“An³no parip³rak±r²”ti atthamattadassana½, saddato pana adhigatamattha½ dassetu½ “avayo na hot²”ti vutta½. Ko panesa avayoti anuyogamapaneti “avayo n±m±”ti-±din±. Ayamett±dhipp±yo– yo t±ni sandh±retu½ sakkoti, so “vayo”ti vuccati. Yo pana na sakkoti, so avayo n±ma. Yo ca avayo na hoti, so “dve paµisedh± pakatiyatthagamak±”ti ñ±yena vayo ev±ti. Vayat²ti hi vayo, ±dimajjhapariyos±nesu katthacipi aparikilamanto avitth±yanto te ganthe sant±ne paºeti byavaharat²ti attho. Aya½ pana vinayaµµhakath±nayo (p±r±. 84)– anavayoti anu avayo, sandhivasena u-k±ralopo, anu anu avayo an³no, paripuººasippoti attho. Vayoti hi h±ni “±yavayo”ti-±d²su viya, natthi etassa yath±vuttaganthesu vayo ³nat±ti avayo, anu anu avayo anavayoti. “Anuññ±to”ti padassa kammas±dhanavasena, “paµiññ±to”ti padassa ca kattus±dhanavasena attha½ dassento “±cariyen±”ti-±dim±ha. Ass±ti ambaµµhassa. P±¼iya½ “yamaha½ j±n±mi, ta½ tva½ j±n±s²”ti ida½ anuj±nan±k±radassana½, “ya½ tva½ j±n±si, tamaha½ j±n±m²”ti ida½ pana paµij±nan±k±radassananti dasseti “ya½ ahan”ti-±din±. “¾ma ±cariy±”ti hi yath±gata½ paµij±nanavacanameva atthavasena vutta½. Yanti tevijjaka½ p±vacana½. Tass±ti ±cariyassa. Paµivacanad±nameva paµiññ± tath±, t±ya sayameva paµiññ±toti attho. “Sake”ti-±di anuj±nanapaµij±nan±dhik±radassana½. Adesassapi desamiva kappan±matten±ti vutta½ “katarasmin”ti-±di. Sassa attano santaka½ saka½. ¾cariy±na½ paramparato, paramparabh³tehi v± ±cariyehi ±gata½ ±cariyaka½. Tisso vijj±, t±sa½ sam³ho tevijjaka½, vedattaya½. Padh±na½ vacana½, pakaµµh±na½ v± aµµhak±d²na½ vacana½ p±vacana½. 257. Id±ni yen±dhipp±yena br±hmaºo pokkharas±t² ambaµµha½ m±ºava½ ±mantetv± “aya½ t±t±”ti-±divacanamabrvi, tadadhipp±ya½ vibh±vento “esa kir±”ti-±dim±ha. Tattha uggatass±ti pubbe p±kaµassa kittimato por±ºajanassa. Bah³ jan±ti p³raºakassap±dayo sandh±ya vutta½. Ekaccanti khattiy±dij±timanta½, lokasammata½ v± jana½. Gar³ti bh±riya½, att±na½ tato mocetv± apagamanamattampi dukkara½ hoti, pageva taduttari karaºanti vutta½ hoti. Anattho n±ma tath±pagaman±din± nind±by±rosa-up±rambh±di. “Abbhuggato”ti ettha abhisaddayogena itthambh³t±khy±natthavaseneva “gotaman”ti upayogavacana½ “Ta½ bhavanta½, tath± santa½yev±”ti padesupi tassa anupayogatt± tadatthavasenev±ti dasseti “tassa bhoto”ti-±din±. Ten±ha “idh±p²”ti-±di. Tath± satoyev±ti yen±k±rena arahat±din± saddo abbhuggato, ten±k±rena santassa bh³tassa eva tassa bhavato gotamassa saddo yadi v± abbhuggatoti attho. Apica ta½ bhavanta½ gotama½ tath± santa½yev±ti ekassapi atthassa dvikkhattu½ sambandhabh±vena vacana½ s±maññavisiµµhat±parikappanena atthavisesaviññ±panattha½, tasm± “tassa bhoto gotamass±”ti s±maññasambandhabh±vena vicchinditv± “tath± satoyev±”ti visesasambandhabh±vena yojetabba½. Yadi-saddo cettha sa½sayattho dvinnampi atth±na½ sa½sayitabbatt±. V±-saddo ca vikappanattho tesu ekassa vikappetabbatt±. Saddavid³ pana eva½ vadanti– “imassa vacana½ sacca½ v± yadi v± mus±”ti-±d²su viya yadi-saddo v±-saddo ca ubhopi vikappatth±yeva. Yadi-saddopi hi “ya½ yadeva parisa½ upasaªkamati yadi khattiyaparisa½ yadi br±hmaºaparisan”ti-±d²su (a. ni. 5.34) v±-saddattho dissati. “Appa½ vassasata½ ±yu, id±netarahi