467. Athassa bhagav± vattuk±mo ±ha– “tena hi…pe… desess±m²”ti. Ohitasotassa cassa anus±sanattha½ t±va “m± j±ti½ pucch²”ti g±tham±ha. Tattha m± j±ti½ pucch²ti yadi hutasamiddhi½ d±namahapphalata½ pacc±s²sasi, j±ti½ m± puccha. Ak±raºañhi dakkhiºeyyavic±raº±ya j±ti. Caraºañca pucch±ti apica kho s²l±diguºabheda½ caraºa½ puccha. Etañhi dakkhiºeyyavic±raº±ya k±raºa½.
Id±nissa tamattha½ vibh±vento nidassanam±ha– “kaµµh± have j±yati j±tavedo”ti-±di. Tatr±yamadhipp±yo– idha kaµµh± aggi j±yati, na ca so s±l±dikaµµh± j±to eva aggikicca½ karoti, s±p±nadoºi-±dikaµµh± j±to na karoti, apica kho attano acci-±diguºasampannatt± eva karoti. Eva½ na br±hmaºakul±d²su j±to eva dakkhiºeyyo hoti, caº¹±lakul±d²su j±to na hoti, apica kho n²c±kul²nopi ucc±kul²nopi kh²º±savamuni dhitim± hir²nisedho ±j±niyo hoti, im±ya dhitihiripamukh±ya guºasampattiy± j±tim± uttamadakkhiºeyyo hoti. So hi dhitiy± guºe dh±rayati, hiriy± dose nisedheti. Vuttañceta½ “hiriy± hi santo na karonti p±pan”ti. Tena te br³mi–
“M± j±ti½ pucch² caraºañca puccha,
kaµµh± have j±yati j±tavedo;
n²c±kul²nopi mun² dhit²m±,
±j±niyo hoti hir²nisedho”ti.–

Esa saªkhepo, vitth±ro pana assal±yanasutt±nus±rena (ma. ni. 2.401 ±dayo) veditabbo.

468. Evameta½ bhagav± c±tuvaººisuddhiy± anus±sitv± id±ni yattha huta½ ijjhate, yath± ca huta½ ijjhate, tamattha½ dassetu½ “saccena danto”ti-±dig±tham±ha. Tattha saccen±ti paramatthasaccena. Tañhi patto danto hoti. Ten±ha– “saccena danto”ti. Damas± upetoti indriyadamena samann±gato. Vedantag³ti vedehi v± kiles±na½ anta½ gato, ved±na½ v± anta½ catutthamaggañ±ºa½ gato. V³sitabrahmacariyoti puna vasitabb±bh±vato vutthamaggabrahmacariyo. K±lena tamhi habya½ paveccheti attano deyyadhammaµµhitak±la½ tassa sammukh²bh±vak±lañca upalakkhetv± tena k±lena t±dise dakkhiºeyye deyyadhamma½ paveccheyya, paveseyya paµip±deyya.
469-71. K±meti vatthuk±me ca kilesak±me ca. Susam±hitindriy±ti suµµhu sam±hita-indriy±, avikkhitta-indriy±ti vutta½ hoti. Candova r±huggahaº± pamutt±ti yath± cando r±huggahaº±, eva½ kilesaggahaº± pamutt± ye at²va bh±santi ceva tapanti ca. Sat±ti satisampann±. Mam±yit±n²ti taºh±diµµhimam±yit±ni.
472. Yo k±me hitv±ti ito pabhuti att±na½ sandh±ya vadati. Tattha k±me hitv±ti kilesak±me pah±ya. Abhibhuyyac±r²ti tesa½ pah²natt± vatthuk±me abhibhuyyac±r². J±timaraºassa anta½ n±ma nibb±na½ vuccati, tañca yo vedi attano paññ±balena aññ±si. Udakarahado v±ti ye ime anotattadaho kaººamuº¹adaho rathak±radaho chaddantadaho kuº±ladaho mand±kinidaho s²happap±tadahoti himavati satta mah±rahad± aggis³riyasant±pehi asamphuµµhatt± nicca½ s²tal±, tesa½ aññataro udakarahadova s²to parinibbutakilesapari¼±hatt±.
