Tattha s²hoti catt±ro s²h±– tiºas²ho, paº¹us²ho, k±¼as²ho, kesaras²hoti. Tesa½ kesaras²ho aggamakkh±yati. So idha adhippeto. V±to puratthim±divasena anekavidho. Paduma½ rattaset±divasena. Tesu yo koci v±to ya½ kiñci padumañca vaµµatiyeva. Tattha yasm± sant±so n±ma attasinehena hoti, attasineho ca n±ma taºh±lepo, sopi diµµhisampayuttena v± diµµhivippayuttena v± lobhena hoti, sopi ca taºh±yeva. Sajjana½ pana tattha upaparikkh±divirahitassa mohena hoti, moho ca avijj±. Tattha samathena taºh±ya pah±na½, vipassan±ya avijj±ya. Tasm± samathena attasineha½ pah±ya s²hova saddesu aniccadukkh±d²su asantasanto, vipassan±ya moha½ pah±ya v±tova j±lamhi khandh±yatan±d²su asajjam±no, samatheneva lobha½ lobhasampayuttadiµµhiñca pah±ya, paduma½va toyena sabbabhavabhogalobhena alippam±no. Ettha ca samathassa s²la½ padaµµh±na½, samatho sam±dhissa, sam±dhi vipassan±y±ti eva½ dv²su dhammesu siddhesu tayo khandh± siddh±va honti. Tattha s²lakkhandhena s³ro hoti. So s²hova saddesu ±gh±tavatth³su kujjhituk±mat±ya na santasati, paññ±kkhandhena paµividdhasabh±vo v±tova j±lamhi khandh±didhammabhede na sajjati, sam±dhikkhandhena v²tar±go paduma½va toyena r±gena na lippati. Eva½ samathavipassan±hi s²lasam±dhipaññ±kkhandhehi ca yath±sambhava½ taºh±vijj±na½ tiººañca akusalam³l±na½ pah±navasena asantasanto asajjam±no alippam±no ca veditabbo. Sesa½ vuttanayamev±ti.
S²h±dig±th±vaººan± niµµhit±.
128. S²ho yath±ti k± uppatti? Aññataro kira b±r±ºasir±j± paccanta½ kupita½ v³pasametu½ g±m±nug±mimagga½ cha¹¹etv± uju½ aµavimagga½ gahetv± mahatiy± sen±ya gacchati. Tena ca samayena aññatarasmi½ pabbatap±de s²ho b±las³riy±tapa½ tappam±no nipanno hoti. Ta½ disv± r±japuris± rañño ±rocesu½. R±j± “s²ho kira na santasat²”ti bheripaºav±disadda½ k±r±pesi, s²ho tatheva nipajji. Dutiyampi k±r±pesi, s²ho tatheva nipajji. Tatiyampi k±r±pesi, tad± “s²ho mama paµisattu atth²”ti cat³hi p±dehi suppatiµµhita½ patiµµhahitv± s²han±da½ nadi. Ta½ sutv± hatth±roh±dayo hatthi-±d²hi orohitv± tiºagahan±ni paviµµh±, hatthi-assagaº± dis±vidis± pal±t±. Rañño hatth²pi r±j±na½ gahetv± vanagahan±ni pothayam±no pal±yi R±j± ta½ sandh±retu½ asakkonto rukkhas±kh±ya olambitv± pathavi½ patitv± ekapadikamaggena gacchanto paccekabuddh±na½ vasanaµµh±na½ p±puºi. Tattha paccekabuddhe pucchi– “api, bhante, saddamassutth±”ti? “¾ma, mah±r±j±”ti. “Kassa sadda½, bhante”ti? “Paµhama½ bherisaªkh±d²na½, pacch± s²hass±”ti “Na bh±yittha, bhante”ti. “Na