Puna bhagav± amaravat²nagaradv±re mah±sir²sarukkham³le yamakap±µih±riya½ katv± mah±janassa bandhan±mokkha½ katv± devagaºaparivuto divasakar±tirekajutivisarabhavane t±vati½sabhavane p±ricchattakam³le paramas²tale paº¹ukambalasil±tale nis²ditv± sabbadevagaºap²tisañjanani½ attano janani½ sumedh±devi½ pamukha½ katv± sabbalokaviditavisuddhidevo devadevo d²paªkaro bhagav± sabbasattahitakara½ param±tirekagambh²rasukhuma½ buddhivisadakara½ sattappakaraºa½ abhidhammapiµaka½ desetv± navutidevakoµisahass±na½ dhamm±mata½ p±yesi. Aya½ tatiyo abhisamayo ahosi. Tena vutta½–
8. “Paµham±bhisamaye buddho, koµisatamabodhayi;
dutiy±bhisamaye n±tho, navutikoµimabodhayi.
9. “Yad± ca devabhavanamhi, buddho dhammamadesayi;
navutikoµisahass±na½, tatiy±bhisamayo ah³”ti.
D²paªkarassa pana bhagavato tayo s±vakasannip±t± ahesu½. Tattha sunand±r±me koµisatasahass±na½ paµhamo sannip±to ahosi. Tena vutta½–
10. “Sannip±t± tayo ±su½, d²paªkarassa satthuno;
koµisatasahass±na½, paµhamo ±si sam±gamo”ti.
Ath±parena samayena dasabalo cat³hi bhikkhusatasahassehi parivuto g±manigamanagarapaµip±µiy± mah±jan±nuggaha½ karonto c±rika½ caram±no anukkamena ekasmi½ padese mah±janakatasakk±ra½ sabbalokavissuta½ amanussapariggahita½ atibhay±naka½ olamb±mbudharaparicumbitak³µa½ vividhasurabhitarukusumav±sitak³µa½ n±n±migagaºavicaritak³µa½ n±radak³µa½ n±ma paramaramaº²ya½ pabbata½ samp±puºi. So kira pabbato n±radena n±ma yakkhena pariggahito ahosi. Tattha pana tassa yakkhassa anusa½vacchara½ mah±jano manussabali½ upasa½harati.
Atha d²paªkaro kira bhagav± tassa mah±janassa upanissayasampatti½ disv± tato bhikkhusaªgha½ c±tuddisa½ pesetv± adutiyo asah±yo mah±karuº±balavasaªgatahadayo tañca yakkha½ vinetu½ ta½ n±radapabbata½ abhiruhi. Atha so manussabhakkho sakahitanirapekkho paravadhadakkho yakkho makkha½ asaham±no kodhaparetam±naso dasabala½ bhi½s±petv± pal±petuk±mo ta½ pabbata½ c±lesi. So kira pabbato tena c±liyam±no bhagavato ±nubh±vena tasseva matthake patam±no viya ahosi.
Tato so bh²to– “handa na½ aggin± jh±pess±m²”ti mahanta½ atibh²madassana½ aggikkhandha½ nibbattesi. So aggikkhandho paµiv±te khitto viya attanova dukkha½ janesi, na pana bhagavato c²vare a½sumattampi da¹¹hu½ samattho ahosi. Yakkho pana “samaºo da¹¹ho, na da¹¹ho”ti olokento dasabala½ saradasamayavimalakaranikara½ sabbajanaratikara½ rajanikaramiva s²talajalatalagatakamalakaººik±ya nisinna½ viya bhagavanta½ disv± cintesi– “aho aya½ samaºo mah±nubh±vo, ya½ ya½ imass±ha½ anattha½ karomi, so so mam³pariyeva patati, ima½ pana samaºa½ muñcitv± añña½ me paµisaraºa½ par±yana½ natthi, pathaviya½ upakkhalit± pathavi½yeva niss±ya uµµhahanti, hand±ha½ ima½yeva samaºa½ saraºa½ gamiss±m²”ti.
