Tattha sampas±danalakkhaº± saddh±, okappanalakkhaº± v±, pakkhandanaras±, adhimuttipaccupaµµh±n±, ak±lussiyapaccupaµµh±n± v±, sot±pattiyaªgapadaµµh±n±, saddahitabbadhammapadaµµh±n± v±, ±d±sajalatal±d²na½ pas±do viya cetaso pas±dabh³t±, udakappas±dakamaºi viya udakassa, sampayuttadhamm±na½ pas±dik±. B²janti pañcavidha½– m³lab²ja½, khandhab²ja½, phalub²ja½, aggab²ja½, b²jab²jameva pañcamanti. Ta½ sabbampi viruhanaµµhena b²ja½tveva saªkha½ gacchati. Yath±ha– “b²jañceta½ viruhanaµµhen±”ti. Tattha yath± br±hmaºassa kasiy± m³labh³ta½ b²ja½ dve kicc±ni karoti, heµµh± m³lena patiµµh±ti, upari aªkura½ uµµh±peti; eva½ bhagavato kasiy± m³labh³t± saddh± heµµh± s²lam³lena patiµµh±ti, upari samathavipassanaªkura½ uµµh±peti. Yath± ca ta½ m³lena pathavirasa½ ±porasa½ gahetv± n±¼ena dhaññaparip±kagahaºattha½ va¹¹hati; evamaya½ s²lam³lena samathavipassan±rasa½ gahetv± ariyamaggan±¼ena ariyaphaladhaññaparip±kagahaºattha½ va¹¹hati. Yath± ca ta½ subh³miya½ patiµµhahitv± m³laªkurapaººan±¼akaº¹appasavehi vu¹¹hi½ vir³¼hi½ vepulla½ patv±, kh²ra½ janetv±, anekas±liphalabharita½ s±lis²sa½ nipph±deti; evamaya½ cittasant±ne patiµµhahitv± s²lacittadiµµhikaªkh±vitaraºamagg±maggañ±ºadassanapaµipad±ñ±ºadassanavisuddh²hi vu¹¹hi½ vir³¼hi½ vepulla½ patv± ñ±ºadassanavisuddhikh²ra½ janetv± anekapaµisambhid±bhiññ±bharita½ arahattaphala½ nipph±deti. Ten±ha bhagav±– “saddh± b²jan”ti. Tattha siy± “paropaññ±sakusaladhammesu ekato uppajjam±nesu kasm± saddh±va b²janti vutt±”ti? Vuccate– b²jakiccakaraºato. Yath± hi tesu viññ±ºa½yeva vij±nanakicca½ karoti, eva½ saddh± b²jakicca½, s± ca sabbakusal±na½ m³labh³t±. Yath±ha–
“Saddh±j±to upasaªkamati, upasaªkamanto payirup±sati, payirup±santo sota½ odahati ohitasoto dhamma½ suº±ti, sutv± dhamma½ dh±reti, dhat±na½ dhamm±na½ attha½ upaparikkhati attha½ upaparikkhato dhamm± nijjh±na½ khamanti, dhammanijjh±nakkhantiy± sati chando j±yati, chandaj±to ussahati, uss±hetv± tulayati, tulayitv± padahati, pahitatto sam±no k±yena ceva paramasacca½ sacchikaroti, paññ±ya ca na½ ativijjhapassat²”ti (ma. ni. 2.183, 432).
Tapati akusale dhamme k±yañc±ti tapo; indriyasa½varav²riyadhutaªgadukkarak±rik±na½ eta½ adhivacana½. Idha pana indriyasa½varo adhippeto. Vuµµh²ti vassavuµµhiv±tavuµµh²ti-±din± anekavidh±. Idha vassavuµµhi adhippet±. Yath± hi br±hmaºassa vassavuµµhisamanuggahita½ b²ja½ b²jam³lakañca sassa½ viruhati na mil±yati nipphatti½ gacchati, eva½ bhagavato indriyasa½varasamanuggahit± saddh± saddh±m³l± ca s²l±dayo dhamm± viruhanti na mil±yanti nipphatti½ gacchanti. Ten±ha– “tapo vuµµh²”ti. “Paññ± me”ti ettha ca vutto me-saddo imesupi padesu yojetabbo “saddh± me b²ja½, tapo me vuµµh²”ti. Tena ki½ d²peti? Yath±, br±hmaºa, tay± vapite b²je sace vuµµhi atthi, s±dhu, no ce atthi, udakampi d±tabba½ hoti, tath± may± hiri-²se paññ±yuganaªgale manoyottena ek±baddhe kate v²riyabalibadde yojetv± satip±canena vijjhitv± attano cittasant±nakhette saddh±b²je vapite vuµµhi-abh±vo n±ma natthi. Aya½ pana me satata½ samita½ tapo vuµµh²ti. Paj±n±ti et±ya puggalo, saya½ v± paj±n±t²ti paññ±, s± k±m±vacar±dibhedato anekavidh±. Idha pana saha vipassan±ya maggapaññ± adhippet±. Yuganaªgalanti yugañca naªgalañca. Yath± hi br±hmaºassa yuganaªgala½, eva½ bhagavato duvidh±pi paññ±. Tattha yath± yuga½ ²s±ya upanissaya½ hoti, purato hoti, ²s±baddha½ hoti, yott±na½ nissaya½ hoti, balibadd±na½ ekato gamana½ dh±reti, eva½ paññ± hiripamukh±na½ dhamm±na½ upanissay± hoti. Yath±ha– “paññuttar± sabbe kusal± dhamm±”ti (a. ni. 8.83) ca, “paññ± hi seµµh± kusal± vadanti, nakkhattar±j±riva t±rak±nan”ti (j±. 