maya½, mah±r±ja, kassaci saddassa bh±y±m±”ti. “Sakk± pana, bhante, mayhampi edisa½ k±tun”ti? “Sakk±, mah±r±ja, sace pabbajissas²”ti. “Pabbaj±mi, bhante”ti. Tato na½ pabb±jetv± pubbe vuttanayeneva ±bhisam±c±rika½ sikkh±pesu½. Sopi pubbe vuttanayeneva vipassanto paccekabodhi½ sacchikatv± ima½ ud±nag±tha½ abh±si. Tattha sahan± ca hanan± ca s²ghajavatt± ca s²ho. Kesaras²hova idha adhippeto. D±µh± balamassa atth²ti d±µhabal². Pasayha abhibhuyy±ti ubhaya½ c±r²-saddena saha yojetabba½ pasayhac±r² abhibhuyyac±r²ti. Tattha pasayha niggahetv± caraºena pasayhac±r², abhibhavitv± sant±setv± vas²katv± caraºena abhibhuyyac±r². Sv±ya½ k±yabalena pasayhac±r², tejas± abhibhuyyac±r², tattha sace koci vadeyya– “ki½ pasayha abhibhuyya c±r²”ti, tato mig±nanti s±mivacana½ upayogatthe katv± “mige pasayha abhibhuyya c±r²”ti paµivattabba½. Pant±n²ti d³r±ni. Sen±san±n²ti vasanaµµh±n±ni. Sesa½ vuttanayeneva sakk± j±nitunti na vitth±ritanti.
D±µhabal²g±th±vaººan± niµµhit±.
129. Metta½ upekkhanti k± uppatti? Aññataro kira r±j± mett±dijh±nal±bh² ahosi. So “jh±nasukhantar±yo rajjan”ti jh±n±nurakkhaºattha½ rajja½ pah±ya pabbajitv± vipassanto paccekabodhi½ sacchikatv± ima½ ud±nag±tha½ abh±si. Tattha “sabbe satt± sukhit± bhavant³”ti-±din± nayena hitasukh³panayanak±mat± mett±. “Aho vata imamh± dukkh± mucceyyun”ti-±din± nayena ahitadukkh±panayanak±mat± karuº±. “Modanti vata bhonto satt±, modanti s±dhu suµµh³”ti-±din± nayena hitasukh±vippayogak±mat± mudit±. “Paññ±yissanti sakena kammen±”ti sukhadukkha-ajjhupekkhanat± upekkh±. G±th±bandhasukhattha½ pana uppaµip±µiy± metta½ vatv± upekkh± vutt±, mudit± ca pacch±. Vimuttinti catassopi et± attano paccan²kadhammehi vimuttatt± vimuttiyo. Tena vutta½– “metta½ upekkha½ karuºa½ vimutti½, ±sevam±no muditañca k±le”ti. Tattha ±sevam±noti tisso tikacatukkajjh±navasena, upekkha½ catutthajjh±navasena bh±vayam±no K±leti metta½ ±sevitv± tato vuµµh±ya karuºa½, tato vuµµh±ya mudita½, tato itarato v± nipp²tikajjh±nato vuµµh±ya upekkha½ ±sevam±no eva “k±le ±sevam±no”ti vuccati, ±sevitu½ v± ph±sukak±le. Sabbena lokena avirujjham±noti dasasu dis±su sabbena sattalokena avirujjham±no. Mett±d²nañhi bh±vitatt± satt± appaµik³l± honti, sattesu ca virodhibh³to paµigho v³pasammati. Tena vutta½– “sabbena lokena avirujjham±no”ti. Ayamettha saªkhepo, vitth±ro pana mett±dikath± aµµhas±liniy± dhammasaªgahaµµhakath±ya½ (dha. sa. aµµha. 251) vutt±. Sesa½ vuttasadisamev±ti.
Appamaññ±g±th±vaººan± niµµhit±.