Atheva½ pana so cintetv± bhagavato cakk±laªkatatalesu p±desu siras± nipatitv±– “accayo ma½, bhante, accagam±”ti vatv± bhagavanta½ saraºamagam±si. Athassa bhagav± anupubbikatha½ kathesi. So desan±pariyos±ne dasahi yakkhasahassehi saddhi½ sot±pattiphale patiµµhahi. Tasmi½ kira divase sakalajambud²patalav±sino manuss± tassa balikammattha½ ekekag±mato ekeka½ purisa½ ±hari½su. Aññañca bahutilataº¹ulakulatthamuggam±s±di½ sappinavan²tatelamadhuph±ºit±diñca ±hari½su. Atha so yakkho ta½ divasa½ ±bhatataº¹ul±dika½ sabba½ tesa½yeva datv± te balikammatth±ya ±n²tamanusse dasabalassa niyy±tesi.
Atha satth± te manusse ehibhikkhupabbajj±ya pabb±jetv± antosatt±heyeva sabbe arahatte patiµµh±petv± m±ghapuººam±ya koµisatabhikkhumajjhagato caturaªgasamann±gate sannip±te p±timokkhamuddisi. Caturaªg±ni n±ma sabbeva ehibhikkh³ honti, sabbe cha¼abhiññ± honti, sabbe an±mantit±va ±gat±, pannaras³posathadivaso c±ti im±ni catt±ri aªg±ni n±ma. Aya½ dutiyo sannip±to ahosi. Tena vutta½–
11. “Puna n±radak³µamhi, pavivekagate jine;
kh²º±sav± v²tamal±, sami½su satakoµiyo”ti.
Tattha pavivekagateti gaºa½ pah±ya gate. Sami½s³ti sannipati½su.
Yad± pana d²paªkaro lokan±yako sudassanan±make pabbate vass±v±samupagañchi, tad± kira jambud²pav±sino manuss± anusa½vacchara½ giraggasamajja½ karonti. Tasmi½ kira samajje sannipatit± manuss± dasabala½ disv± dhammakatha½ sutv± tatra pas²ditv± pabbaji½su. Mah±pav±raºadivase satth± tesa½ ajjh±say±nuk³la½ vipassan±katha½ kathesi. Ta½ sutv± te sabbe saªkh±re sammasitv± vipassan±nupubbena magg±nupubbena ca arahatta½ p±puºi½su. Atha satth± navutikoµisahassehi saddhi½ pav±resi. Aya½ tatiyo sannip±to ahosi. Tena vutta½–
12. “Yamhi k±le mah±v²ro, sudassanasiluccaye;
navutikoµisahassehi, pav±resi mah±muni.
“Aha½ tena samayena, jaµilo uggat±pano;
antalikkhamhi caraºo, pañc±bhiññ±su p±rag³”ti. (Dha. sa. aµµha. nid±nakath±).
Aya½ g±th± aµµhas±liniy± dhammasaªgahaµµhakath±ya nid±navaººan±ya d²paªkarabuddhava½se likhit±. Imasmi½ pana buddhava½se natthi. Natthibh±voyeva panass± yuttataro. Kasm±ti ce? Heµµh± sumedhakath±su kathitatt±ti.
D²paªkare kira bhagavati dhamma½ desente dasasahass±nañca v²satisahass±nañca dhamm±bhisamayo ahosiyeva. Ekassa pana dvinna½ tiººa½ catunnanti ca ±divasena abhisamay±na½ anto natthi. Tasm± d²paªkarassa bhagavato s±sana½ vitth±rika½ b±hujañña½ ahosi. Tena vutta½–
13. “Dasav²sasahass±na½ dhamm±bhisamayo ahu;
ekadvinna½ abhisamay±, gaºan±to asaªkhiy±”ti.