vijjat²”ti-±d²su viya ca idha sam±natthasaddapayogoti. P±¼iya½ “yadi v± no tath±”ti idampi “santa½yeva saddo abbhuggato”ti imin± sambajjhitv± yath±vuttanayeneva yojetabba½. Nanu “gotaman”ti padeyeva upayogavacana½ siy±, na etth±ti codan±ya “idh±p²”ti-±di vutta½, tassa anupayogatt±, vicchinditv± sambandhavisesabh±vena yojetabbatt± v± idh±pi itthambh³t±khy±natthavaseneva upayogavacana½ n±m±ti vutta½ hoti. Itthambh³t±khy±na½ attho yassa tath±, abhisaddo, itthambh³t±khy±nameva v± attho tath±, soyevattho. Yadaggena hi saddayogo hoti, tadaggena atthayogop²ti. 258. Bhoti attano ±cariya½ ±lapati. Yath±-sadda½ s±tthaka½ katv± saha p±µhasesena yojetu½ “yath± sakk±”ti-±di vutta½. Soti bhagav±. Purimanaye ±k±ratthajotanayath±-saddayogyato kathanti pucch±matta½, idha pana tadayogyato “±k±rapucch±”ti vutta½. B±hirakasamaye ±cariyamhi upajjh±yasamud±c±roti ±ha “atha na½ upajjh±yo”ti, upajjh±yasaññito ±cariyabr±hmaºoti attho. K±mañca manto, brahma½, kappoti tibbidho vedo, tath±pi aµµhak±di vutta½ padh±nabh³ta½ m³la½ manto, tadatthavivaraºamattha½ brahma½, tattha vuttanayena yaññakiriy±vidh±na½ kappoti mantasseva padh±nabh±vato, itaresañca tannissayeneva j±tatt± mantaggahaºena brahmakapp±nampi gahaºa½ siddhamev±ti dasseti “t²su vedes³”ti imin±. Mantoti hi aµµhak±d²hi is²hi vuttam³lavedasseva n±ma½, vedoti sabbassa, tasm± “vedes³”ti vutte sabbesampi gahaºa½ sijjhat²ti veditabba½. Lakkhaº±n²ti lakkhaºad²pak±ni mantapad±ni. Pajjagajjabandhapavesanavasena pakkhipitv±. Br±hmaºavesenev±ti vedav±cakabr±hmaºaliªgeneva. Vedeti mah±purisalakkhaºamante. Mahesakkh± satt±ti mah±puññavanto paº¹itasatt±. J±nissanti iti manasi katv± v±cent²ti sambandho. Ten±ti tath± v±canato. Pubbeti “tath±gato uppajjissat²”ti vattabbak±lato pabhuti tath±gatassa dharam±nak±le. Ajjh±yitabbav±cetabbabh±vena ±gacchanti p±kaµ± bhavanti. Ekag±th±dvig±th±divasena anukkamena antaradh±yanti. Na kevala½ lakkhaºamant±yeva, atha kho aññepi ved± br±hmaº±na½ aññ±ºabh±vena anukkamena antaradh±yanti ev±ti ±cariyena (d². ni. µ². 1.258) vutta½. Buddhabh±vapatthan± paºidhi, p±ram²sambharaºa½ sam±d±na½, kammassakat±dipaññ± ñ±ºa½. “Paºidhimahato sam±d±namahatoti-±din± pacceka½ mahantasaddo yojetabbo”ti (d². ni. µ². 1.258) ±cariyena vutta½. Evañca sati karuº± ±di yesa½ saddh±s²l±d²na½ te karuº±dayo, te eva guº± karuº±diguº±, paºidhi ca sam±d±nañca ñ±ºañca karuº±diguº± ca, tehi mahanto paºidhisam±d±nañ±ºakaruº±diguºamahantoti nibbacana½ k±tabba½. Evañhi dvandatoparatt± mahantasaddo pacceka½ yoj²yat²ti. Apica paºidhi ca sam±d±nañca ñ±ºañca karuº± ca, tam±di yesa½ te tath±, teyeva guº±, tehi mahantoti nibbacanenapi attho s³papanno hoti, paºidhimahantat±di cassa buddhava½sa (bu. va½. 9 ±dayo) cariy±piµak±di (cariy±. 1 ±dayo) vasena veditabbo. Mah±pad±nasuttaµµhakath±ya½ pana “mah±purisass±ti j±tigottakulapades±divasena mahantassa purisass±”ti (d². ni. aµµha. 