhuraseµµhavipul±d²su dissati. Tath± hesa “u¼±r±ni kh±dan²yabhojan²y±ni kh±danti bhuñjant²”ti-±d²su (ma. ni. 1.366) madhure dissati. “U¼±r±ya kho pana bhava½ vacch±yano pasa½s±ya samaºa½ gotama½ pasa½sat²”ti-±d²su (ma. ni. 1.288) seµµhe. “Atikkamma dev±na½ dev±nubh±va½ appam±ºo u¼±ro obh±so”ti-±d²su (d². ni. 2.32; ma. ni. 3.201) vipule. Sv±ya½ idha seµµhe daµµhabbo (d². ni. aµµha. 3.142; vi. va. aµµha. 1). Vipul±ti appam±º±. Aj±yath±ti uppajji udap±di pavattittha. Imasmi½ loke parasmiñc±ti imasmi½ manussaloke ca parasmi½ devaloke c±ti attho. Ubhayasminti tadubhayasmi½, ajjhattabahiddh±d²su viya daµµhabba½. Adho c±ti av²ci-±d²su nirayesu. Uddhanti bhavaggatopi uddha½ ajaµ±k±sepi. Tiriyañc±ti tiriyatopi dasasu cakkav±¼asahassesu. Vitthatanti visaµa½. Andhak±ra½ vidhamitv± vuttappak±ra½ lokañca padesañca ajjhottharitv± ±bh± pavattitth±ti attho. Atha v± tiriyañca vitthatanti tiriyato vitthata½ mahanta½, appam±ºa½ padesa½ ±bh± pharitv± aµµh±s²ti attho.
Atha bhagav± dasasahassacakkav±¼esu ±lokapharaºa½ katv± abhiññ±p±daka½ catutthajjh±na½ sam±pajjitv± tato vuµµh±ya ±vajjitv± adhiµµh±nacittena ±k±samabbhuggantv± tesa½ ñ±t²na½ s²sesu p±dapa½su½ okiram±no viya mahatiy± devamanussaparis±ya majjhe yamakap±µih±riya½ dasseti. Ta½ pana p±¼ito eva½ veditabba½ (paµi. ma. 1.116)–
“Katama½ tath±gatassa yamakap±µih²re ñ±ºa½? Idha tath±gato yamakap±µih²ra½ karoti as±dh±raºa½ s±vakehi uparimak±yato aggikkhandho pavattati, heµµhimak±yato udakadh±r± pavattati. Heµµhimak±yato aggikkhandho pavattati, uparimak±yato udakadh±r± pavattati…pe… puratthimak±yato aggikkhandho pavattati, pacchimak±yato udakadh±r± pavattati. Pacchimak±yato aggikkhandho pavattati, puratthimak±yato udakadh±r± pavattati…pe… dakkhiºa-akkhito aggikkhandho pavattati, v±ma-akkhito udakadh±r± pavattati. V±ma-akkhito aggikkhandho pavattati, dakkhiºa-akkhito udakadh±r± pavattati…pe… dakkhiºakaººasotato aggikkhandho pavattati, v±makaººasotato udakadh±r± pavattati. V±makaººasotato aggikkhandho pavattati, dakkhiºakaººasotato udakadh±r± pavattati…pe… dakkhiºan±sik±sotato aggikkhandho pavattati, v±man±sik±sotato udakadh±r± pavattati. V±man±sik±sotato aggikkhandho pavattati, dakkhiºan±sik±sotato udakadh±r± pavattati…pe… dakkhiºa-a½sak³µato aggikkhandho pavattati, v±ma-a½sak³µato udakadh±r± pavattati. V±ma-a½sak³µato aggikkhandho pavattati, dakkhiºa-a½sak³µato udakadh±r± pavattati…pe… dakkhiºahatthato aggikkhandho pavattati, v±mahatthato udakadh±r± pavattati. V±mahatthato aggikkhandho pavattati, dakkhiºahatthato udakadh±r± pavattati…pe… dakkhiºapassato aggikkhandho pavattati, v±mapassato udakadh±r± pavattati. V±mapassato aggikkhandho pavattati, dakkhiºapassato udakadh±r± pavattati…pe… dakkhiºap±dato aggikkhandho pavattati, v±map±dato udakadh±r± pavattati. V±map±dato aggikkhandho pavattati, dakkhiºap±dato udakadh±r± pavattati…pe… aªgulaªgulehi aggikkhandho pavattati, aªgulantarik±hi udakadh±r± pavattati. Aªgulantarik±hi aggikkhandho pavattati, aªgulaªgulehi udakadh±r± pavattati…pe… ekekalomato aggikkhandho pavattati, ekekalomato udakadh±r± pavattati. Lomak³pato lomak³pato aggikkhandho pavattati, lomak³pato lomak³pato udakadh±r± pavattati– channa½ vaºº±na½ n²l±na½ p²tak±na½ lohitak±na½ od±t±na½ mañjiµµh±na½ pabhassar±na½.
