S±vak± pana satthu sabrahmac±rino v± catusaccakammaµµh±nakatha½ sutv± tasmi½yeva khaºe k±lantare v± tajja½ paµipatti½ anutiµµhant± ghaµent± v±yamant± vipassana½ ussukk±petv±, yadi v± paµipad±ya va¹¹hantiy±, sacc±ni paµivijjhant± attano abhin²h±r±nur³pasiddhi-aggas±vakabh³miy± v± kevala½ v± aggamaggakkhaºe s±vakasambodhi½ adhigacchanti n±ma. Tato para½ s±vakabuddh± n±ma honti sadevake loke aggadakkhiºeyy±. Eva½ t±va abhisamayato paccekasambodhi s±vakasambodhi ca veditabb±.
Tadatthato pana yath± mah±bodhisatt±na½ heµµhimaparicchedena catt±ri asaªkhyeyy±ni kapp±na½ satasahassañca bodhisambh±rasambharaºa½ icchitabba½ majjhimaparicchedena aµµha asaªkhyeyy±ni kapp±na½ satasahassañca, uparimaparicchedena so¼asa asaªkhyeyy±ni kapp±na½ satasahassañca ete ca bhed± paññ±dhikasaddh±dhikav²riy±dhikavasena veditabb±. Paññ±dhik±nañhi saddh± mand± hoti paññ± tikkh±, tato ca up±yakosallassa visadanipuºabh±vena nacirasseva p±ramiyo p±rip³ri½ gacchanti. Saddh±dhik±na½ paññ± majjhim± hot²ti tesa½ n±tis²gha½ n±tisaºika½ p±ramiyo p±rip³ri½ gacchanti. V²riy±dhik±na½ pana paññ± mand± hot²ti tesa½ cireneva p±ramiyo p±rip³ri½ gacchanti. Na eva½ paccekabodhisatt±na½. Tesañhi satipi paññ±dhikabh±ve dve asaªkhyeyy±ni kapp±na½ satasahassañca bodhisambh±rasambharaºa½ icchitabba½, na tato ora½. Saddh±dhikav²riy±dhik±pi vuttaparicchedato para½ katipaye eva kappe atikkamitv± paccekasambodhi½ abhisambujjhanti, na tatiya½ asaªkhyeyyanti. S±vakabodhisatt±na½ pana yesa½ aggas±vakabh±v±ya abhin²h±ro, tesa½ eka½ asaªkhyeyya½ kapp±na½ satasahassañca sambh±rasambharaºa½ icchitabba½. Yesa½ mah±s±vakabh±v±ya, tesa½ kapp±na½ satasahassameva, tath± buddhassa m±t±pit³na½ upaµµh±kassa puttassa ca. Tattha yath±–
“Manussatta½ liªgasampatti, hetu satth±radassana½;
pabbajj± guºasampatti, adhik±ro ca chandat±;
aµµhadhammasamoh±n±, abhin²h±ro samijjhat²”ti. (Bu. va½. 2.59)–

Eva½ vutte aµµha dhamme samodh±netv± katapaºidh±n±na½ mah±bodhisatt±na½ mah±bhin²h±rato pabhuti savisesa½ d±n±d²su yuttappayutt±na½ divase divase vessantarad±nasadisa½ mah±d±na½ dent±na½ tadanur³pas²l±dike sabbap±ramidhamme ±cinant±nampi yath±vuttak±lapariccheda½ asampatv± antar± eva buddhabh±vappatti n±ma natthi. Kasm±? ѱºassa aparipaccanato. Paricchinnak±le nipph±dita½ viya hi sassa½ buddhañ±ºa½ yath±paricchinnak±lavaseneva vuddhi½ viru¼hi½ vepulla½ ±pajjanta½ gabbha½ gaºhanta½ parip±ka½ gacchat²ti eva½–