Tattha dasav²sasahass±nanti dasasahass±na½ v²satisahass±nañca. Dhamm±bhisamayoti catusaccadhammappaµivedho.]Ekadvinnanti ekassa ceva dvinnañca tiººa½ catunna½…pe… dasannanti-±din± nayena asaªkhyeyy±ti attho. Eva½ asaªkhyeyy±bhisamayatt± ca vitth±rika½ mahantappatta½ bah³hi paº¹itehi devamanussehi niyy±nikanti jañña½ j±nitabba½ adhis²lasikkh±d²hi iddhañca sam±dhi-±d²hi ph²tañca ahosi. Tena vutta½–
14. “Vitth±rika½ b±hujañña½, iddha½ ph²ta½ ah³ tad±;
d²paªkarassa bhagavato, s±sana½ suvisodhitan”ti.
Tattha suvisodhitanti suµµhu bhagavat± sodhita½ visuddha½ kata½. D²paªkara½ kira satth±ra½ sabbak±la½ cha¼abhiññ±na½ mahiddhik±na½ bhikkh³na½ catt±ri satasahass±ni pariv±renti. Tena ca samayena ye sekkh± k±lakiriya½ karonti, te garahit± bhavanti, sabbe kh²º±sav± hutv±va parinibb±yant²ti adhipp±yo. Tasm± hi tassa bhagavato s±sana½ supupphita½ susamiddha½ kh²º±savehi bhikkh³hi ativiya sobhittha. Tena vutta½–
15. “Catt±ri satasahass±ni, cha¼abhiññ± mahiddhik±;
d²paªkara½ lokavidu½, pariv±renti sabbad±.
16. “Ye keci tena samayena, jahanti m±nusa½ bhava½;
appattam±nas± sekh±, garahit± bhavanti te.
17. “Supupphita½ p±vacana½, arahantehi t±dihi;
kh²º±savehi vimalehi, upasobhati sabbad±”ti.
Tattha catt±ri satasahass±n²ti gaºan±ya dassit± eva½ dassitagaºan± ime bhikkh³ti dassanattha½ “cha¼abhiññ± mahiddhik±”ti vuttanti evamattho gahetabbo. Atha v± cha¼abhiññ± mahiddhik±ti cha¼abhiññ±na½ mahiddhik±nanti s±mi-atthe paccattavacana½ daµµhabba½. Pariv±renti sabbad±ti niccak±la½ dasabala½ pariv±renti, bhagavanta½ muñcitv± katthaci na gacchant²ti adhipp±yo. Tena samayen±ti tasmi½ samaye. Aya½ pana samaya-saddo samav±y±d²su navasu atthesu dissati. Yath±ha–
“Samav±ye khaºe k±le, sam³he hetudiµµhisu;
paµil±bhe pah±ne ca, paµivedhe ca dissat²”ti. (D². ni. aµµha. 1.1; ma. ni. aµµha. 1.m³lapariy±yasuttavaººan±; sa½. ni. aµµha. 1.1.1; a. ni. aµµha. 1.1.1; dha. sa. aµµha. 1 k±m±vacarakusalapadabh±jan²ya; khu. p±. aµµha. ma½galasuttavaººan±, evamicc±dip±µhavaººan±; paµi. ma. aµµha. 2.1.184).
