Athassa t±ya nir±h±rat±ya paramakasirappattat±ya suvaººavaººopi k±yo k±¼avaººo ahosi, dvatti½samah±purisalakkhaº±ni paµicchann±ni ahesu½. Appekad± ±n±p±nakajjh±na½ jh±yanto mah±vedan±bhitunno visaññ²bh³to caªkamanakoµiya½ patati. Atha na½ ekacc± devat± “k±laªkato samaºo gotamo”ti vadanti. Ekacc± “vih±rotveveso arahatan”ti ca ±ha½su. Tattha y±sa½ “k±laªkato”ti saññ± ahosi, t± gantv± suddhodanamah±r±jassa ±rocesu½– “tumh±ka½ putto k±laªkato”ti. “Mama putto buddho hutv± k±laªkato, ahutv±”ti? “Buddho bhavitu½ n±sakkhi, padh±nabh³miya½yeva patitv± k±laªkato”ti. Ida½ sutv± r±j±– “n±ha½ saddah±mi, mama puttassa bodhi½ appatv± k±lakiriy± n±ma natth²”ti paµikkhipi. “Kasm± pana r±j± na saddahat²”ti? K±ladevalat±pasavand±panadivase jamburukkham³le ca p±µih±riy±na½ diµµhatt±.
Puna bodhisatte sañña½ paµilabhitv± uµµhite t± devat± gantv± “arogo te, mah±r±ja, putto”ti ±rocesu½. R±j± “j±n±maha½ mama puttassa amaraºabh±van”ti vadati. Mah±sattassa chabbass±ni dukkarak±rika½ karontasseva ±k±se gaºµhikaraºak±lo viya ahosi. So “aya½ dukkarak±rik± n±ma bodh±ya maggo na hot²”ti o¼±rika½ ±h±ra½ ±h±retu½ g±manigamesu piº¹±ya caritv± ±h±ra½ ±hari. Athassa dvatti½samah±purisalakkhaº±ni p±katik±ni ahesu½, k±yopi suvaººavaººo ahosi. Pañcavaggiy± bhikkh³ “aya½ chabbass±ni dukkarak±rika½ karontopi sabbaññuta½ paµivijjhitu½ n±sakkhi, id±ni g±manigam±d²su piº¹±ya caritv± o¼±rika½ ±h±ra½ ±haram±no ki½ sakkhissati, b±huliko esa padh±navibbhanto, s²sa½ nh±yituk±massa uss±vabindutakkana½ viya amh±ka½ etassa santik± visesatakkana½, ki½ no imin±”ti mah±purisa½ pah±ya attano attano pattac²vara½ gahetv± aµµh±rasayojanamagga½ gantv± isipatana½ pavisi½su.
Tena kho pana samayena uruvel±ya½ sen±nigame sen±nikuµumbikassa gehe nibbatt± suj±t± n±ma d±rik± vayappatt± ekasmi½ nigrodharukkhe patthana½ ak±si– “sac±ha½ samaj±tika½ kulaghara½ gantv± paµhamagabbhe putta½ labhiss±mi, anusa½vacchara½ te satasahassaparicc±gena balikamma½ kariss±m²”ti. Tass± s± patthan± samijjhi. S± mah±sattassa dukkarak±rika½ karontassa chaµµhe vasse paripuººe vis±kh±puººam±ya½ balikamma½ k±tuk±m± hutv± puretara½yeva dhenusahassa½ laµµhimadhukavane car±petv±, t±sa½ kh²ra½ pañca dhenusat±ni p±yetv±, t±sa½ kh²ra½ a¹¹hatiy±ni ca sat±n²ti eva½ y±va so¼asanna½ dhen³na½ kh²ra½ aµµha dhenuyo pivanti, t±va kh²rassa bahalatañca madhuratañca ojavantatañca patthayam±n± kh²raparivattana½ n±ma ak±si. S± vis±kh±puººamadivase “p±tova balikamma½ kariss±m²”ti rattiy± pacc³sasamaya½ paccuµµh±ya t± aµµha dhenuyo duh±pesi. Vacchak± dhen³na½ thanam³la½ na ±gama½su, thanam³le pana navabh±janesu upan²tamattesu attano dhammat±ya kh²radh±r± pagghari½su. Ta½ acchariya½ disv± suj±t± sahattheneva kh²ra½ gahetv± navabh±jane pakkhipitv± sahattheneva aggi½ katv± pacitu½ ±rabhi.