“Manussatta½ liªgasampatti, vigat±savadassana½;
adhik±ro chandat± ete, abhin²h±rak±raº±”ti. (Su. ni. aµµha. 1.khaggavis±ºasuttavaººan±)–

Ime pañca dhamme samodh±netv± kat±bhin²h±r±na½ paccekabodhisatt±na½ “adhik±ro chandat±”ti dvaªgasamann±gat±ya patthan±ya vasena katapaºidh±n±na½ s±vakabodhisatt±nañca tattha tattha vuttak±lapariccheda½ asampatv± antar± eva paccekasambodhiy± yath±vuttas±vakasambodhiy± ca adhigamo natthi. Kasm±? ѱºassa aparipaccanato. Imesampi hi yath± mah±bodhisatt±na½ d±n±dip±ram²hi paribr³hit± paññ±p±ram² anukkamena gabbha½ gaºhant² parip±ka½ gacchant² buddhañ±ºa½ parip³reti, eva½ d±n±d²hi paribr³hit± anupubbena yath±raha½ gabbha½ gaºhant² parip±ka½ gacchant² paccekabodhiñ±ºa½ s±vakabodhiñ±ºañca parip³reti. D±naparicayena hete tattha tattha bhave alobhajjh±sayat±ya sabbattha asaªgam±nas± anapekkhacitt± hutv±, s²laparicayena susa½vutak±yav±cat±ya suparisuddhak±yavac²kammant± parisuddh±j²v± indriyesu guttadv±r± bhojane mattaññuno hutv± j±gariy±nuyogena citta½ sam±dahanti, sv±ya½ tesa½ j±gariy±nuyogo gatapacc±gatikavattavasena veditabbo.

Eva½ pana paµipajjant±na½ adhik±rasampattiy± appakasireneva aµµha sam±pattiyo pañc±bhiññ± cha¼abhiññ± adhiµµh±nabh³t± pubbabh±gavipassan± ca hatthagat±yeva honti. V²riy±dayo pana tadantogadh± eva. Yañhi paccekabodhiy± s±vakabodhiy± v± atth±ya d±n±dipuññasambharaºe abbhussahana½, ida½ v²riya½. Ya½ tadanuparodhassa sahana½, aya½ khanti. Ya½ d±nas²l±disam±d±n±visa½v±dana½, ida½ sacca½. Sabbatthameva acalasam±dh±n±dhiµµh±na½, ida½ adhiµµh±na½ Y± d±nas²l±d²na½ pavattiµµh±nabh³tesu sattesu hitesit±, aya½ mett±. Ya½ satt±na½ katavippak±resu ajjhupekkhana½, aya½ upekkh±ti. Eva½ d±nas²labh±van±su s²lasam±dhipaññ±su ca sijjham±n±su v²riy±dayo siddh± eva honti. S±yeva paccekabodhi-atth±ya s±vakabodhi-atth±ya ca d±n±dipaµipad± tesa½ bodhisatt±na½ sant±nassa bh±vanato paribh±vanato bh±van± n±ma. Visesato d±nas²l±d²hi sv±bhisaªkhate sant±ne pavatt± samathavipassan±paµipad±, yato te bodhisatt± pubbayog±vacarasamud±gamasampann± honti. Ten±ha bhagav±–
“Pañcime, ±nanda, ±nisa½s± pubbayog±vacare. Katame pañca? Idh±nanda, pubbayog±vacaro diµµheva dhamme paµikacca añña½ ±r±dheti, no ce diµµheva dhamme paµikacca añña½ ±r±dheti, atha maraºak±le añña½ ±r±dheti, atha devaputto sam±no añña½ ±r±dheti, atha buddh±na½ sammukh²bh±ve khipp±bhiñño hoti, atha pacchime k±le paccekasambuddho hot²”ti (su. ni. aµµha. 1.khaggavis±ºasuttavaººan±).
