“N±gova y³th±ni vivajjayitv±, sañj±takhandho padum² u¼±ro;
yath±bhiranta½ vihara½ araññe, eko care khaggavis±ºakappo”ti.
S± padatthato p±kaµ± eva. Aya½ panettha adhipp±yayojan±. S± ca kho yuttivaseneva, na anussavavasena. Yath± aya½ hatth² manussakantesu s²lesu dantatt± adantabh³mi½ n±gacchat²ti v±, sar²ramahantat±ya v± n±go, eva½ kud±ssu n±m±hampi ariyakantesu s²lesu dantatt± adantabh³mi½ n±gamanena ±gu½ akaraºena puna itthatta½ an±gamanena ca guºasar²ramahantat±ya v± n±go bhaveyya½. Yath± cesa y³th±ni vivajjetv± ekacariyasukhena yath±bhiranta½ vihara½ araññe eko care khaggavis±ºakappo, kud±ssu n±m±hampi eva½ gaºa½ vivajjetv± ekavih±rasukhena jh±nasukhena yath±bhiranta½ vihara½ araññe attano yath± yath± sukha½, tath± tath± yattaka½ v± icch±mi, tattaka½ araññe niv±sa½ eko care khaggavis±ºakappo careyyanti attho. Yath± cesa susaºµhitakkhandhat±ya sañj±takkhandho, kud±ssu n±m±hampi eva½ asekhas²lakkhandhamahantat±ya sañj±takkhandho bhaveyya½. Yath± cesa padumasadisagattat±ya v± padumakule uppannat±ya v± padum², kud±ssu n±m±hampi eva½ padumasadisa-ujugattat±ya v± ariyaj±tipadume uppannat±ya v± padum² bhaveyya½. Yath± cesa th±mabalajav±d²hi u¼±ro, kud±ssu n±m±hampi eva½ parisuddhak±yasam±c±rat±d²hi s²lasam±dhinibbedhikapaññ±d²hi v± u¼±ro bhaveyyanti eva½ cintento vipassana½ ±rabhitv± paccekabodhi½ adhigatomh²ti.

N±gag±th±vaººan± samatt±.

54. Aµµh±na tanti k± uppatti? B±r±ºasirañño kira putto daharo eva sam±no pabbajituk±mo m±t±pitaro y±ci. M±t±pitaro na½ v±renti. So v±riyam±nopi nibandhatiyeva “pabbajiss±m²”ti. Tato na½ pubbe vuttaseµµhiputta½ viya sabba½ vatv± anuj±ni½su. Pabbajitv± ca uyy±neyeva vasitabbanti paµij±n±pesu½, so tath± ak±si. Tassa m±t± p±tova v²satisahassan±µakitthiparivut± uyy±na½ gantv±, putta½ y±gu½ p±yetv±, antar± khajjak±d²ni ca kh±d±petv±, y±va majjhanhikasamaya½ tena saddhi½ samullapitv±, nagara½ pavisati. Pit± ca majjhanhike ±gantv±, ta½ bhojetv± attan±pi bhuñjitv±, divasa½ tena saddhi½ samullapitv±, s±yanhasamaye jagganapurise µhapetv± nagara½ pavisati. So eva½ rattindiva½ avivitto viharati. Tena kho pana samayena ±diccabandhu n±ma paccekabuddho nandam³lakapabbh±re viharati. So ±vajjento ta½ addasa– “aya½ kum±ro pabbajitu½ asakkhi, jaµa½ chinditu½ na sakkot²”ti. Tato para½ ±vajji “attano dhammat±ya nibbijjissati, no”ti. Atha “dhammat±ya nibbindanto aticira½ bhavissat²”ti ñatv± “tassa ±rammaºa½ dassess±m²”ti pubbe vuttanayeneva manosil±talato ±gantv± uyy±ne aµµh±si. R±japuriso disv± “paccekabuddho ±gato, mah±r±j±”ti rañño ±rocesi. R±j± “id±ni me putto paccekabuddhena saddhi½ anukkaºµhito vasissat²”ti pamuditamano hutv± paccekabuddha½ sakkacca½ upaµµhahitv± tattheva v±sa½ y±citv± paººas±l±div±vih±raµµh±nacaªkam±disabba½ k±retv± v±sesi.
So tattha vasanto ekadivasa½ ok±sa½ labhitv± kum±ra½ pucchi “kosi tvan”ti? So ±ha “aha½ pabbajito”ti. “Pabbajit± n±ma na edis± hont²”ti. “Atha bhante, k²dis± honti, ki½ mayha½ ananucchavikan”ti vutte “tva½ attano ananucchavika½ na pekkhasi nanu te m±t± v²satisahassa-itth²hi saddhi½ pubbaºhasamaye ±gacchant² uyy±na½ avivitta½ karoti, pit± mahat± balak±yena s±yanhasamaye, jagganapuris± sakalaratti½; pabbajit± n±ma tava sadis± na honti, ‘edis± pana hont²”’ti tatra µhitasseva iddhiy± himavante aññatara½ vih±ra½ dassesi. So tattha paccekabuddhe ±lambanab±ha½ niss±ya µhite ca caªkamante ca rajanakammas³cikamm±d²ni karonte ca disv± ±ha– “tumhe idha, n±gacchatha, pabbajj± n±ma tumhehi anuññ±t±”ti. “¾ma, pabbajj± anuññ±t±, pabbajitak±lato paµµh±ya samaº± n±ma attano nissaraºa½ k±tu½ icchitapatthitañca padesa½ gantu½ labhanti, ettaka½va vaµµat²”ti vatv± ±k±se µhatv±–
“Aµµh±na ta½ saªgaºik±ratassa, ya½ phassaye s±mayika½ vimuttin”ti.–