2.33) vutta½. Tattha “khattiyo, br±hmaºo”ti evam±di j±ti. “Koº¹añño, gotamo”ti evam±di gotta½. “Poºik±, cikkhallik±, s±kiy±, koliy±”ti evam±di kulapadeso, tadeta½ sabbampi idha ±disaddena saªgahitanti daµµhabba½. Evañhi sati “dveyeva gatiyo bhavant²”ti ubhinna½ s±dh±raºavacana½ samatthita½ hot²ti. Niµµh±ti nipphattiyo siddhiyo. Nanv±ya½ gati-saddo anekattho, kasm± niµµh±yameva vuttoti ±ha“k±mañc±yan”ti-±di. Bhavabhedeti niray±dibhavavisese. So hi sucaritaduccaritakammena sattehi upapajjanavasena gantabb±ti gati. Gacchati pavattati etth±ti gati, niv±saµµh±na½. Gamati yath±sabh±va½ j±n±t²ti gati. Paññ±, gamana½ by±pana½ gati, vissaµabh±vo, so pana ito ca etto ca by±petv± µhitat±va. Gamana½ nipphattana½ gati, niµµh± ajjh±sayapaµisaraºatth±pi nidassananayena gahit±. Tath± hesa “imesa½ kho aha½ bhikkh³na½ s²lavant±na½ kaly±ºadhamm±na½ neva j±n±mi ±gati½ v± gati½ v±”ti (ma. ni. 1.508) ettha ajjh±saye vattati, “nibb±na½ arahato gat²”ti (pari. 339) ettha paµisaraºe, par±yaºe apassayeti attho. Gacchati yath±ruci pavattat²ti gati, ajjh±sayo. Gacchati avacarati, avacaraºavasena v± pavattati etth±ti gati, paµisaraºa½. Sabbasaªkhatavisaññuttassa hi arahato nibb±nameva paµisaraºa½, idha pana niµµh±ya½ vattat²ti veditabbo tadaññesamavisayatt±. Nanu dvinna½ nipphatt²na½ nimittabh³t±ni lakkhaº±ni visadis±neva, atha kasm± “yehi samann±gatass±”ti-±din± tesa½ sadisabh±vo vuttoti codan±lesa½ dassetv± sodhento “tattha kiñc±p²”ti-±dim±ha. Sam±nepi nigrodhabimbat±dilakkhaºabh±ve attheva koci nesa½ visesoti dassetu½ “na teheva buddho hot²”ti vutta½. “Yath± hi buddh±na½ lakkhaº±ni suvisad±ni, suparibyatt±ni, paripuºº±ni ca honti, na eva½ cakkavatt²nan”ti aya½ pana viseso ±cariyadhammap±lattherena (d². ni. µ². 1.258) pak±sito. J±yanti bhinnesupi atthesu abhinnadh²sadd± et±y±ti j±ti, lakkhaºabh±vamatta½. Vuttañhi–
“Sabal±d²su bhinnesu, y±ya vattantubhinnadh²;
sadd± s± j±tires± ca, m±l±suttamivanvit±”ti.
Tasm± lakkhaºat±mattena sam±nabh±vato visadis±nipi t±niyeva cakkavattinipphattinimittabh³t±ni lakkhaº±ni sadis±ni viya katv± t±ni buddhanipphattinimittabh³t±ni lakkhaº±ni n±m±ti ida½ vacana½ vuccat²ti attho. Adhi-±pubbavasayoge bhummatthe upayogavacananti ±ha “ag±re vasat²”ti cat³hi acchariyadhammeh²ti abhir³pat±, d²gh±yukat±, app±b±dhat±, br±hmaºagahapatik±na½ piyaman±pat±ti imehi cat³hi acchariyasabh±vabh³t±hi iddh²hi. Yath±ha–
“R±j± ±nanda, mah±sudassano cat³hi iddh²hi samann±gato ahosi. Katam±hi cat³hi iddh²hi? Idh±nanda, r±j± mah±sudassano abhir³po ahosi dassan²yo p±s±diko”ti-±di (d². ni. 2.252).
Cetiyaj±take (j±. aµµha. 3.8.44) ±gatanaya½ gahetv±pi eva½ vadanti “sar²rato candanagandho v±yati, aya½ ek± iddhi. Mukhato uppalagandho v±yati, aya½ dutiy±. Catt±ro devaputt± cat³su dis±su sabbak±la½ khaggahatth± ±rakkha½ gaºhanti, aya½ tatiy±. ¾k±sena vicarati, aya½ catutth²”ti. An±gatava½sasa½vaººan±ya½ pana “abhir³pabh±vo ek± iddhi, samavep±kiniy± gahaºiy± samann±gatabh±vo dutiy±, y±vat±yukampi sakalalokassa dassan±tittikabh±vo tatiy±, ±k±sac±ribh±vo catutth²”ti vutta½. Tattha samavep±kiniy± gahaºiy± samann±gatabh±voti samavip±caniy± kammajatejodh±tuy± sampannat±. Yassa hi bhuttamattova ±h±ro j²rati, yassa v± pana puµabhatta½ viya tatheva tiµµhati, ubhopete na samavep±kiniy± samann±gat±. Yassa pana puna bhattak±le bhattacchando uppajjateva, aya½ samavep±kiniy± samann±gato n±ma, tath±r³pat±ti attho. Saªgahavatth³h²ti d±na½, piyavacana½, atthacariy±, sam±nattat±ti imehi saªgahop±yehi. Yath±ha–