Iti pubbabh±gapaµipad±bh³t±ya p±ramit±paribh±vit±ya samathavipassan±bh±van±ya nirodhag±minipaµipad±bh³t±ya abhisamayasaªkh±t±ya maggabh±van±ya ca bh±vitattabh±v± buddhapaccekabuddhabuddhas±vak± bh±vitatt± n±ma. Tesu idha buddhas±vak± adhippet±.
Ettha ca “s²h±na½v±”ti imin± ther±na½ s²hasam±navuttit±dassanena attano paµipakkhehi anabhibhavan²yata½, te ca abhibhuyya pavatti½ dasseti. “S²h±na½va nadant±na½…pe… g±th±”ti imin± therag±th±na½ s²han±dasadisat±dassanena t±sa½ parav±dehi anabhibhavan²yata½, te ca abhibhavitv± pavatti½ dasseti. “Bh±vitatt±nan”ti imin± tadubhayassa k±raºa½ vibh±veti. Bh±vitattabh±vena ther± idha s²hasadis± vutt±, tesañca g±th± s²han±dasadisiyo. “Atth³pan±yik±”ti imin± abhibhavane payojana½ dasseti. Tattha ther±na½ paµipakkho n±ma sa½kilesadhammo, tadabhibhavo tadaªgivikkhambhanappah±nehi saddhi½ samucchedappah±na½. Tasmi½ sati paµipassaddh²ppah±na½ nissaraºappah±nañca siddhameva hoti, yato te bh±vitatt±ti vuccanti. Maggakkhaºe hi ariy± appam±dabh±vana½ bh±venti n±ma, aggaphalakkhaºato paµµh±ya bh±vitatt± n±m±ti vuttov±yamattho.
Tesu tadaªgappah±nena nesa½ s²lasampad± dassit±, vikkhambhanappah±nena sam±dhisampad±, samucchedappah±nena paññ±sampad±, itarena t±sa½ phala½ dassita½. S²lena ca tesa½ paµipattiy± ±dikaly±ºat± dassit±, “ko c±di kusal±na½ dhamm±na½? S²lañca suvisuddha½” (sa½. ni. 5.369), “s²le patiµµh±ya” (sa½. ni. 1.23; visuddhi. 1.1), “sabbap±passa akaraºan”ti (dha. pa. 183; d². ni. 2.90) ca vacanato s²la½ paµipattiy± ±dikaly±ºa½va avippaµis±r±diguº±vahatt±. Sam±dhin± majjhekaly±ºat± dassit±, “citta½ bh±vaya½”, “kusalassa upasampad±”ti ca vacanato sam±dhipaµipattiy± majjhekaly±ºova, iddhividh±diguº±vahatt±. Paññ±ya pariyos±nakaly±ºat± dassit±, “sacittapariyodapana½” (dha. pa. 183; d². ni. 2.90), “pañña½ bh±vayan”ti (sa½. ni. 1.23; visuddhi. 1.1) ca vacanato paññ± paµipattiy± pariyos±na½va, paññuttarato kusal±na½ dhamm±na½ s±va kaly±º± iµµh±niµµhesu t±dibh±v±vahatt±.
“Selo yath± ekaghano, v±tena na sam²rati; (mah±va. 244);
eva½ nind±pasa½s±su, na samiñjanti paº¹it±”ti. (Dha. pa. 81)–

Hi vutta½.

Tath± s²lasampad±ya tevijjabh±vo dassito. S²lasampattiñhi niss±ya tisso vijj± p±puºanti. Sam±dhisampad±ya cha¼abhiññ±bh±vo. Sam±dhisampattiñhi niss±ya cha¼abhiññ± p±puºanti. Paññ±sampad±ya pabhinnapaµisambhid±bh±vo. Paññ±sampadañhi niss±ya catasso paµisambhid± p±puºanti. Imin± tesa½ ther±na½ keci tevijj±, keci cha¼abhiññ±, keci paµisambhid±patt±ti ayamattho dassitoti veditabba½.