“Bhagav± caªkamati, nimmito tiµµhati v± nis²dati v± seyya½ v± kappeti. Bhagav± tiµµhati, nimmito caªkamati v± nis²dati v± seyya½ v± kappeti. Bhagav± nis²dati, nimmito caªkamati v± tiµµhati v± seyya½ v± kappeti. Bhagav± seyya½ kappeti, nimmito caªkamati v± tiµµhati v± nis²dati v±. Nimmito caªkamati, bhagav± tiµµhati v± nis²dati v± seyya½ v± kappeti. Nimmito tiµµhati, bhagav± caªkamati v± nis²dati v± seyya½ v± kappeti. Nimmito nis²dati, bhagav± caªkamati v± tiµµhati v± seyya½ v± kappeti. Nimmito seyya½ kappeti, bhagav± caªkamati v± tiµµhati v± nis²dati v±, ida½ tath±gatassa yamakap±µih²re ñ±ºanti veditabba½”.
Tassa pana bhagavato tejokasiºasam±pattivasena uparimak±yato aggikkhandho pavattati. ¾pokasiºasam±pattivasena heµµhimak±yato udakadh±r± pavattat²ti puna udakadh±r±ya pavattaµµh±nato aggikkhandho pavattati, aggikkhandhassa pavattaµµh±nato udakadh±r± pavattat²ti dassetu½, “heµµhimak±yato aggikkhandho pavattati, uparimak±yato udakadh±r± pavattat²”ti vuttanti veditabb±. Eseva nayo sesapadesupi. Aggikkhandho panettha udakadh±r±ya asammissova ahosi. Tath± udakadh±r± aggikkhandhena. Rasm²su pana dutiy± dutiy± rasmi purim±ya purim±ya yamak± viya ekakkhaºe pavattati. Dvinnañca citt±na½ ekakkhaºe pavatti n±ma natthi, buddh±na½ pana bhavaªgapariv±sassa lahukat±ya pañcah±k±rehi ciººavasit±ya et± rasmiyo ekakkhaºe viya pavattanti, tass± pana rasmiy± ±vajjanaparikamm±dhiµµh±n±ni visu½yeva. N²larasmi-atth±ya hi bhagav± n²lakasiºa½ sam±pajjati. P²tarasmi-±d²na½ atth±ya p²takasiº±d²ni sam±pajjati.
Eva½ bhagavato yamakap±µih²re kayiram±ne sakalass±pi dasasahassacakkav±¼assa alaªk±rakaraºak±lo viya ahosi. Tena vutta½–
9. “Sattuttamo anadhivaro vin±yako, satth± ah³ devamanussap³jito;
mah±nubh±vo satapuññalakkhaºo, dassesi accheraka½ p±µih²ran”ti.