130. R±gañca dosañc±ti k± uppatti? R±jagaha½ kira niss±ya m±taªgo n±ma paccekabuddho viharati sabbapacchimo paccekabuddh±na½. Atha amh±ka½ bodhisatte uppanne devat±yo bodhisattassa p³janatth±ya ±gacchantiyo ta½ disv± “m±ris±, m±ris±, buddho loke uppanno”ti bhaºi½su. So nirodh± vuµµhahanto ta½ sutv± attano j²vitakkhaya½ disv± himavante mah±pap±to n±ma pabbato paccekabuddh±na½ parinibb±naµµh±na½. Tattha ±k±sena gantv± pubbe parinibbutapaccekabuddhassa aµµhisaªgh±ta½ pap±te pakkhipitv± sil±tale nis²ditv± ima½ ud±nag±tha½ abh±si. Tattha r±gadosamoh± uragasutte vutt±va. Sa½yojan±n²ti dasa sa½yojan±ni, t±ni ca tena tena maggena sand±layitv±. Asantasa½ j²vitasaªkhayamh²ti j²vitasaªkhayo vuccati cuticittassa paribhedo. Tasmiñca j²vitasaªkhaye j²vitanikantiy± pah²natt± asantasanti. Ett±vat± sop±disesa½ nibb±nadh±tu½ attano dassetv± g±th±pariyos±ne anup±dises±ya nibb±nadh±tuy± parinibb±y²ti.
J²vitasaªkhayag±th±vaººan± niµµhit±.
131. Bhajant²ti k± uppatti? B±r±ºasiya½ kira aññataro r±j± ±dig±th±ya vuttappak±rameva ph²ta½ rajja½ samanus±sati. Tassa kharo ±b±dho uppajji, dukkh± vedan± pavattanti. V²satisahassitthiyo ta½ pariv±retv± hatthap±dasamb±han±d²ni karonti. Amacc± “na d±n±ya½ r±j± j²vissati, handa, maya½ attano saraºa½ gaves±m±”ti cintetv± aññatarassa rañño santika½ gantv± upaµµh±na½ y±ci½su. Te tattha upaµµhahantiyeva, na kiñci labhanti. R±j± ±b±dh± vuµµhahitv± pucchi– “itthann±mo ca itthann±mo ca kuhin”ti? Tato ta½ pavatti½ sutv±va s²sa½ c±letv± tuºh² ahosi. Tepi amacc± “r±j± vuµµhito”ti sutv± tattha kiñci alabham±n± paramena p±rijuññena p²¼it± punadeva ±gantv± r±j±na½ vanditv± ekamanta½ aµµha½su. Tena ca raññ± “kuhi½, t±t±, tumhe gat±”ti vutt± ±ha½su– “deva½ dubbala½ disv± ±j²vikabhayenamh± asuka½ n±ma janapada½ gat±”ti. R±j± s²sa½ c±letv± cintesi– “ya½n³n±ha½ tameva ±b±dha½ dassessa½, ki½ punapi eva½ kareyyu½, no”ti? So pubbe rogena phuµµho viya b±¼ha½ vedana½ dassento gil±n±laya½ ak±si. Itthiyo sampariv±retv± pubbasadisameva sabba½ aka½su. Tepi amacc± tatheva puna bahutara½ jana½ gahetv± pakkami½su. Eva½ r±j± y±vatatiya½ sabba½ pubbasadisa½ ak±si, tepi tatheva pakkami½su. Tato catutthampi te ±gate disv± r±j±– “aho! Ime dukkara½ aka½su, ye ma½ by±dhita½ pah±ya anapekkh± pakkami½s³”ti nibbinno rajja½ pah±ya pabbajitv± vipassanto paccekabodhi½ sacchikatv± ima½ ud±nag±tha½ abh±si. Tattha bhajant²ti sar²rena all²yant± payirup±santi. Sevant²ti añjalikamm±d²hi ki½k±rapaµiss±vit±ya ca paricaranti. K±raºa½ attho etesanti k±raºatth±, bhajan±ya ca sevan±ya ca n±ñña½ k±raºamatthi, attho eva nesa½ k±raºa½, atthahetu sevant²ti vutta½ hoti. Nikk±raº± dullabh± ajja mitt±ti “ito kiñci lacch±m±”ti eva½ attapaµil±bhak±raºena nikk±raº±, kevala½–
“Upak±ro ca yo mitto, yo mitto sukhadukkhako;
atthakkh±y² ca yo mitto, yo mitto anukampako”ti. (D². ni. 3.265)–
Eva½ vuttena ariyena mittabh±vena samann±gat± dullabh± ajja mitt±. Attaµµhapaññ±ti attani µhit± etesa½ paññ±. Att±nameva oloketi, na aññanti attho. “Attatthapaññ±”tipi p±µho, tassa attano atthameva oloketi, na paratthanti attho. “Diµµhatthapaññ±”ti ayampi kira por±ºap±µho, tassa sampati diµµheyeva atthe etesa½ paññ± na ±yatinti attho. Diµµhadhammikattha½yeva oloketi, na sampar±yikatthanti vutta½ hoti. Asuc²ti asucin± anariyena k±yavac²manokammena samann±gat±.
