T± panet± gatiyo yasm± ta½ta½kammanibbatto upapattibhavaviseso, tasm± atthato vip±kakkhandh± kaµatt± ca r³pa½. Tattha “aya½ n±ma gati imin± n±ma kammun± j±yati, tassa ca kammassa paccayavisesehi eva½ vibh±gabhinnatt± visu½ ete sattanik±y± eva½ vibh±gabhinn±”ti yath±saka½ hetuphalavibh±gaparicchindanavasena µh±naso hetuso bhagavato ñ±ºa½ pavattati. Ten±ha bhagav±–
“Pañca kho im±, s±riputta, gatiyo. Katam± pañca? Nirayo, tiracch±nayoni, pettivisayo, manuss±, dev±. Nirayañc±ha½, s±riputta, paj±n±mi nirayag±miñca magga½ nirayag±miniñca paµipada½, yath± paµipanno ca k±yassa bhed± parammaraº± ap±ya½ duggati½ vinip±ta½ niraya½ upapajjati, tañca paj±n±m²”ti-±di (ma. ni. 1.153).
T±ni panet±ni bhagavato ñ±º±ni tasmi½ tasmi½ visaye avipar²t±k±rappavattiy± avisa½v±danato tath±ni avitath±ni anaññath±ni. Evampi bhagav± tath±ni ±gatoti tath±gato. Tath± ya½ satt±na½ saddh±diyogavikal±vikalabh±v±vabodhanena apparajakkhamah±rajakkhat±divisesavibh±vana½ paññ±s±ya ±k±rehi pavatta½ bhagavato indriyaparopariyattañ±ºa½. Vuttañheta½– “saddho puggalo apparajakkho, assaddho puggalo mah±rajakkho”ti (paµi. ma. 1.111) vitth±ro. Yañca “aya½ puggalo apparajakkho, aya½ sassatadiµµhiko, aya½ ucchedadiµµhiko, aya½ anulomik±ya½ khantiya½ µhito, aya½ yath±bh³tañ±ºe µhito, aya½ k±m±sayo, na nekkhamm±di-±sayo, aya½ nekkhamm±sayo, na k±m±di-±sayo”ti-±din± “imassa k±mar±go ativiya th±magato, na paµigh±diko, imassa paµigho ativiya th±magato, na k±mar±g±diko”ti-±din± “imassa puññ±bhisaªkh±ro adhiko, na apuññ±bhisaªkh±ro na ±neñj±bhisaªkh±ro, imassa apuññ±bhisaªkh±ro adhiko, na puññ±bhisaªkh±ro na ±neñj±bhisaªkh±ro, imassa ±neñj±bhisaªkh±ro adhiko, na puññ±bhisaªkh±ro na apuññ±bhisaªkh±ro. Imassa k±yasucarita½ adhika½, imassa vac²sucarita½, imassa manosucarita½, aya½ h²n±dhimuttiko, aya½ paº²t±dhimuttiko, aya½ kamm±varaºena samann±gato, aya½ kiles±varaºena samann±gato, aya½ vip±k±varaºena samann±gato, aya½ na kamm±varaºena samann±gato, na kiles±varaºena samann±gato, na vip±k±varaºena samann±gato”ti-±din± ca satt±na½ ±say±d²na½ yath±bh³ta½ vibh±van±k±rappavatta½ bhagavato ±say±nusayañ±ºa½. Ya½ sandh±ya vutta½–
“Idha tath±gato satt±na½ ±saya½ j±n±ti, anusaya½ j±n±ti, carita½ j±n±ti, adhimutti½ j±n±ti, bhabb±bhabbe satte j±n±t²”ti-±di (paµi. ma. 1.113).