473. Samoti tulyo. Sameh²ti vipassi-±d²hi buddhehi. Te hi paµivedhasamatt± “sam±”ti vuccanti. Natthi tesa½ paµivedhen±dhigantabbesu guºesu, pah±tabbesu v± dosesu vemattat± addh±na-±yukulappam±º±bhinikkhamanapadh±nabodhirasm²hi pana nesa½ vemattat± hoti. Tath± hi te heµµhimaparicchedena cat³hi asaªkhyeyyehi kappasatasahassena ca p±ramiyo p³renti, uparimaparicchedena so¼asahi asaªkhyeyyehi kappasatasahassena ca. Aya½ nesa½ addh±navemattat±. Heµµhimaparicchedena ca vassasat±yukak±le uppajjanti, uparimaparicchedena vassasatasahass±yukak±le. Aya½ nesa½ ±yuvemattat±. Khattiyakule v± br±hmaºakule v± uppajjanti. Aya½ kulavemattat±. Ucc± v± honti aµµh±s²tihatthappam±º±, n²c± v± pannarasa-aµµh±rasahatthappam±º±. Aya½ pam±ºavemattat±. Hatthi-assarathasivik±d²hi nikkhamanti veh±sena v±. Tath± hi vipassikakusandh± assarathena nikkhami½su, sikh²koº±gaman± hatthikkhandhena, vessabh³ sivik±ya, kassapo veh±sena, sakyamuni assapiµµhiy±. Aya½ nekkhammavemattat±. Satt±ha½ v± padh±namanuyuñjanti, a¹¹ham±sa½, m±sa½, dvem±sa½, tem±sa½, catum±sa½, pañcam±sa½, cham±sa½, ekavassa½ dviticatupañcachavass±ni v±. Aya½ padh±navemattat±. Assattho v± bodhirukkho hoti nigrodh±d²na½ v± aññataro. Aya½ bodhivemattat±. By±m±s²ti-anantapabh±yutt± honti. Tattha by±mappabh± v± as²tippabh± v± sabbesa½ sam±n±, anantappabh± pana d³rampi gacchati ±sannampi, ekag±vuta½ dvig±vuta½ yojana½ anekayojana½ cakkav±¼apariyantampi, maªgalassa buddhassa sar²rappabh± dasasahassacakkav±¼a½ agam±si. Eva½ santepi manas± cint±yatt±va sabbabuddh±na½, yo yattakamicchati, tassa tattaka½ gacchati. Aya½ rasmivemattat±. Im± aµµha vemattat± µhapetv± avasesesu paµivedhen±dhigantabbesu guºesu, pah±tabbesu v± dosesu natthi nesa½ viseso, tasm± “sam±”ti vuccanti. Evametehi samo samehi.
Visamehi d³reti na sam± visam±, paccekabuddh±dayo avasesasabbasatt±. Tehi visamehi asadisat±ya d³re. Sakalajambud²pa½ p³retv± pallaªkena pallaªka½ saªghaµµetv± nisinn± paccekabuddh±pi hi guºehi ekassa samm±sambuddhassa kala½ n±gghanti so¼asi½ ko pana v±do s±vak±d²su. Ten±ha– “visamehi d³re”ti. Tath±gato hot²ti ubhayapadehi d³reti yojetabba½. Anantapaññoti aparimitapañño. Lokiyamanuss±nañhi pañña½ upanidh±ya aµµhamakassa paññ± adhik±, tassa pañña½ upanidh±ya sot±pannassa. Eva½ y±va arahato pañña½ upanidh±ya paccekabuddhassa paññ± adhik±, paccekabuddhassa pañña½ pana upanidh±ya tath±gatassa paññ± adhik±ti na vattabb±, anant± icceva pana vattabb±. Ten±ha– “anantapañño”ti. An³palittoti taºh±diµµhilepehi alitto. Idha v± hura½ v±ti idhaloke v± paraloke v±. Yojan± panettha– samo samehi visamehi d³re tath±gato hoti. Kasm±? Yasm± anantapañño anupalitto idha v± hura½ v±, tena tath±gato arahati p³ra¼±santi.
474. Yamhi na m±y±ti aya½ pana g±th± aññ± ca ²dis± m±y±didosayuttesu br±hmaºesu dakkhiºeyyasaññ±pah±nattha½ vutt±ti veditabb±. Tattha amamoti sattasaªkh±resu “ida½ mam±”ti pah²namam±yitabh±vo.
475. Nivesananti taºh±diµµhinivesana½. Tena hi mano t²su bhavesu nivisati, tena ta½ “nivesana½ manaso”ti vuccati. Tattheva v± nivisati ta½ hitv± gantu½ asamatthat±ya. Tenapi “nivesanan”ti vuccati. Pariggah±ti taºh±diµµhiyo eva, t±hi pariggahitadhamm± v±. Kec²ti appamattak±pi. Anup±diy±noti tesa½ nivesanapariggah±na½ abh±v± kañci dhamma½ anup±diyam±no.