Ima½ upa¹¹hag±tha½ vatv±, dissam±neneva k±yena nandam³lakapabbh±ra½ agam±si. Eva½ gate paccekabuddhe so attano paººas±la½ pavisitv± nipajji. ¾rakkhakapurisopi “sayito kum±ro, id±ni kuhi½ gamissat²”ti pamatto nidda½ okkami. So tassa pamattabh±va½ ñatv± pattac²vara½ gahetv± arañña½ p±visi. Tatra ca vivitto vipassana½ ±rabhitv±, paccekabodhi½ sacchikatv±, paccekabuddhaµµh±na½ gato. Tatra ca “kathamadhigatan”ti pucchito ±diccabandhun± vutta½ upa¹¹hag±tha½ paripuººa½ katv± abh±si.

Tassattho– aµµh±na tanti. Aµµh±na½ ta½, ak±raºa½ tanti vutta½ hoti, anun±sikalopo kato “ariyasacc±na dassanan”ti-±d²su (khu. p±. 5.11; su. ni. 270) viya. Saªgaºik±ratass±ti gaº±bhiratassa. Yanti karaºavacanameta½ “ya½ hir²yati hir²yitabben±”ti-±d²su (dha. sa. 30) viya. Phassayeti adhigacche. S±mayika½ vimuttinti lokiyasam±patti½. S± hi appitappitasamaye eva paccan²kehi vimuccanato “s±mayik± vimutt²”ti vuccati. Ta½ s±mayika½ vimutti½. Aµµh±na½ ta½, na ta½ k±raºa½ vijjati saªgaºik±ratassa, yena k±raºena phassayeti eta½ ±diccabandhussa paccekabuddhassa vaco nisamma saªgaºik±rati½ pah±ya yoniso paµipajjanto adhigatomh²ti ±ha. Sesa½ vuttanayamev±ti.

Aµµh±nag±th±vaººan± samatt±.

Dutiyo vaggo niµµhito.

55. Diµµh²vis³k±n²ti k± uppatti? B±r±ºasiya½ kira aññataro r±j± rahogato cintesi– “yath± s²t±d²na½ paµigh±tak±ni uºh±d²ni atthi, atthi nu kho eva½ vaµµapaµigh±taka½ vinaµµa½, no”ti. So amacce pucchi– “vivaµµa½ j±n±th±”ti? Te “j±n±ma, mah±r±j±”ti ±ha½su. R±j±– “ki½ tan”ti? Tato “antav± loko”ti-±din± nayena sassatuccheda½ kathesu½. Atha r±j± “ime na j±nanti, sabbepime diµµhigatik±”ti sayameva tesa½ vilomatañca ayuttatañca disv± “vaµµapaµigh±taka½ vivaµµa½ atthi, ta½ gavesitabban”ti cintetv± rajja½ pah±ya pabbajitv± vipassanto paccekabodhi½ sacch±k±si. Imañca ud±nag±tha½ abh±si paccekabuddhamajjhe by±karaºag±thañca–
“Diµµh²vis³k±ni up±tivatto, patto niy±ma½ paµiladdhamaggo;
uppannañ±ºomhi anaññaneyyo, eko care khaggavis±ºakappo”ti.
Tassattho– diµµh²vis³k±n²ti dv±saµµhidiµµhigat±ni. T±ni hi maggasamm±diµµhiy± vis³kaµµhena vijjhanaµµhena vilomaµµhena ca vis³k±ni. Eva½ diµµhiy± vis³k±ni, diµµhi eva v± vis³k±ni diµµhivis³k±ni. Up±tivattoti dassanamaggena atikkanto. Patto niy±manti avinip±tadhammat±ya sambodhipar±yaºat±ya ca niyatabh±va½ adhigato, sammattaniy±masaªkh±ta½ v± paµhamamagganti. Ett±vat± paµhamamaggakiccanipphatti ca tassa paµil±bho ca vutto. Id±ni paµiladdhamaggoti imin± sesamaggapaµil±bha½ dasseti. Uppannañ±ºomh²ti uppannapaccekabodhiñ±ºo amhi. Etena phala½ dasseti. Anaññaneyyoti aññehi “ida½ sacca½, ida½ saccan”ti na netabbo. Etena sayambhuta½ d²peti, patte v± paccekabodhiñ±ºe aneyyat±ya abh±v± saya½vasita½. Samathavipassan±ya v± diµµhivis³k±ni up±tivatto, ±dimaggena patto niy±ma½, sesehi paµiladdhamaggo, phalañ±ºena uppannañ±ºo, ta½ sabba½ attan±va adhigatoti anaññaneyyo. Sesa½ vuttanayeneva veditabbanti.