Tasmi½ p±y±se paccam±ne mahant± mahant± pubbu¼± uµµhahitv± dakkhiº±vaµµ± hutv± sañcaranti. Ekaphusitampi bahi na uppatati, uddhanato appamattakopi dh³mo na uµµhahati. Tasmi½ samaye catt±ro lokap±l± ±gantv± uddhane ±rakkha½ gaºhi½su, mah±brahm± chatta½ dh±resi, sakko al±t±ni sam±nento aggi½ j±lesi. Devat± dvisahassad²papariv±resu cat³su mah±d²pesu devamanuss±na½ upakappana-oja½ attano dev±nubh±vena daº¹akabaddha½ madhupaµala½ p²¼etv± madhu½ gaºham±n± viya sa½haritv± tattha pakkhipi½su Aññesu hi k±lesu devat± kaba¼e kaba¼e oja½ pakkhipi½su, sambodhippattadivase ca parinibb±nadivase ca ukkhaliya½yeva pakkhipi½su Suj±t± ekadivaseyeva tattha attano p±kaµ±ni anek±ni acchariy±ni disv± puººa½ n±ma d±si½ ±mantesi– “amma puººe, ajja amh±ka½ devat± ativiya pasann±, may± hi ettake k±le evar³pa½ acchariya½ n±ma na diµµhapubba½, vegena gantv± devaµµh±na½ paµijagg±h²”ti. S± “s±dhu, ayye”ti tass± vacana½ sampaµicchitv± turitaturit± rukkham³la½ agam±si.
Bodhisattopi kho tasmi½ rattibh±ge pañca mah±supine (a. ni. 5.196) disv± pariggaºhanto “nissa½saya½ ajj±ha½ buddho bhaviss±m²”ti katasanniµµh±no tass± rattiy± accayena katasar²rapaµijaggano bhikkh±c±rak±la½ ±gamayam±no p±tova ±gantv± tasmi½ rukkham³le nis²di, attano pabh±ya sakala½ rukkham³la½ obh±sayam±no. Atha kho s± puºº± ±gantv± addasa bodhisatta½ rukkham³le p±c²nalokadh±tu½ olokayam±na½ nisinna½, sar²rato cassa nikkhant±hi pabh±hi sakalarukkha½ suvaººavaººa½. Disv±nass± etadahosi– “ajja amh±ka½ devat± rukkhato oruyha sahattheneva balikamma½ sampaµicchitu½ nisinn± maññe”ti ubbegappatt± hutv± vegena ±gantv± suj±t±ya etamattha½ ±rocesi.
Suj±t± tass± vacana½ sutv± tuµµham±nas± hutv± “ajja d±ni paµµh±ya mama jeµµhadh²tuµµh±ne tiµµh±h²”ti dh²tu anucchavika½ sabb±laªk±ra½ ad±si. Yasm± pana buddhabh±va½ p±puºanadivase satasahassagghanik± ek± suvaººap±ti laddhu½ vaµµati, tasm± s± “suvaººap±tiya½ p±y±sa½ pakkhipiss±m²”ti citta½ upp±detv± satasahassagghanika½ suvaººap±ti½ n²har±petv± tattha p±y±sa½ pakkhipituk±m± pakkabh±jana½ ±vajjesi. Sabbo p±y±so padumapattato udaka½ viya vattitv± p±tiya½ patiµµh±si, ekap±tip³ramattova ahosi. S± ta½ p±ti½ aññ±ya p±tiy± paµikujjitv± od±tavatthena veµhetv± saya½ sabb±laªk±rehi attabh±va½ alaªkaritv± ta½ p±ti½ attano s²se µhapetv± mahantena ±nubh±vena nigrodharukkham³la½ gantv± bodhisatta½ disv± balavasomanassaj±t± “rukkhadevat±”ti saññ±ya diµµhaµµh±nato paµµh±ya onatonat± gantv± s²sato p±ti½ ot±retv± vivaritv± suvaººabhiªg±rena gandhapupphav±sita½ udaka½ gahetv± bodhisatta½ upagantv± aµµh±si. Ghaµik±ramah±brahmun± dinno mattik±patto ettaka½ k±la½ bodhisatta½ avijahitv± tasmi½ khaºe adassana½ gato, bodhisatto patta½ apassanto dakkhiºahattha½ pas±retv± udaka½ sampaµicchi Suj±t± saheva p±tiy± p±y±sa½ mah±purisassa hatthe µhapesi, mah±puriso suj±ta½ olokesi. S± ±k±ra½ sallakkhetv± “ayya, may± tumh±ka½ pariccatt±, ta½ gaºhitv± yath±ruci karoth±”ti vanditv± “yath± mayha½ manoratho nipphanno, eva½ tumh±kampi nipphajjat³”ti vatv± satasahassagghanikampi suvaººap±ti½ pur±ºakapaººa½ viya pariccajitv± anapekkh±va pakk±mi.