476. Sam±hito maggasam±dhin±. Udat±r²ti uttiººo. Dhamma½ caññ±s²ti sabbañca ñeyyadhamma½ aññ±si. Param±ya diµµhiy±ti sabbaññutaññ±ºena.
477. Bhav±sav±ti bhavataºh±jh±nanikantisassatadiµµhisahagat± r±g±. Vac²ti v±c±. Khar±ti kakkha¼± pharus±. Vidh³pit±ti da¹¹h±. Atthagat±ti atthaªgat±. Na sant²ti vidh³pitatt± atthaªgatatt± ca. Ubhayehi pana ubhaya½ yojetabba½ sabbadh²ti sabbesu khandh±yatan±d²su.
478. M±nasattes³ti m±nena laggesu. Dukkha½ pariññ±y±ti vaµµadukkha½ t²hi pariññ±hi parij±nitv±. Sakhettavatthunti sahetupaccaya½, saddhi½ kammakileseh²ti vutta½ hoti.
479. ¾sa½ aniss±y±ti taºha½ anall²yitv±. Vivekadass²ti nibb±nadass². Paravediyanti parehi ñ±petabba½. Diµµhimup±tivattoti dv±saµµhibhedampi micch±diµµhi½ atikkanto. ¾rammaº±ti paccay±, punabbhavak±raº±n²ti vutta½ hoti.
480. Paropar±ti var±var± sundar±sundar±. Par± v± b±hir±, apar± ajjhattik±. Samecc±ti ñ±ºena paµivijjhitv±. Dhamm±ti khandh±yatan±dayo dhamm±. Up±d±nakhaye vimuttoti nibb±ne nibb±n±rammaºato vimutto, nibb±n±rammaºavimuttil±bh²ti attho.
481. Sa½yojana½j±tikhayantadass²ti sa½yojanakkhayantadass² j±tikkhayantadass² ca. Sa½yojanakkhayantena cettha sa-up±dises± nibb±nadh±tu, j±tikkhayantena anup±dises± vutt±. Khayantoti hi accantakhayassa samucchedappah±nasseta½ adhivacana½. Anun±sikalopo cettha “vivekaja½ p²tisukhan”ti-±d²su viya na kato. Yop±nud²ti yo apanudi. R±gapathanti r±g±rammaºa½, r±gameva v±. R±gopi hi duggat²na½ pathatt± “r±gapatho”ti vuccati kammapatho viya. Suddho nidoso vimalo ak±coti parisuddhak±yasam±c±r±dit±ya suddho. Yehi “r±gados± aya½ paj±, dosados±, mohados±”ti vuccati. Tesa½ abh±v± nidoso. Aµµhapurisamalavigam± vimalo, upakkiles±bh±vato ak±co. Upakkiliµµho hi upakkilesena “sak±co”ti vuccati. Suddho v± yasm± niddoso, niddosat±ya vimalo, b±hiramal±bh±vena vimalatt± ak±co. Samalo hi “sak±co”ti vuccati. Vimalatt± v± ±gu½ na karoti, tena ak±co. ¾gukiriy± hi upagh±takaraºato “k±co”ti vuccati.
482. Attano att±na½ n±nupassat²ti ñ±ºasampayuttena cittena vipassanto attano khandhesu añña½ att±na½ n±ma na passati, khandhamattameva passati. Y± c±ya½ “attan±va att±na½ sañj±n±m²”ti tassa saccato thetato diµµhi uppajjati, tass± abh±v± attano att±na½ n±nupassati, aññadatthu paññ±ya khandhe passati. Maggasam±dhin± sam±hito, k±yavaªk±d²na½ abh±v± ujjugato, lokadhammehi akampan²yato µhitatto, taºh±saªkh±t±ya ej±ya pañcanna½ cetokhil±nañca aµµhaµµh±n±ya kaªkh±ya ca abh±v± anejo akhilo akaªkho.