Idha so k±le daµµhabbo; tasmi½ k±leti attho. M±nusa½ bhavanti manussabh±va½. Appattam±nas±ti appatta½ anadhigata½ m±nasa½ yehi te appattam±nas±. M±nasanti r±gassa ca cittassa ca arahattassa ca adhivacana½. “Antalikkhacaro p±so, yv±ya½ carati m±naso”ti (sa½. ni. 1.151; mah±va. 33) hi ettha pana r±go “m±naso”ti vutto. “Citta½ mano m±nasa½ hadaya½ paº¹aran”ti (dha. sa. 6; vibha. 184; mah±ni. 1; c³¼ani. p±r±yan±nug²tig±th±niddesa 114) ettha citta½. “Appattam±naso sekho, k±la½ kayir± janesut±”ti (sa½. ni. 1.159) ettha arahatta½. Idh±pi arahattameva adhippeta½ (dha. sa. aµµha. 5 k±m±vacarakusalaniddesav±rakath±; mah±ni. aµµha. 1). Tasm± appatta-arahattaphal±ti attho. Sekh±ti kenaµµhena sekh±? Sekhadhammapaµil±bhaµµhena sekh±. Vuttañheta½– “kitt±vat± nu kho, bhante, sekho hot²ti? Idha, bhikkhave, bhikkhu sekh±ya samm±diµµhiy± samann±gato hoti…pe… sekhena samm±sam±dhin± samann±gato hoti. Ett±vat± kho, bhikkhave, bhikkhu sekho hot²”ti (sa½. ni. 5.13). Api ca sikkhant²ti sekh±. Vuttañheta½– “sikkhati, sikkhat²ti kho, bhikkhu, tasm± sekhoti vuccati. Kiñca sikkhati? Adhis²lampi sikkhati adhicittampi adhipaññampi sikkhat²ti kho, bhikkhu, tasm± sekhoti vuccat²”ti (a. ni. 3.86).
Supupphitanti suµµhu vikasita½. P±vacananti pasattha½ vacana½, vuddhippatta½ v± vacana½ pavacana½, pavacanameva p±vacana½, s±sananti attho. Upasobhat²ti abhir±jati ativirocati. Sabbad±ti sabbak±la½. “Upasobhati sadevake”tipi p±µho.
Tassa d²paªkarassa bhagavato rammavat² n±ma nagara½ ahosi, sudevo n±ma khattiyo pit±, sumedh± n±ma dev² m±t±, sumaªgalo ca tisso c±ti dve aggas±vak±, s±gato n±ma upaµµh±ko, nand± ca sunand± c±ti dve aggas±vik±, bodhi tassa bhagavato pipphalirukkho ahosi, as²tihatthubbedho, satasahassavass±ni ±y³ti. Ki½ panimesa½ j±tanagar±d²na½ dassane payojananti ce? Vuccate– yassa yadi neva j±tanagara½ na pit± na m±t± paññ±yeyya, imassa pana neva j±tanagara½ na pit± na m±t± paññ±yati, devo v± sakko v± yakkho v± m±ro v± brahm± v± esa maññe, dev±nampi ²disa½ p±µih±riya½ anacchariyanti maññam±n± na sotabba½ na saddahitabba½ maññeyyu½, tato abhisamayo na bhaveyya, asati abhisamaye niratthako buddhupp±do bhaveyya, aniyy±nika½ s±sana½. Tasm± sabbabuddh±na½ j±tanagar±diko paricchedo dassetabbo. Tena vutta½–
18. “Nagara½ rammavat² n±ma, sudevo n±ma khattiyo;
sumedh± n±ma janik±, d²paªkarassa satthuno.
24. “Sumaªgalo ca tisso ca, ahesu½ aggas±vak±;
s±gato n±mupaµµh±ko, d²paªkarassa satthuno.
25. “Nand± ceva sunand± ca, ahesu½ aggas±vik±;
bodhi tassa bhagavato, pipphal²ti pavuccati.
27. “As²tihatthamubbedho, d²paªkaro mah±muni;
sobhati d²parukkhova, s±lar±j±va phullito.
28. “Satasahassavass±ni, ±yu tassa mahesino;
t±vat± tiµµham±no so, t±resi janata½ bahu½.
29. “Jotayitv±na saddhamma½, sant±retv± mah±jana½;
jalitv± aggikkhandhova, nibbuto so sas±vako.
30. “S± ca iddhi so ca yaso, t±ni ca p±desu cakkaratan±ni;
sabba½ tamantarahita½, nanu ritt± sabbasaªkh±r±”ti.