Khaggavis±ºakappoti khaggena rukkh±dayo chindanto viya sakasiªgena pabbat±dayo cuººavicuººa½ kurum±no vicarat²ti khaggavis±ºo. Visasadis± ±º±ti vis±º±. Khagga½ viy±ti khagga½. Khagga½ vis±ºa½ yassa migassa soya½ migo khaggavis±ºo, tassa khaggavis±ºassa kappo khaggavis±ºakappo. Khaggavis±ºasadiso paccekabuddho eko adutiyo asah±yo careyya vihareyya vatteyya yapeyya y±peyy±ti attho. 132. Visuddhas²l±ti visesena suddhas²l±, catup±risuddhiy± suddhas²l±. Suvisuddhapaññ±ti suµµhu visuddhapaññ±, r±g±divirahitatt± parisuddhamaggaphalapaµisambhid±dipaññ±. Sam±hit±ti sa½ suµµhu ±hit±, santike µhapitacitt±. J±gariy±nuyutt±ti j±garaºa½ j±garo, nidd±tikkamoti attho. J±garassa bh±vo j±gariya½, j±gariye anuyutt± j±gariy±nuyutt±. Vipassak±ti “anicca½ dukkha½ anatt±”ti visesena passanas²l±, vipassana½ paµµhapetv± viharant²ti attho. Dhammavisesadass²ti dasakusaladhamm±na½ catusaccadhammassa navalokuttaradhammassa v± visesena passanas²l±. Maggaªgabojjhaªgagateti samm±diµµh±d²hi maggaªgehi satisambojjhaªg±d²hi bojjhaªgehi gate sampayutte ariyadhamme. Vijaññ±ti visesena jaññ±, j±nant±ti attho. 133. Suññat±ppaºihitañc±nimittanti anatt±nupassan±vasena suññatavimokkhañca dukkh±nupassan±vasena appaºihitavimokkhañca, anicc±nupassan±vasena animittavimokkhañca. ¾sevayitv±ti va¹¹hetv±. Ye katasambh±r± dh²r± jan± jinas±sanamhi s±vakatta½ s±vakabh±va½ na vajanti na p±puºanti, te dh²r± katasambh±r± sayambh³ sayameva bh³t± paccekajin± paccekabuddh± bhavanti. 134. Ki½ bh³t±? Mahantadhamm± p³ritamah±sambh±r± bahudhammak±y± anekadhammasabh±vasar²r±. Punapi ki½ bh³t±? Cittissar± cittagatik± jh±nasampann±ti attho. Sabbadukkhoghatiºº± sakalasa½s±ra-ogha½ tiºº± atikkant± udaggacitt± kodham±n±dikilesavirahitatt± somanassacitt± santaman±ti attho. Paramatthadass² pañcakkhandhadv±das±yatanadvatti½s±k±rasaccapaµiccasamupp±d±divasena paramattha½ uttamattha½ dassanas²l±. Acal±bh²taµµhena s²hopam± s²hasadis±ti attho. Khaggavis±ºakapp± khaggavis±ºamigasiªgasadis± gaºasaªgaºik±bh±ven±ti attho. 135. Santindriy±ti cakkhundriy±d²na½ sakasak±rammaºe appavattanato santasabh±va-indriy± Santaman±ti santacitt±, nikkilesabh±vena santasabh±vacittasaªkapp±ti attho. Sam±dh²ti suµµhu ekaggacitt±. Paccantasattesu patippac±r±ti paccantajanapadesu sattesu day±karuº±d²hi paticaraºas²l±. D²p± parattha idha vijjalant±ti sakalalok±nuggahakaraºena paraloke ca idhaloke ca vijjalant± d²p± pad²pasadis±ti attho. Paccekabuddh± satata½ hit±meti ime paccekabuddh± satata½ sabbak±la½ sakalalokahit±ya paµipann±ti attho. 