Diµµhivis³kag±th±vaººan± samatt±.

56. Nillolupoti k± uppatti? B±r±ºasirañño kira s³do antarabhatta½ pacitv± upan±mesi manuññadassana½ s±durasa½ “appeva n±ma me r±j± dhanamanuppadeyy±”ti. Ta½ rañño gandheneva bhottuk±mata½ janesi mukhe khe¼a½ upp±denta½. Paµhamakaba¼e pana mukhe pakkhittamatte sattarasaharaºisahass±ni amateneva phuµµh±ni ahesu½. S³do “id±ni me dassati, id±ni me dassat²”ti cintesi. R±j±pi “sakk±r±raho s³do”ti cintesi– “rasa½ s±yitv± pana sakkaronta½ ma½ p±pako kittisaddo abbhuggaccheyya– ‘lolo aya½ r±j± rasagaruko”’ti na kiñci abhaºi. Eva½ y±va bhojanapariyos±na½, t±va s³dopi “id±ni dassati, id±ni dassat²”ti cintesi. R±j±pi avaººabhayena na kiñci abhaºi. Tato s³do “natthi imassa rañño jivh±viññ±ºan”ti dutiyadivase arasabhatta½ upan±mesi. R±j± bhuñjanto “niggah±raho ajja s³do”ti j±nantopi pubbe viya paccavekkhitv± avaººabhayena na kiñci abhaºi. Tato s³do “r±j± neva sundara½ n±sundara½ j±n±t²”ti cintetv± sabba½ paribbaya½ attan± gahetv± ya½kiñcideva pacitv± rañño deti. R±j± “aho vata lobho, aha½ n±ma v²sati nagarasahass±ni bhuñjanto imassa lobhena bhattamattampi na labh±m²”ti nibbijjitv±, rajja½ pah±ya pabbajitv±, vipassanto paccekabodhi½ sacch±k±si, purimanayeneva ca ima½ g±tha½ abh±si–
“Nillolupo nikkuho nippip±so, nimmakkho niddhantakas±vamoho;
nir±sayo sabbaloke bhavitv±, eko care khaggavis±ºakappo”ti.
Tattha nillolupoti alolupo. Yo hi rasataºh±bhibh³to hoti, so bhusa½ luppati punappunañca luppati, tena lolupoti vuccati. Tasm± esa ta½ paµikkhipanto ±ha “nillolupo”ti. Nikkuhoti ettha kiñc±pi yassa tividha½ kuhanavatthu natthi, so nikkuhoti vuccati. Imiss± pana g±th±ya manuññabhojan±d²su vimhayaman±pajjanato nikkuhoti ayamadhipp±yo Nippip±soti ettha p±tumicch± pip±s±, tass± abh±vena nippip±so, s±durasalobhena bhottukamyat±virahitoti attho. Nimmakkhoti ettha paraguºavin±sanalakkhaºo makkho, tassa abh±vena nimmakkho. Attano gahaµµhak±le s³dassa guºamakkhan±bh±va½ sandh±y±ha. Niddhantakas±vamohoti ettha r±g±dayo tayo, k±yaduccarit±d²ni ca t²º²ti cha dhamm± yath±sambhava½ appasannaµµhena sakabh±va½ vijah±petv± parabh±va½ gaºh±panaµµhena kasaµaµµhena ca kas±v±ti veditabb±. Yath±ha–
“Tattha, katame tayo kas±v±? R±gakas±vo, dosakas±vo, mohakas±vo, ime tayo kas±v±. Tattha, katame aparepi tayo kas±v±? K±yakas±vo, vac²kas±vo, manokas±vo”ti (vibha. 924).
Tesu moha½ µhapetv± pañcanna½ kas±v±na½ tesañca sabbesa½ m³labh³tassa mohassa niddhantatt± niddhantakas±vamoho, tiººa½ eva v± k±yavac²manokas±v±na½ mohassa ca niddhantatt± niddhantakas±vamoho. Itaresu nillolupat±d²hi r±gakas±vassa, nimmakkhat±ya dosakas±vassa niddhantabh±vo siddho eva. Nir±sayoti nittaºho. Sabbaloketi sakalaloke, t²su bhavesu dv±dasasu v± ±yatanesu bhavavibhavataºh±virahito hutv±ti attho. Sesa½ vuttanayeneva veditabba½. Atha v± tayopi p±de vatv± eko careti eko caritu½ sakkuºeyy±ti evampi ettha sambandho k±tabboti.

Nillolupag±th±vaººan± samatt±.