Bodhisattopi kho nisinnaµµh±n± vuµµh±ya rukkha½ padakkhiºa½ katv± p±ti½ ±d±ya nerañjar±ya t²ra½ gantv± anekesa½ bodhisattasatasahass±na½ abhisambujjhanadivase otaritv± nh±naµµh±na½ supatiµµhita½ n±ma atthi, tass± t²re p±ti½ µhapetv± supatiµµhitatitthe otaritv± nhatv± anekabuddhasatasahass±na½ niv±sana½ arahaddhaja½ niv±setv± puratth±bhimukho nis²ditv± ekaµµhit±lapakkappam±ºe ek³napaºº±sapiº¹e katv± sabba½ appodakamadhup±y±sa½ paribhuñji. Soyevassa buddhabh³tasa sattasatt±ha½ bodhimaº¹e vasantassa ek³napaºº±sadivas±ni ±h±ro ahosi. Ettaka½ k±la½ añño ±h±ro natthi, na nh±na½, na mukhadhovana½, na sar²rava¼añjo, jh±nasukhena phalasam±pattisukhena ca v²tin±mesi. Ta½ pana p±y±sa½ bhuñjitv± suvaººap±ti½ gahetv± “sac±ha½ ajja buddho bhaviss±mi, aya½ p±ti paµisota½ gacchatu, no ce bhaviss±mi, anusota½ gacchat³”ti vatv± nad²sote pakkhipi. S± sota½ chindam±n± nad²majjha½ gantv± majjhaµµh±neneva javasampanno asso viya as²tihatthamattaµµh±na½ paµisota½ gantv± ekasmi½ ±vaµµe nimujjitv± k±¼an±gar±jabhavana½ gantv± tiººa½ buddh±na½ paribhogap±tiyo “kili kil²”ti rava½ k±rayam±n± paharitv± t±sa½ sabbaheµµhim± hutv± aµµh±si. K±¼o n±gar±j± ta sadda½ sutv± “hiyyo eko buddho nibbatti, puna ajja eko nibbatto”ti vatv± anekehi padasatehi thutiyo vadam±no uµµh±si. Tassa kira mah±pathaviy± ekayojanatig±vutappam±ºa½ nabha½ p³retv± ±rohanak±lo ajja v± hiyyo v± sadiso ahosi.