Yañca uparimaheµµhimapurimapacchimak±yehi dakkhiºav±ma-akkhikaººasotan±sikasota-a½sak³µahatthap±dehi aªguli-aªgulantarehi lomak³pehi ca aggikkhandh³dakadh±r±pavattana½ anaññas±dh±raºa½ vividhavikubbaniddhinimm±panaka½ bhagavato yamakap±µih±riyañ±ºa½. Ya½ sandh±ya vutta½–
“Idha tath±gato yamakap±µih±riya½ karoti as±dh±raºa½ s±vakehi, uparimak±yato aggikkhandho pavattati, heµµhimak±yato udakadh±r± pavattati. Heµµhimak±yato aggikkhandho pavattati, uparimak±yato udakadh±r± pavattat²”ti-±di (paµi. ma. 1.116).
Yañca r±g±d²hi j±ti-±d²hi ca anekehi dukkhadhammehi upadduta½ sattanik±ya½ tato n²harituk±mat±vasena n±n±nayehi pavattassa bhagavato mah±karuºokkamanassa paccayabh³ta½ mah±karuº±sam±pattiñ±ºa½. Yath±ha (paµi. ma. 1.117-118)–
“Katama½ tath±gatassa mah±karuº±sam±pattiy± ñ±ºa½? Bahukehi ±k±rehi passant±na½ buddh±na½ bhagavant±na½ sattesu mah±karuº± okkamati, ±ditto lokasanniv±soti passant±na½ buddh±na½ bhagavant±na½ sattesu mah±karuº± okkamati. Uyyutto, pay±to, kummaggappaµipanno, upan²yati loko addhuvo, at±ºo loko anabhissaro assako loko, sabba½ pah±ya gaman²ya½, ³no loko atitto taºh±d±soti passant±na½ buddh±na½ bhagavant±na½ sattesu mah±karuº± okkamati.
“At±yano lokasanniv±so, aleºo, asaraºo, asaraº²bh³to. Uddhato loko av³pasanto, sasallo lokasanniv±so viddho puthusallehi, avijjandhak±r±varaºo kilesapañjarapakkhitto, avijj±gato lokasanniv±so aº¹abh³to pariyonaddho tant±kulakaj±to kulaguº¹ikaj±to muñjapabbajabh³to ap±ya½ duggati½ vinip±ta½ sa½s±ra½ n±tivattati, avijj±visadosasa½litto, kilesakalal²bh³to, r±gadosamohajaµ±jaµito.
“Taºh±saªgh±µapaµimukko, taºh±j±lena otthaµo, taºh±sotena vuyhati, taºh±saññojanena sa½yutto, taºh±nusayena anusaµo, taºh±sant±pena santappati, taºh±pari¼±hena pari¹ayhati.
“Diµµhisaªgh±µapaµimukko, diµµhij±lena otthaµo, diµµhisotena vuyhati, diµµhisaññojanena sa½yutto, diµµh±nusayena anusaµo, diµµhisant±pena santappati, diµµhipari¼±hena pari¹ayhati.
“J±tiy± anugato, jar±ya anusaµo, by±dhin± abhibh³to, maraºena abbh±hato, dukkhe patiµµhito.
“Taºh±ya u¹¹ito, jar±p±k±raparikkhitto, maccup±sena parikkhitto, mah±bandhanabaddho, r±gabandhanena dosamoham±nadiµµhikilesaduccaritabandhanena baddho, mah±samb±dhappaµipanno, mah±palibodhena palibuddho, mah±pap±te patito, mah±kant±rappaµipanno, mah±sa½s±rappaµipanno, mah±vidugge samparivattati, mah±palipe palipanno.
“Abbh±hato lokasanniv±so, ±ditto lokasanniv±so r±gaggin± dosaggin± mohaggin± j±tiy± jar±ya maraºena sokehi paridevehi dukkhehi domanassehi up±y±sehi, unn²tako lokasanniv±so haññati niccamat±ºo pattadaº¹o takkaro, vajjabandhanabaddho ±gh±tanapaccupaµµhito, an±tho lokasanniv±so paramak±ruññappatto, dukkh±bhitunno ciraratta½ p²¼ito, gadhito nicca½ pip±sito.