Tattha sudevo n±ma khattiyoti sudevo n±massa khattiyo pit± ahos²ti attho. Janik±ti janetti. Pipphal²ti pilakkhakap²tanarukkho bodhi. As²tihatthamubbedhoti as²tihattha½ uccaggato. D²parukkho v±ti sampajjalitad²pam±l±kulo d²parukkho viya ±rohapariº±hasaºµh±nap±rip³risampanno dvatti½savaralakkhaº±nubyañjanasamalaªkatasar²ro vipphuritara½sij±l±visarat±r±gaºasamujjalamiva gaganatala½ bhagav± dharam±nak±le sobhat²ti sobhittha. S±lar±j±va phullitoti pupphito sabbaph±liphullo s±lar±jarukkho viya ca sabbaph±liphullo yojanasatubbedho p±ricchatto viya ca as²tihatthubbedho bhagav± ativiya sobhati.
Satasahassavass±n²ti vassasatasahass±ni tassa ±y³ti attho. T±vat± tiµµham±noti t±vataka½ k±la½ tiµµham±no. Janatanti janasam³ha½. Sant±retv± mah±jananti t±rayitv± mah±jana½. “Sant±retv± sadevakan”tipi p±µho, tassa sadevaka½ lokanti attho. S± ca iddh²ti s± ca sampatti ±nubh±vo. So ca yasoti so ca pariv±ro. Sabba½ tamantarahitanti ta½ sabba½ vuttappak±ra½ sampattij±ta½ antarahita½ apagatanti attho. Nanu ritt± sabbasaªkh±r±ti sabbe pana saªkhatadhamm± nanu ritt± tucch±, niccas±r±dirahit±ti attho.
Ettha pana nagar±diparicchedo p±¼iyam±gatova. Sambahulav±ro pana n±gato, so ±netv± d²petabbo. Seyyathida½– puttaparicchedo, bhariy±paricchedo, p±s±daparicchedo, ag±rav±saparicchedo, n±µakitthiparicchedo, abhinikkhamanaparicchedo, padh±naparicchedo, vih±raparicchedo, upaµµh±kaparicchedoti. Etesampi d²pane k±raºa½ heµµh± vuttameva. Tassa pana d²paªkarassa bhariy±na½ tisatasahassa½ ahosi. Tassa aggamahes² padum± n±ma, tassa pana putto usabhakkhandho n±ma. Tena vutta½–
“Bhariy± padum± n±ma, vibuddhapadum±nan±;
atrajo usabhakkhandho, d²paªkarassa satthuno.
“Ha½s± koñc± may³r±khy±, p±s±d±pi tayo mat±;
dasavassasahass±ni, ag±ra½ avas² kira.
“Hatthiy±nena nikkhanto, nand±r±me jino vas²;
nando n±massupaµµh±ko, lok±nandakaro kir±”ti.
Sabbabuddh±na½ pana pañca vematt±ni honti ±yuvematta½ pam±ºavematta½ kulavematta½ padh±navematta½ rasmivemattanti. Tattha ±yuvematta½ n±ma keci d²gh±yuk± honti keci app±yuk±. Tath± hi d²paªkarassa pana bhagavato vassasatasahassa½ ±yuppam±ºa½ ahosi, amh±ka½ bhagavato vassasata½.
Pam±ºavematta½ n±ma keci d²gh± honti keci rass±. Tath± hi d²paªkaro as²tihatthappam±ºo ahosi, amh±ka½ pana bhagav± aµµh±rasahatthappam±ºo.
Kulavematta½ n±ma keci khattiyakule nibbattanti keci br±hmaºakule. Tath± hi d²paªkar±dayo khattiyakule nibbatti½su, kakusandhakoº±gaman±dayo br±hmaºakule.
Padh±navematta½ n±ma kesañci padh±na½ ittarameva hoti yath± kassapassa bhagavato kesañci addhaniya½ amh±ka½ bhagavato viya.