2.17.81) ca. Kusal±na½ dhamm±na½ pubbaªgamaµµhena purato ca hoti. Yath±ha– “s²la½ hir² c±pi satañca dhammo, anv±yik± paññavato bhavant²”ti. Hirivippayogena anuppattito ²s±baddh± hoti, manosaªkh±tassa sam±dhiyottassa nissayapaccayato yott±na½ nissayo hoti, acc±raddh±til²nabh±vapaµisedhanato v²riyabalibadd±na½ ekato gamana½ dh±reti. Yath± ca naªgala½ ph±layutta½ kasanak±le pathavighana½ bhindati, m³lasant±nak±ni pad±leti, eva½ satiyutt± paññ± vipassan±k±le dhamm±na½ santatisam³hakicc±rammaºaghana½ bhindati, sabbakilesam³lasant±nak±ni pad±leti. S± ca kho lokuttar±va itar± pana lokiy±pi siy±. Ten±ha– “paññ± me yuganaªgalan”ti. Hir²yati et±ya puggalo, saya½ v± hir²yati akusalappavatti½ jigucchat²ti hir². Taggahaºena sahacaraºabh±vato ottappa½ gahita½yeva hoti. ¿s±ti yuganaªgalasandh±rik± d±ruyaµµhi. Yath± hi br±hmaºassa ²s± yuganaªgala½ sandh±reti, eva½ bhagavatopi hir² lokiyalokuttarapaññ±saªkh±ta½ yuganaªgala½ sandh±reti hiriy± asati paññ±ya abh±vato. Yath± ca ²s±paµibaddha½ yuganaªgala½ kiccakara½ hoti acala½ asithila½, eva½ hiripaµibaddh± ca paññ± kiccak±r² hoti acal± asithil± abbokiºº± ahirikena. Ten±ha “hir² ²s±”ti. Mun±t²ti mano, cittasseta½ adhivacana½. Idha pana manos²sena ta½sampayutto sam±dhi adhippeto. Yottanti rajjubandhana½. Ta½ tividha½ ²s±ya saha yugassa bandhana½, yugena saha balibadd±na½ bandhana½, s±rathin± saha balibadd±na½ bandhananti. Tattha yath± br±hmaºassa yotta½ ²s±yugabalibadde ek±baddhe katv± sakakicce paµip±deti, eva½ bhagavato sam±dhi sabbeva te hiripaññ±v²riyadhamme ek±rammaºe avikkhepabh±vena bandhitv± sakakicce paµip±deti. Ten±ha– “mano yottan”ti. Sarati et±ya cirakat±dimattha½ puggalo, saya½ v± sarat²ti sati, s± asammussanalakkhaº±. Ph±let²ti ph±lo. P±jeti eten±ti p±jana½. Ta½ idha “p±canan”ti vuccati, patodasseta½ adhivacana½. Ph±lo ca p±canañca ph±lap±cana½. Yath± hi br±hmaºassa ph±lap±cana½, eva½ bhagavato vipassan±yutt± maggayutt± ca sati. Tattha yath± ph±lo naªgalamanurakkhati, purato cassa gacchati, eva½ sati kusal±na½ dhamm±na½ gatiyo samanvesam±n± ±rammaºe v± upaµµh±payam±n± paññ±naªgala½ rakkhati, tath± hi “sat±rakkhena cetas± viharat²”ti-±d²su (a. ni. 10.20) “±rakkh±”ti vutt±. Asammussanavasena cassa purato hoti. Satiparicite hi dhamme paññ± paj±n±ti, no sammuµµhe. Yath± ca p±cana½ balibadd±na½ vijjhanabhaya½ dassenta½ sa½s²dana½ na deti, uppathagamanañca v±reti, eva½ sati v²riyabalibadd±na½ ap±yabhaya½ dassent² kosajjasa½s²dana½ na deti, k±maguºasaªkh±te agocare c±ra½ niv±retv± kammaµµh±ne niyojent² uppathagamanañca v±reti. Ten±ha– “sati me ph±lap±canan”ti. 78. K±yaguttoti tividhena k±yasucaritena gutto. Vac²guttoti catubbidhena vac²sucaritena gutto. Ett±vat± p±timokkhasa½varas²la½ vutta½. ¾h±re udare yatoti ettha ±h±ramukhena sabbapaccay±na½ saªgahitatt± catubbidhepi paccaye yato sa½yato nirupakkilesoti attho. Imin± ±j²vap±risuddhis²la½ vutta½. Udare yatoti udare yato sa½yato mitabhoj², ±h±re mattaññ³ti vutta½ hoti. Imin± bhojane