Tath± s²lasampad±ya tesa½ k±masukh±nuyogasaªkh±tassa antassa parivajjana½ dasseti. Sam±dhisampad±ya attakilamath±nuyogasaªkh±tassa, paññ±sampad±ya majjhim±ya paµipad±ya sevana½ dasseti. Tath± s²lasampad±ya tesa½ v²tikkamappah±na½ kiles±na½ dasseti. Sam±dhisampad±ya pariyuµµh±nappah±na½ paññ±sampad±ya anusayappah±na½ dasseti. S²lasampad±ya v± duccaritasa½kilesavisodhana½, sam±dhisampad±ya taºh±sa½kilesavisodhana½, paññ±sampad±ya diµµhisa½kilesavisodhana½ dasseti. Tadaªgappah±nena v± nesa½ ap±yasamatikkamo dassito. Vikkhambhanappah±nena k±madh±tusamatikkamo, samucchedappah±nena sabbabhavasamatikkamo dassitoti veditabba½.
“Bh±vitatt±nan”ti v± ettha s²labh±van±, cittabh±van± paññ±bh±van±ti tisso bh±van± veditabb± k±yabh±van±ya tadantogadhatt±. S²labh±van± ca paµipattiy± ±d²ti sabba½ purimasadisa½ Yath± pana s²han±da½ pare migagaº± na sahanti, kuto abhibhave, aññadatthu s²han±dova te abhibhavati evameva aññatitthiyav±d± ther±na½ v±de na sahanti, kuto abhibhave, aññadatthu therav±d±va te abhibhavanti. Ta½ kissa hetu? “Sabbe saªkh±r± anicc±, sabbe saªkh±r± dukkh±, sabbe dhamm± anatt±”ti (dha. pa. 277-279) “nibb±nadh±t³”ti ca pavattanato. Na hi dhammato sakk± kenaci aññath± k±tu½ appaµivattan²yato. Ya½ panettha vattabba½, ta½ parato ±vibhavissati. Evamettha saªkhepeneva paµhamag±th±ya atthavibh±van± veditabb±.
Dutiyag±th±ya½ pana aya½ sambandhadassanamukhena atthavibh±van±. Tattha yesa½ ther±na½ g±th± s±vetuk±mo, te s±dh±raºavasena n±mato gottato guºato ca kittetu½ “yath±n±m±”ti-±di vutta½. As±dh±raºato pana tattha tattha g±th±sveva ±vibhavissati. Tattha yath±n±m±ti ya½ya½n±m±, subh³ti mah±koµµhikoti-±din± nayena n±madheyyena paññ±t±ti attho. Yath±gott±ti ya½ya½gott±, gotamo kassapoti-±din± nayena kulapadesena y±ya y±ya j±tiy± paññ±t±ti attho. Yath±dhammavih±rinoti y±disadhammavih±rino, pariyattiparamat±ya½ aµµhatv± yath±nur³pa½ sam±pattivih±rino hutv± vihari½s³ti attho. Atha v± yath±dhammavih±rinoti yath±dhamm± vih±rino ca, y±disas²l±didhamm± dibbavih±r±d²su abhiºhaso viharam±n± y±disavih±r± c±ti attho. Yath±dhimutt±ti y±disa-adhimuttik± saddh±dhimuttipaññ±dhimutt²su ya½ya½adhimuttik± suññatamukh±d²su v± yath± yath± nibb±na½ adhimutt±ti yath±dhimutt±. “Nibb±na½ adhimutt±na½, attha½ gacchanti ±sav±”ti (dha. pa. 226) hi vutta½. Ubhayañceta½ pubbabh±gavasena veditabba½. Arahattappattito pubbeyeva hi yath±vuttamadhimuccana½, na parato. Ten±ha bhagav±–
“Assaddho akataññ³ ca, sandhicchedo ca yo naro”ti-±di. (Dha. pa. 97).