“Andho acakkhuko, hatanetto apariº±yako, vipathapakkhando añjas±paraddho, mahoghapakkhando.
“Dv²hi diµµhigatehi pariyuµµhito, t²hi duccaritehi vippaµipanno, cat³hi yogehi yojito, cat³hi ganthehi ganthito, cat³hi up±d±nehi up±diyati, pañcagatisam±ru¼ho, pañcahi k±maguºehi rajjati, pañcahi n²varaºehi otthaµo, chahi viv±dam³lehi vivadati, chahi taºh±k±yehi rajjati, chahi diµµhigatehi pariyuµµhito, sattahi anusayehi anusaµo, sattahi saññojanehi sa½yutto, sattahi m±nehi unnato, aµµhahi lokadhammehi samparivattati, aµµhahi micchattehi niyy±to, aµµhahi purisadosehi dussati, navahi ±gh±tavatth³hi ±gh±tito, navavidham±nehi unnato, navahi taºh±m³lakehi dhammehi rajjati, dasahi kilesavatth³hi kilissati, dasahi ±gh±tavatth³hi ±gh±tito, dasahi akusalakammapathehi samann±gato, dasahi sa½yojanehi sa½yutto, dasahi micchattehi niyy±to, dasavatthuk±ya micch±diµµhiy± samann±gato, dasavatthuk±ya antagg±hik±ya diµµhiy± samann±gato, aµµhasatataºh±papañcehi papañcito, dv±saµµhiy± diµµhigatehi pariyuµµhito, lokasanniv±soti passant±na½ buddh±na½ bhagavant±na½ sattesu mah±karuº± okkamati.
“Ahañcamhi tiººo, loko ca atiººo. Ahañcamhi mutto, loko ca amutto. Ahañcamhi danto, loko ca adanto. Ahañcamhi santo, loko ca asanto. Ahañcamhi assattho, loko ca anassattho. Ahañcamhi parinibbuto, loko ca aparinibbuto. Pahomi khv±ha½ tiººo t±retu½, mutto mocetu½, danto dametu½, santo sametu½, assattho ass±setu½, parinibbuto parinibb±petunti passant±na½ buddh±na½ bhagavant±na½ sattesu mah±karuº± okkamat²”ti (paµi. ma. 1.117-118).
Eva½ ek³nanavutiy± ±k±rehi vibhajana½ kata½. Ya½ pana y±vat± dhammadh±tuy± yattaka½ ñ±tabba½ saªkhat±saªkhat±dikassa sabbassa paropadesanirapekkha½ sabb±k±rena paµivijjhanasamattha½ ±kaªkhamattappaµibaddhavutti-anaññas±dh±raºa½ bhagavato ñ±ºa½ sabbath± anavasesasaªkhat±saªkhatasammutisacc±vabodhato sabbaññutaññ±ºa½ tatth±varaº±bh±vato nissaªgappavattimup±d±ya an±varaºañ±ºanti vuccati. Ekameva hi ta½ ñ±ºa½ visayappavattimukhena aññehi as±dh±raºabh±vadassanattha½ duvidhena uddiµµha½. Aññath± sabbaññut±n±varaºañ±º±na½ s±dh±raºat± sabbavisayat± ±pajjeyyu½, na ca ta½ yutta½ kiñc±pi im±ya yuttiy±. Ayañhettha p±¼i–
“Sabba½ saªkhatamasaªkhata½ anavasesa½ j±n±t²ti sabbaññutaññ±ºa½, tattha ±varaºa½ natth²ti an±varaºañ±ºa½. At²ta½ sabba½ j±n±t²ti sabbaññutaññ±ºa½, tattha ±varaºa½ natth²ti an±varaºañ±ºa½. An±gata½ sabba½ j±n±t²ti sabbaññutaññ±ºa½, tattha ±varaºa½ natth²ti an±varaºañ±ºa½. Paccuppanna½ sabba½ j±n±t²ti sabbaññutaññ±ºa½, tattha ±varaºa½ natth²ti an±varaºañ±ºan”ti (paµi. ma. 1.119-120) vitth±ro.