483. Mohantar±ti mohak±raº± mohapaccay±, sabbakiles±nameta½ adhivacana½. Sabbesu dhammesu ca ñ±ºadass²ti sacchikatasabbaññutaññ±ºo. Tañhi sabbesu dhammesu ñ±ºa½, tañca bhagav± passi, “adhigata½ me”ti sacchikatv± vih±si. Tena vuccati “sabbesu dhammesu ca ñ±ºadass²”ti. Sambodhinti arahatta½. Anuttaranti paccekabuddhas±vakehi as±dh±raºa½. Sivanti khema½ nirupaddava½ sassirika½ v±. Yakkhass±ti purisassa. Suddh²ti vod±nat±. Ettha hi mohantar±bh±vena sabbados±bh±vo, tena sa½s±rak±raºasamucchedo antimasar²radh±rit±, ñ±ºadassit±ya sabbaguºasambhavo. Tena anuttar± sambodhipatti, ito parañca pah±tabbamadhigantabba½ v± natthi. Ten±ha– “ett±vat± yakkhassa suddh²”ti.
484. Eva½ vutte br±hmaºo bhiyyosomatt±ya bhagavati pasanno pasann±k±ra½ karonto ±ha “hutañca mayhan”ti. Tassattho– yamaha½ ito pubbe brahm±na½ ±rabbha aggimhi ajuha½, ta½ me huta½ sacca½ v± hoti, alika½ v±ti na j±n±mi. Ajja pana ida½ hutañca mayha½ hutamatthu sacca½, saccahutameva atth³ti y±canto bhaºati. Ya½ t±disa½ vedaguna½ alattha½, yasm± idheva µhito bhavantar³pa½ vedagu½ alattha½. Brahm± hi sakkhi, paccakkhameva hi tva½ brahm±, yato paµiggaºh±tu me bhagav±, paµiggahetv± ca bhuñjatu me bhagav± p³ra¼±santi ta½ habyasesa½ upan±mento ±ha.
487. Atha bhagav± kasibh±radv±jasutte vuttanayena g±th±dvayamabh±si. Tato br±hmaºo “aya½ attan± na icchati, kampi cañña½ sandh±ya ‘kevalina½ mahesi½ kh²º±sava½ kukkuccav³pasanta½ annena p±nena upaµµhahass³’ti bhaºat²”ti eva½ g±th±ya attha½ asallakkhetv± ta½ ñ±tuk±mo ±ha “s±dh±ha½ bhagav±”ti. Tattha s±dh³ti ±y±canatthe nip±to. Tath±ti yena tvam±ha, tena pak±rena. Vijaññanti j±neyya½. Yanti ya½ dakkhiºeyya½ yaññak±le pariyesam±no upaµµhaheyyanti p±µhaseso. Pappuyy±ti patv±. Tava s±sananti tava ov±da½. Ida½ vutta½ hoti. S±dh±ha½ bhagav± tava ov±da½ ±gamma tath± vijañña½ ±rocehi me ta½ kevalinanti adhipp±yo. Yo dakkhiºa½ bhuñjeyya m±disassa, ya½ c±ha½ yaññak±le pariyesam±no upaµµhaheyya½, tath±r³pa½ me dakkhiºeyya½ dassehi, sace tva½ na bhuñjas²ti.
488-90. Athassa bhagav± p±kaµena nayena tath±r³pa½ dakkhiºeyya½ dassento “s±rambh± yass±”ti g±th±ttayam±ha. Tattha s²mant±na½ vinet±ranti s²m±ti mariy±d± s±dhujanavutti, tass± ant± pariyos±n± aparabh±g±ti katv± s²mant± vuccanti kiles±, tesa½ vinet±ranti attho. S²mant±ti buddhaveneyy± sekkh± ca puthujjan± ca, tesa½ vinet±rantipi eke. J±timaraºakovidanti “eva½ j±ti eva½ maraºan”ti ettha kusala½. Moneyyasampannanti paññ±sampanna½, k±yamoneyy±disampanna½ v±. Bhakuµi½ vinayitv±n±ti ya½ ekacce dubbuddhino y±caka½ disv± bhakuµi½ karonti, ta½ vinayitv±, pasannamukh± hutv±ti attho. Pañjalik±ti paggahita-añjalino hutv±.
491. Atha br±hmaºo bhagavanta½ thomayam±no “buddho bhavan”ti g±tham±ha. Tattha ±y±goti ±yajitabbo, tato tato ±gamma v± yajitabbametth±tipi ±y±go, deyyadhamm±na½ adhiµµh±nabh³toti vutta½ hoti Sesamettha ito purimag±th±su ca ya½ na vaººita½, ta½ sakk± avaººitampi j±nitunti utt±natthatt±yeva na vaººita½. Ito para½ pana kasibh±radv±jasutte vuttanayamev±ti.

Paramatthajotik±ya khuddaka-aµµhakath±ya

Suttanip±ta-aµµhakath±ya p³ra¼±sasuttavaººan± niµµhit±.