136. Pah²nasabb±varaº± janind±ti te paccekabuddh± jan±na½ ind± uttam± k±macchandan²varaº±d²na½ sabbesa½ pañc±varaº±na½ pah²natt± pah²nasabb±varaº±. Ghanakañcan±bh±ti rattasuvaººajambonadasuvaººapabh± sadisa-±bh±vant±ti attho. Nissa½saya½ lokasudakkhiºeyy±ti ekantena lokassa sudakkhiº±ya aggad±nassa paµiggahetu½ arah± yutt±, nikkilesatt± sundarad±napaµiggahaº±rah±ti attho. Paccekabuddh± satatappit±meti ime paccekañ±º±dhigam± buddh± satata½ niccak±la½ appit± suhit± paripuºº±, satt±ha½ nir±h±r±pi nirodhasam±pattiphalasam±pattivasena paripuºº±ti attho. 137. Pati-ek± visu½ samm±sambuddhato visadis± aññe as±dh±raºabuddh± paccekabuddh±. Atha v±–
“Upasagg± nip±t± ca, paccay± ca ime tayo;
nekenekatthavisay±, iti neruttik±bravun”ti.–
Vuttatt± patisaddassa eka-upasaggat± pati padh±no hutv± s±mibh³to anekesa½ d±yak±na½ appamattakampi ±h±ra½ paµiggahetv± saggamokkhassa p±puºanato. Tath± hi annabh±rassa bhattabh±ga½ paµiggahetv±passantasseva bhuñjitv± devat±hi s±dhuk±ra½ d±petv± tadaheva ta½ duggata½ seµµhiµµh±na½ p±petv± koµisaªkhadhanupp±danena ca, khadiraªg±raj±take (j±. aµµha. 1.1.khadiraªg±raj±takavaººan±) m±rena nimmitakhadiraªg±rak³popari-uµµhitapadumakaººika½ madditv± bodhisattena dinna½ piº¹ap±ta½ paµiggahetv± tassa passantasseva ±k±sagamanena somanassupp±danena ca, padumavat²-aggamahes²putt±na½ mah±janakarañño deviy± ±r±dhanena gandham±danato ±k±sena ±gamma d±napaµiggahaºena mah±janakabodhisattassa ca deviy± ca somanassupp±danena ca, tath± abuddhupp±de ch±takabhaye sakalajambud²pe uppanne b±r±ºasiseµµhino ch±takabhaya½ paµicca p³retv± rakkhite saµµhisahassakoµµh±g±re v²hayo khepetv± bh³miya½ nikh±tadhaññ±ni ca c±µisahassesu p³ritadhaññ±ni ca khepetv± sakalap±s±dabhitt²su mattik±hi madditv± limpitadhaññ±ni ca khepetv± tad± n±¼imattamev±vasiµµha½ “ida½ bhuñjitv± ajja mariss±m±”ti citta½ upp±detv± sayantassa gandham±danato eko paccekabuddho ±gantv± gehadv±re aµµh±si. Seµµhi ta½ disv± pas±da½ upp±detv± j²vita½ pariccajam±no paccekabuddhassa patte okiri. Paccekabuddho vasanaµµh±na½ gantv± attano ±nubh±vena passantasseva seµµhissa pañcapaccekabuddhasatehi saha paribhuñji. Tad± bhattapacita-ukkhali½, pidahitv± µhapesu½.