“Yath±vimutt±”ti v± p±µho, paññ±vimutti-ubhatobh±gavimutt²su ya½ya½vimuttik±ti attho. Sappaññ±ti tihetukapaµisandhipaññ±ya p±rih±rikapaññ±ya bh±van±paññ±ya c±ti tividh±yapi paññ±ya paññavanto. Vihari½s³ti t±ya eva sappaññat±ya yath±laddhena ph±suvih±reneva vasi½su. Atandit±ti analas±, attahitapaµipattiya½ yath±bala½ parahitapaµipattiyañca uµµh±navantoti attho.
Ettha ca pana n±magottaggahaºena tesa½ ther±na½ pak±sapaññ±tabh±va½ dasseti. Dhammavih±raggahaºena s²lasampada½ sam±dhisampadañca dasseti. “Yath±dhimutt± sappaññ±”ti imin± paññ±sampada½ “Atandit±”ti imin± s²lasampad±d²na½ k±raºabh³ta½ v²riyasampada½ dasseti. “Yath±n±m±”ti imin± tesa½ pak±sanan±mata½ dasseti. “Yath±gott±”ti imin± saddh±nus±r²dhamm±nus±r²gottasampattisamud±gama½, “yath±dhammavih±rino”ti-±din± s²lasam±dhipaññ±vimuttivimuttiñ±ºadassana½ sampattisamud±gama½, “atandit±”ti imin± eva½ attahitasampattiya½ µhit±na½ parahitapaµipatti½ dasseti.
Atha v± “yath±n±m±”ti ida½ tesa½ ther±na½ gar³hi gahitan±madheyyadassana½ samaññ±mattakittanato. “Yath±gott±”ti ida½ kulaputtabh±vadassana½ kul±padesa kittanato. Tena nesa½ saddh±pabbajitabh±va½ dasseti “Yath±dhammavih±rino”ti ida½ caraºasampattidassana½ s²lasa½var±d²hi samaªg²bh±vad²panato “Yath±dhimutt± sappaññ±”ti ida½ nesa½ vijj±sampattidassana½ ±savakkhayapariyos±n±ya ñ±ºasampattiy± adhigamaparid²panato. “Atandit±”ti ida½ vijj±caraºasampatt²na½ adhigam³p±yadassana½. “Yath±n±m±”ti v± imin± tesa½ pak±sanan±mata½yeva dasseti. “Yath±gott±”ti pana imin± pacchimacakkadvayasampatti½ dasseti. Na hi samm±-appaºihitattano pubbe ca akatapuññassa saddh±nus±r²dhamm±nus±rino gottasampattisamud±gamo sambhavati. “Yath±dhammavih±rino”ti imin± tesa½ purimacakkadvayasampatti½ dasseti. Na hi appatir³pe dese vasato sappuris³panissayarahitassa ca t±dis± guºavises± sambhavanti. “Yath±dhimutt±”ti imin± saddhammasavanasampad±sam±yoga½ dasseti. Na hi paratoghosena vin± s±vak±na½ saccasampaµivedho sambhavati. “Sappaññ± atandit±”ti imin± yath±vuttassa guºavisesassa abyabhic±rihetu½ dasseti ñ±y±rambhadassanato.
Aparo nayo– “yath±gott±”ti ettha gottakittanena tesa½ ther±na½ yonisomanasik±rasampada½ dasseti yath±vuttagottasampannassa yonisomanasik±rasambhavato. “Yath±dhammavih±rino”ti ettha dhammavih±raggahaºena saddhammasavanasampada½ dasseti saddhammasavanena vin± tadabh±vato. “Yath±dhimutt±”ti imin± matthakappatta½ dhamm±nudhammapaµipada½ dasseti. “Sappaññ±”ti imin± sabbattha sampaj±nak±rita½. “Atandit±”ti imin± vuttanayena attahitasampatti½ parip³retv± µhit±na½ paresa½ hitasukh±vah±ya paµipattiya½ akil±subh±va½ dasseti. Tath± “yath±gott±”ti imin± nesa½ saraºagamanasampad± dassit± saddh±nus±r²gottakittanato. “Yath±dhammavih±rino”ti imin± s²lakkhandhapubbaªgamo sam±dhikkhandho dassito. “Yath±dhimutt± sappaññ±”ti imin± paññakkhandh±dayo. Saraºagamanañca s±vakaguº±na½ ±di, sam±dhi majjhe, paññ± pariyos±nanti ±dimajjhapariyos±nadassanena sabbepi s±vakaguº± dassit± honti.