Bodhisattopi nad²t²ramhi supupphitas±lavane div±vih±ra½ katv± s±yanhasamaya½ pupph±na½ vaºµato muccanak±le devat±hi alaªkatena aµµh³sabhavitth±rena maggena s²ho viya vijambham±no bodhirukkh±bhimukho p±y±si. N±gayakkhasupaºº±dayo dibbehi gandhapupph±d²hi p³jayi½su, dibbasa½g²t±d²ni pavattayi½su, dasasahass² lokadh±tu ekagandh± ekam±l± ekas±dhuk±r± ahosi. Tasmi½ samaye sotthiyo n±ma tiºah±rako tiºa½ ±d±ya paµipathe ±gacchanto mah±purisassa ±k±ra½ ñatv± aµµha tiºamuµµhiyo ad±si. Bodhisatto tiºa½ gahetv± bodhimaº¹a½ ±ruyha dakkhiºadis±bh±ge uttar±bhimukho aµµh±si. Tasmi½ khaºe dakkhiºacakkav±¼a½ os²ditv± heµµh± av²cisampatta½ viya ahosi. Uttaracakkav±¼a½ ullaªghitv± upari bhavaggappatta½ viya ahosi. Bodhisatto “ida½ sambodhip±puºanaµµh±na½ na bhavissati maññe”ti padakkhiºa½ karonto pacchimadis±bh±ga½ gantv± puratthim±bhimukho aµµh±si, tato pacchimacakkav±¼a½ os²ditv± heµµh± av²cisampatta½ viya ahosi, puratthimacakkav±¼a½ ullaªghitv± upari bhavaggappatta½ viya ahosi. Ýhitaµµhitaµµh±ne kirassa nemivaµµipariyante akkanta½ n±bhiy± patiµµhitamah±sakaµacakka½ viya mah±pathav² onatunnat± ahosi. Bodhisatto “idampi sambodhip±puºanaµµh±na½ na bhavissati maññe”ti padakkhiºa½ karonto uttaradis±bh±ga½ gantv± dakkhiº±bhimukho aµµh±si. Tato uttaracakkav±¼a½ os²ditv± heµµh± av²cisampatta½ viya ahosi, dakkhiºacakkav±¼a½ ullaªghitv± upari bhavaggappatta½ viya ahosi. Bodhisatto “idampi sambodhip±puºanaµµh±na½ na bhavissati maññe”ti padakkhiºa½ karonto puratthimadis±bh±ga½ gantv± pacchim±bhimukho aµµh±si. Puratthimadis±bh±ge pana sabbabuddh±na½ pallaªkaµµh±na½ ahosi, ta½ neva chambhati, na kampati. Bodhisatto “ida½ sabbabuddh±na½ avijahita½ acalaµµh±na½ kilesapañjaraviddha½sanaµµh±nan”ti ñatv± t±ni tiº±ni agge gahetv± c±lesi, t±vadeva cuddasahattho pallaªko ahosi. T±nipi kho tiº±ni tath±r³pena saºµh±nena saºµhahi½su, yath±r³pa½ sukusalo cittak±ro v± potthak±ro v± ±likhitumpi samattho natthi. Bodhisatto bodhikkhandha½ piµµhito katv± puratth±bhimukho da¼ham±naso hutv±–
“K±ma½ taco ca nh±ru ca, aµµhi ca avasissatu;
upasussatu nissesa½, sar²re ma½salohita½. (A. ni. 2.5; ma. ni. 2.184)–

‘Na tvev±ha½ samm±sambodhi½ appatv± ima½ pallaªka½ bhindiss±m²”’ti asanisatasannip±tenapi abhejjar³pa½ apar±jitapallaªka½ ±bhujitv± nis²di.

Tasmi½ samaye m±ro p±pim±– “siddhatthakum±ro mayha½ vasa½ atikkamituk±mo, na d±nissa atikkamitu½ dass±m²”ti m±rabalassa santika½ gantv± etamattha½ ±rocetv± m±raghosana½ n±ma ghos±petv± m±rabala½ ±d±ya nikkhami. S± m±rasen± m±rassa purato dv±dasayojan± hoti, dakkhiºato ca v±mato ca dv±dasayojan±, pacchato cakkav±¼apariyanta½ katv± µhit±, uddha½ navayojanubbedh± hoti, yass± unnadantiy± unn±dasaddo yojanasahassato paµµh±ya pathavi-undriyanasaddoviya s³yati. Atha m±ro devaputto diya¹¹hayojanasatika½ girimekhala½ n±ma hatthi½ abhiruhitv± b±husahassa½ m±petv± n±n±vudh±ni aggahesi. Avases±yapi m±raparis±ya dve jan± ekasadis± ekasadisa½ ±vudha½ gaºhant± n±hesu½. N±n±vaºº± n±nappak±ramukh± hutv± n±n±vudh±ni gaºhant± bodhisatta½ ajjhottharam±n± ±gama½su.