Rasmivematta½ n±ma maªgalassa bhagavato sar²rasmi dasasahassilokadh±tu½ pharitv± aµµh±si, amh±ka½ bhagavato by±mamatta½. Tatra rasmivematta½ ajjh±sayapaµibaddha½ hoti. Yo yattaka½ icchasi, tassa tattaka½ sar²rappabh± pharati. Maªgalassa pana “dasasahassilokadh±tu½ pharat³”ti ajjh±sayo ahosi. Paµividdhaguºesu pana kassaci vematta½ n±ma natthi (d². ni. aµµha. 2.12 ±dayo).
Tath± sabbabuddh±na½ catt±ri avijahitaµµh±n±ni n±ma honti. Bodhipallaªko avijahito ekasmi½yeva µh±ne hoti. Dhammacakkappavattanaµµh±na½ isipatane migad±ye avijahitameva hoti. Devorohaºak±le saªkassanagaradv±re paµhamap±dakkamo avijahitova hoti. Jetavane gandhakuµiy± catt±ri mañcap±daµµh±n±ni avijahit±neva honti. Vih±ropi avijahitova. So pana khuddako v± mahanto v± hoti.
Apara½ pana amh±ka½yeva bhagavato sahaj±taparicchedañca nakkhattaparicchedañca visesa½. Amh±ka½ sabbaññubodhisattena kira saddhi½ r±hulam±t± ±nandatthero channo kaº¹ako assar±j± nidhikumbh± mah±bodhirukkho k±¼ud±y²ti im±ni sata sahaj±t±ni. Mah±puriso kira uttar±s±¼hanakkhatteneva m±tukucchi½ okkami, mah±bhinikkhamana½ nikkhami dhammacakka½ pavattesi, yamakap±µih±riya½ ak±si. Vis±khanakkhattena j±to ca abhisambuddho ca parinibbuto ca, m±ghanakkhattena tassa s±vakasannip±to ceva ±yusaªkh±ravosajjanañca ahosi, assayujanakkhattena devorohaºanti ettaka½ ±haritv± d²petabba½. Aya½ sambahulav±raparicchedo. Sesag±th± sa-utt±n± ev±ti.
Iti bhagav± d²paªkaro y±vat±yuka½ µhatv± sabbabuddhakicca½ katv± anukkamena anup±dises±ya nibb±nadh±tuy± parinibb±yi.
Yasmi½ kira kappe d²paªkaradasabalo udap±di, tasmi½ aññepi taºhaªkaro, medhaªkaro, saraºaªkaroti tayo buddh± ahesu½. Tesa½ santike bodhisattassa by±karaºa½ natthi. Tasm± te idha na dassit±. Aµµhakath±ya½ pana tamh± kapp± ±dito paµµh±yuppannuppanne sabbabuddhe dassetu½ ida½ vutta½–
“Taºhaªkaro medhaªkaro, athopi saraºaªkaro;
d²paªkaro ca sambuddho, koº¹añño dvipaduttamo.
“Maªgalo ca sumano ca, revato sobhito muni;
anomadass² padumo, n±rado padumuttaro.
“Sumedho ca suj±to ca, piyadass² mah±yaso;
atthadass² dhammadass², siddhattho lokan±yako.
“Tisso phusso ca sambuddho, vipass² sikhi vessabh³;
kakusandho koº±gamano, kassapo c±pi n±yako.
“Ete ahesu½ sambuddh±, v²tar±g± sam±hit±;
satara½s²va uppann±, mah±tamavinodan±;
jalitv± aggikkhandh±va, nibbut± te sas±vak±”ti. (Apa. aµµha. 1.d³renid±nakath±; cariy±. aµµha. nid±nakath±; j±. aµµha. 1.d³renid±nakath±).

Ett±vat± n±tisaªkhepavitth±ravasena kat±ya

Madhuratthavil±siniy± buddhava½sa-aµµhakath±ya

D²paªkarabuddhava½savaººan± niµµhit±.

Niµµhito paµhamo buddhava½so.