¿dis² pana guºavibh³ti y±ya samm±paµipattiy± tehi adhigat±, ta½ dassetu½ “tattha tattha vipassitv±”ti-±di vutta½. Tattha tatth±ti tesu tesu araññarukkham³lapabbat±d²su vivittasen±sanesu. Tattha tatth±ti v± tasmi½ tasmi½ ud±n±dik±le. Vipassitv±ti sampassitv±. N±mar³pavavatth±panapaccayapariggahehi diµµhivisuddhikaªkh±vitaraºavisuddhiyo samp±detv± kal±pasammasan±dikkamena pañcama½ visuddhi½ adhigantv± paµipad±ñ±ºadassanavisuddhiy± matthaka½ p±panavasena vipassana½ ussukk±petv± phusitv±ti patv± sacchikatv±. Accuta½ padanti nibb±na½. Tañhi saya½ acavanadhammatt± adhigat±na½ accutihetubh±vato ca natthi ettha cut²ti “accuta½”. Saªkhatadhammehi asammissabh±vat±ya tadatthikehi paµipajjitabbat±ya ca “padan”ti ca vuccati. Katantanti katassa anta½. Yo hi tehi adhigato ariyamaggo, so attano paccayehi upp±ditatt± kato n±ma. Tassa pana pariyos±nabh³ta½ phala½ katantoti adhippeta½. Ta½ katanta½ aggaphala½. Atha v± paccayehi katatt± nipph±ditatt± kat± n±ma saªkhatadhamm±, tannissaraºabh±vato katanto nibb±na½. Ta½ katanta½. Paccavekkhant±ti “adhigata½ vata may± ariyamagg±dhigamena ida½ ariyaphala½, adhigat± asaªkhat± dh±t³”ti ariyaphalanibb±n±ni vimuttiñ±ºadassanena paµipatti½ avekkham±n±. Atha v± saccasampaµivedhavasena ya½ ariyena karaº²ya½ pariññ±diso¼asavidha½ kicca½ aggaphale µhitena nipph±ditatt± pariyos±pitatt± kata½ n±ma, eva½ kata½ ta½ paccavekkhant±. Etena pah²nakilesapaccavekkhaºa½ dassita½. Purimanayena pana itarapaccavekkhaº±n²ti ek³nav²sati paccavekkhaº±ni dassit±ni honti.
Imamatthanti ettha imanti sakalo therather²g±th±na½ attho attano itaresañca tattha sannipatit±na½ dhammasaªg±hakamah±ther±na½ buddhiya½ viparivattam±nat±ya ±sanno paccakkhoti ca katv± vutta½. Atthanti “chann± me kuµik±”ti-±d²hi g±th±hi vuccam±na½ att³pan±yika½ par³pan±yika½ lokiyalokuttarapaµisa½yutta½ attha½. Abh±sisunti g±th±bandhavasena kathesu½, ta½d²paniyo id±ni may± vuccam±n± tesa½ bh±vitatt±na½ g±th± att³pan±yik± suº±th±ti yojan±. Te ca mah±ther± eva½ kathent± attano samm±paµipattipak±san²hi g±th±hi s±sanassa ekantaniyy±nikavibh±vanena parepi tattha samm±paµipattiya½ niyojent²ti etamattha½ d²peti ±yasm± dhammabhaº¹±g±riko, tath± d²pento ca im±hi g±th±hi tesa½ thomana½ t±sañca tesa½ vacanassa nid±nabh±vena µhapana½ µh±nagatamev±ti dasset²ti daµµhabba½.

Nid±nag±th±vaººan± niµµhit±.