mattaññut±mukhena paccayapaµisevanas²la½ vutta½. Tena ki½ d²peti? Yath± tva½, br±hmaºa, b²ja½ vapitv± sassaparip±lanattha½ kaºµakavati½ v± rukkhavati½ v± p±k±raparikkhepa½ v± karosi, tena te gomahi½samigagaº± pavesa½ alabhant± sassa½ na vilumpanti, evamahampi saddh±b²ja½ vapitv± n±nappak±rakusalasassaparip±lanattha½ k±yavac²-±h±raguttimaya½ tividhaparikkhepa½ karomi. Tena me r±g±di-akusaladhammagomahi½samigagaº± pavesa½ alabhant± n±nappak±rakusalasassa½ na vilumpant²ti. Sacca½ karomi nidd±nanti ettha dv²hi dv±rehi avisa½v±dana½ sacca½. Nidd±nanti chedana½ lunana½ upp±µana½, karaºatthe ceta½ upayogavacana½ veditabba½. Ayañhi ettha attho “saccena karomi nidd±nan”ti. Ki½ vutta½ hoti? Yath± tva½ b±hira½ kasi½ kasitv± sassad³sak±na½ tiº±na½ hatthena v± asitena v± nidd±na½ karosi; evamahampi ajjhattika½ kasi½ kasitv± kusalasassad³sak±na½ visa½v±danatiº±na½ saccena nidd±na½ karomi. ѱºasacca½ v± ettha saccanti veditabba½, ya½ ta½ yath±bh³tañ±ºanti vuccati. Tena attasaññ±d²na½ tiº±na½ nidd±na½ karom²ti eva½ yojetabba½. Atha v± nidd±nanti chedaka½ l±vaka½, upp±µakanti attho. Eva½ sante yath± tva½ d±sa½ v± kammakara½ v± nidd±na½ karosi, “niddehi tiº±n²”ti tiº±na½ chedaka½ l±vaka½ upp±µaka½ karosi; evamaha½ sacca½ karom²ti upayogavacaneneva vattu½ yujjati. Atha v± saccanti diµµhisacca½. Tamaha½ nidd±na½ karomi, chinditabba½ lunitabba½ upp±µetabba½ karom²ti evampi upayogavacaneneva vattu½ yujjati. Soracca½ me pamocananti ettha ya½ ta½ “k±yiko av²tikkamo, v±casiko av²tikkamo”ti, eva½ s²lameva “soraccan”ti vutta½, na ta½ idha adhippeta½, vuttameva eta½ “k±yagutto”ti-±din± nayena, arahattaphala½ pana adhippeta½. Tampi hi sundare nibb±ne ratabh±vato “soraccan”ti vuccati. Pamocananti yoggavissajjana½. Ki½ vutta½ hoti? Yath± tava pamocana½ punapi s±yanhe v± dutiyadivase v± an±gatasa½vacchare v± yojetabbato appamocanameva hoti, na mama eva½. Na hi mama antar± mocana½ n±ma atthi. Ahañhi d²paªkaradasabalak±lato pabhuti paññ±naªgale v²riyabalibadde yojetv± catt±ri asaªkhyeyy±ni kappasatasahassañca mah±kasi½ kasanto t±va na muñci½, y±va na samm±sambodhi½ abhisambujjhi. Yad± ca me sabba½ ta½ k±la½ khepetv± bodhirukkham³le apar±jitapallaªke nisinnassa sabbaguºapariv±ra½ arahattaphala½ udap±di, tad± may± ta½ sabbussukkapaµippassaddhippattiy± pamutta½, na d±ni puna yojetabba½ bhavissat²ti. Etamattha½ sandh±y±ha bhagav±– “soracca½ me pamocanan”ti. 79. V²riya½ me dhuradhorayhanti ettha v²riyanti “k±yiko v±, cetasiko v± v²riy±rambho”ti-±din± nayena vuttapadh±na½. Dhur±ya½ dhorayha½ dhuradhorayha½, dhura½ vahat²ti attho. Yath± hi br±hmaºassa dhur±ya½ dhorayh±ka¹¹hita½ naªgala½ bh³mighana½ bhindati, m³lasant±nak±ni ca pad±leti, eva½ bhagavato v²riy±ka¹¹hita½ paññ±naªgala½ yath±vutta½ ghana½ bhindati, kilesasant±nak±ni ca pad±leti. Ten±ha– “v²riya½ me dhuradhorayhan”ti. Atha v± purimadhura½ vahant± dhur±, m³ladhura½ vahant± dhorayh±; dhur± ca dhorayh± ca dhuradhorayh±. Tattha yath± br±hmaºassa ekamekasmi½ naªgale catubalibaddappabheda½ dhuradhorayha½ vahanta½ uppann±nuppannatiºam³lagh±ta½ sassasampattiñca s±dheti, eva½ bhagavato catusammappadh±nav²riyappabheda½ dhuradhorayha½ vahanta½ uppann±nuppann±kusalam³lagh±ta½ kusalasampattiñca s±dheti. Ten±ha– “v²riya½ me dhuradhorayhan”ti.