Tattha sattuttamoti attano s²l±d²hi guºehi sabbesu sattesu uttamo pavaro seµµhoti sattuttamo, satt±na½ v± uttamo sattuttamo. Sattanti hi ñ±ºassa n±ma½, tena dasabalacatuves±rajjacha-as±dh±raºañ±ºasaªkh±tena sattena seµµho uttamoti sattuttamo, sam±n±dhikaraºavasena satto uttamoti v± sattuttamo. Yadi eva½ “uttamasatto”ti vattabba½ uttama-saddassa pubbanip±tap±µhato. Na panesa bhedo aniyamato bahulavacanato ca naruttamapurisuttamanaravar±di-sadd± viya daµµhabbo. Atha v± satta½ uttama½ yassa so sattuttamo, idh±pi ca uttama-saddassa pubbanip±to bhavati. Uttamasattoti visesanassa pubbanip±tap±µhato “cittag³ paddhag³”ti ettha viy±ti n±ya½ doso. Ubhayavisesanato v± ±hitaggi-±dip±µho viya daµµhabbo. Vin±yakoti bah³hi vinayan³p±yehi satte vineti damet²ti vin±yako. Satth±ti diµµhadhammikasampar±yikatthehi yath±raha½ satte anus±sat²ti satth±. Ah³ti ahosi. Devamanussap³jitoti dibbehi pañcak±maguºehi dibbanti k²¼ant²ti dev±. Manassa ussannatt± manuss±, dev± ca manuss± ca devamanuss±, devamanussehi p³jito devamanussap³jito. Pupph±dip³j±ya ca paccayap³j±ya ca p³jito, apacitoti attho. Kasm± pana devamanuss±nameva gahaºa½ kata½, nanu bhagav± tiracch±nagatehipi ±rav±¼ak±¼±pal±ladhanap±lap±lileyyakan±g±d²hi s±t±gir±¼avakahemavatas³cilomakharalomayakkh±d²hi vinip±tagatehipi p³jitoyev±ti? Saccameveta½, ukkaµµhaparicchedavasena sabbapuggalaparicchedavasena ceta½ vuttanti veditabba½. Mah±nubh±voti mahat± buddh±nubh±vena samann±gato. Satapuññalakkhaºoti anantesu cakkav±¼esu sabbe satt± ekeka½ puññakamma½ satakkhattu½ kareyyu½ ettakehi janehi katakamma½ bodhisatto sayameva ekako sataguºa½ katv± nibbatto. Tasm± “satapuññalakkhaºo”ti vuccati. Keci pana “satena satena puññakammena nibbatta-ekekalakkhaºo”ti vadanti. “Eva½ sante yo koci buddho bhaveyy±”ti ta½ aµµhakath±su paµikkhitta½. Dasses²ti sabbesa½ devamanuss±na½ ativimhayakara½ yamakap±µih±riya½ dassesi.
Atha satth± ±k±se p±µih±riya½ katv± mah±janassa citt±c±ra½ oloketv± tassa ajjh±say±nuk³la½ dhammakatha½ caªkamanto kathetuk±mo ±k±se dasasahassacakkav±¼avitthata½ sabbaratanamaya½ ratanacaªkama½ m±pesi. Tena vutta½–
10. “So y±cito devavarena cakkhum±, attha½ samekkhitv± tad± naruttamo;
caªkama½ m±payi lokan±yako, suniµµhita½ sabbaratananimmitan”ti.