Evamet±ni bhagavato cha-as±dh±raºañ±º±ni avipar²t±k±rappavattiy± yath±sakavisayassa avisa½v±danato tath±ni avitath±ni anaññath±ni. Evampi bhagav± tath±ni ±gatoti tath±gato. Tath±– “Sattime, bhikkhave, bojjhaªg±– satisambojjhaªgo, dhammavicayasambojjhaªgo, v²riyasambojjhaªgo, p²tisambojjhaªgo, passaddhisambojjhaªgo, sam±dhisambojjhaªgo, upekkh±sambojjhaªgo”ti (paµi. ma. 2.17; sa½. ni. 5.185) eva½ sar³pato, “y±ya½ lokuttaramaggakkhaºe uppajjam±n± l²nuddhaccapatiµµh±n±y³hanak±masukhallikattakilamath±nuyoga-ucchedasassat±bhinives±d²na½ anekesa½ upaddav±na½ paµipakkhabh³t± sati-±dibhed± dhammas±magg², y±ya ariyas±vako bujjhati kilesanidd±ya uµµhahati, catt±ri v± ariyasacc±ni paµivijjhati, nibb±nameva v± sacchikarot²ti, s± dhammas±magg² bodh²ti vuccati. Tass± ‘bodhiy± aªg±ti bojjhaªg±, ariyas±vako v± yath±vutt±ya dhammas±maggiy± bujjhat²ti katv± bodh²ti vuccati, tassa bodhissa aªg±tipi bojjhaªg±”ti eva½ s±maññalakkhaºato. “Upaµµh±nalakkhaºo satisambojjhaªgo, pavicayalakkhaºo dhammavicayasambojjhaªgo, paggahalakkhaºo v²riyasambojjhaªgo, pharaºalakkhaºo p²tisambojjhaªgo, upasamalakkhaºo passaddhisambojjhaªgo, avikkhepalakkhaºo sam±dhisambojjhaªgo, paµisaªkh±nalakkhaºo upekkh±sambojjhaªgo”ti eva½ visesalakkhaºato. “Tattha katamo satisambojjhaªgo? Idha, bhikkhu satim± hoti paramena satinepakkena samann±gato, cirakatampi cirabh±sitampi sarit± hoti anussarit±”ti-±din± (vibha. 467) sattanna½ bojjhaªg±na½ aññamaññopak±ravasena ekakkhaºe pavattidassanato, “tattha katamo satisambojjhaªgo? Atthi ajjhatta½, bhikkhave, dhammesu sati, atthi bahiddh± dhammesu sat²”ti-±din± tesa½ visayavibh±gena pavattidassanato. “Tattha katamo satisambojjhaªgo? Idha, bhikkhave, bhikkhu satisambojjhaªga½ bh±veti vivekanissita½ vir±ganissita½ nirodhanissita½ vossaggapariº±min”ti-±din± (vibha. 471) bh±van±vidhidassanato. “Tattha katame satta bojjhaªg±? Idha bhikkhu yasmi½ samaye lokuttara½ jh±na½ bh±veti…pe… tasmi½ samaye satta bojjhaªg± honti satisambojjhaªgo…pe… upekkh±sambojjhaªgo. Tattha katamo satisambojjhaªgo? Y± sati…pe… anussat²”ti-±din± (vibha. 478-479) channavutiy± nayasahassavibh±geh²ti eva½ n±n±k±rato pavatt±ni bhagavato sambojjhaªgavibh±vanañ±º±ni tassa tassa atthassa avisa½v±danato tath±ni avitath±ni anaññath±ni. Evampi bhagav± tath±ni ±gatoti tath±gato.