Niddamokkantassa seµµhino ch±tatte uppanne so vuµµhahitv± bhariya½ ±ha– “bhatte ±c±makabhattamatta½ olokeh²”ti. Susikkhit± s± “sabba½ dinna½ nan³”ti avatv± ukkhaliy± pidh±na½ vivari. S± ukkhali taªkhaºeva sumanapupphamaku¼asadisassa sugandhas±libhattassa p³rit± ahosi. S± ca seµµhi ca santuµµh± sayañca sakalagehav±sino ca sakalanagarav±sino ca bhuñji½su. Dabbiy± gahitagahitaµµh±na½ puna p³rita½. Sakalasaµµhisahassakoµµh±g±resu sugandhas±liyo p³resu½. Sakalajambud²pav±sino seµµhissa gehatoyeva dhaññab²j±ni gahetv± sukhit± j±t±. Evam±d²su anekasattanik±yesu sukhotaraºaparip±lanasaggamokkhap±panesu pati s±mibh³to buddhoti paccekabuddho. Paccekabuddh±na½ subh±sit±n²ti paccekabuddhehi ov±d±nus±san²vasena suµµhu bh±sit±ni kathit±ni vacan±ni. Caranti lokamhi sadevakamh²ti devalokasahite sattaloke caranti pavattant²ti attho. Sutv± tath± ye na karonti b±l±ti tath±r³pa½ paccekabuddh±na½ subh±sitavacana½ ye b±l± jan± na karonti na manasi karonti, te b±l± dukkhesu sa½s±radukkhesu punappuna½ uppattivasena caranti pavattanti, dh±vant²ti attho. 138. Paccekabuddh±na½ subh±sit±n²ti suµµhu bh±sit±ni catur±p±yato muccanatth±ya bh±sit±ni vacan±ni. Ki½ bh³t±ni? Avassavanta½ pagghanta½ khudda½ madhu½ yath± madhuravacan±n²ti attho. Ye paµipattiyutt± paº¹itajan±pi paµipatt²su vutt±nus±rena pavattant± tath±r³pa½ madhuravacana½ sutv± vacanakar± bhavanti, te paº¹itajan± saccadas± catusaccadassino sapaññ± paññ±sahit± bhavant²ti attho. 139. Paccekabuddhehi jinehi bh±sit±ti kilese jinanti jini½s³ti jin±, tehi jinehi paccekabuddhehi vutt± bh±sit± kathit±. Kath± u¼±r± ojavant± p±kaµ± santi pavattanti. T±, kath± sakyas²hena sakyar±java½sas²hena gotamena tath±gatena abhinikkhamitv± buddhabh³tena naruttamena nar±na½ uttamena seµµhena pak±sit± p±kaµ²kat± desit±ti sambandho. Kimatthanti ±ha “dhammavij±nanatthan”ti. Navalokuttaradhamma½ visesena j±n±panatthanti attho. 140. Lok±nukamp±ya im±ni tesanti lok±nukampat±ya lokassa anukampa½ paµicca im±ni vacan±ni im± g±th±yo. Tesa½ paccekabuddh±na½ vikubbit±ni visesena kubbit±ni bh±sit±n²ti attho. Sa½vegasaªgamativa¹¹hanatthanti paº¹it±na½ sa½vegava¹¹hanatthañca asaªgava¹¹hanattha½ ek²bh±vava¹¹hanatthañca mativa¹¹hanattha½ paññ±va¹¹hanatthañca sayambhus²hena an±cariyakena hutv± sayameva bh³tena j±tena paµividdhena s²hena abh²tena gotamena samm±sambuddhena im±ni vacan±ni pak±sit±ni, im± g±th±yo pak±sit± vivarit± utt±n²kat±ti attho. It²ti parisam±panatthe nip±to.
Iti visuddhajanavil±siniy± apad±na-aµµhakath±ya
Paccekabuddh±pad±nasa½vaººan± samatt±.