Tattha soti so satth±. Y±citoti paµhamameva aµµhame satt±he dhammadesan±ya y±citoti attho. Devavaren±ti sahampatibrahmun±. Cakkhum±ti ettha cakkhat²ti cakkhu, samavisama½ vibh±vayat²ti attho. Ta½ pana cakkhu duvidha½– ñ±ºacakkhu, ma½sacakkh³ti. Tattha ñ±ºacakkhu pañcavidha½– buddhacakkhu, dhammacakkhu, samantacakkhu, dibbacakkhu, paññ±cakkh³ti. Tesu buddhacakkhu n±ma ±say±nusayañ±ºañceva indriyaparopariyattañ±ºañca, ya½ “buddhacakkhun± loka½ volokento”ti (d². ni. 2.69; ma. ni. 1.283; 2.339; sa½. ni. 1.172; mah±va. 9) ±gata½. Dhammacakkhu n±ma heµµhim± tayo magg± t²ºi ca phal±ni, ya½ “viraja½ v²tamala½ dhammacakkhu½ udap±d²”ti (d². ni. 1.355; sa½. ni. 5.1081; mah±va. 16; paµi. ma. 2.30) ±gata½. Samantacakkhu n±ma sabbaññutaññ±ºa½ ya½ “tath³pama½ dhammamaya½, sumedha, p±s±dam±ruyha samantacakkh³”ti (d². ni. 2.70; ma. ni. 1.282; 2.338; sa½. ni. 1.172; mah±va. 8) ±gata½. Dibbacakkhu n±ma ±lokava¹¹hanena uppann±bhiññ±cittena sampayuttañ±ºa½, ya½ “dibbena cakkhun± visuddhen±”ti (ma. ni. 1.148, 284, 385, 432; 2.341; 3.82, 261; mah±va. 10) ±gata½. Paññ±cakkhu n±ma “cakkhu½ udap±di, ñ±ºa½ udap±d²”ti (sa½. ni. 5.1082; mah±va. 15; kath±. 405; paµi. ma. 2.30) ettha pubbeniv±s±diñ±ºa½ paññ±cakkh³ti ±gata½.
Ma½sacakkhu n±ma “cakkhuñca paµicca r³pe c±”ti (ma. ni. 1.204, 400; 3.421, 425-426; sa½. ni. 2.43; 4.60; kath±. 465, 467) ettha pas±dama½sacakkhu vutta½ (d². ni. aµµha. 1.213). Ta½ pana duvidha½– sasambh±racakkhu pas±dacakkh³ti. Tesu yv±ya½ akkhik³pake akkhipattakehi pariv±rito ma½sapiº¹o yattha catasso dh±tuyo vaººagandharasoj± sambhavo j²vita½ bh±vo cakkhupas±do k±yapas±doti saªkhepato terasa sambh±r± honti. Vitth±rato pana sambhavam±n±ni catusamuµµh±n±ni chatti½sa j²vita½ bh±vo cakkhupas±do k±yapas±doti ime kammasamuµµh±n± catt±ro c±ti sasambh±r± honti, ida½ sasambh±racakkhu n±ma. Ya½ pana setamaº¹alaparicchinnena kaºhamaº¹alena pariv±rite diµµhamaº¹ale sanniviµµha½ r³padassanasamattha½ pas±damatta½, ida½ pas±dacakkhu n±ma. Sabb±ni panet±ni ekavidh±ni aniccato saªkhatato, duvidh±ni s±sav±n±savato lokiyalokuttarato, tividh±ni bh³mito up±diººattikato, catubbidh±ni ekantaparitta-appam±º±niyat±rammaºato, pañcavidh±ni r³panibb±n±r³pasabb±rammaº±n±rammaºavasena, chabbidh±ni honti buddhacakkh±divasena. Iccevamet±ni vuttappak±r±ni cakkh³ni assa bhagavato sant²ti bhagav± cakkhum±ti vuccati. Attha½ samekkhitv±ti caªkama½ m±petv±, dhammadesan±nimitta½ devamanuss±na½ hitattha½ upaparikkhitv± upadh±retv±ti adhipp±yo. M±pay²ti m±pesi. Lokan±yakoti saggamokkh±bhimukha½ loka½ nayat²ti lokan±yako. Suniµµhitanti suµµhu niµµhita½, pariyositanti attho. Sabbaratananimmitanti dasavidharatanamaya½.