Ass±ti up±sakassa. S²lasampad±ti yath±vuttena pañcaveramaºilakkhaºena s²lena sampad±. ¾j²vasampad±ti pañcamicch±vaºijj±dippah±nalakkhaºena ±j²vena sampad±. Eva½ s²lasampad±-±j²vasampad±vasena up±sakassa sampatti½ dassetv± saddh±divasenapi dassento “ye cass±”ti-±dim±ha. Ye ca pañca dhamm±, tepi assa sampatt²ti yojan±. Dhammeh²ti guºehi. Catunna½ paris±na½ ratijananaµµhena up±sakova ratana½ up±sakaratana½. Guºasobh±kittisaddasugandhat±d²hi up±sakova paduma½ up±sakapaduma½. Tath± up±sakapuº¹ar²ka½. Sesa½ vipattiya½ vuttavipariy±yena veditabba½. Nigaºµh²nanti nigaºµhasamaº²na½. ¾dimh²ti paµhamatthe. Ucchagganti ucchu-agga½ ucchukoµi. Tath± ve¼agganti etth±pi. Koµiyanti pariyantakoµiya½, pariyantattheti attho. Ambilagganti ambilakoµµh±sa½. Tath± tittakagganti etth±pi. Vih±raggen±ti ovarakakoµµh±sena “imasmi½ gabbhe vasant±na½ ida½ n±ma phala½ p±puº±t²”ti-±din± ta½ta½vasanaµµh±nakoµµh±sen±ti attho Pariveºaggen±ti etth±pi eseva nayo. Aggeti ettha upayogavacanassa ek±r±deso, vacanavipall±so v±, katv±-saddo ca sesoti vutta½ “±di½ katv±”ti. Bh±vatthe t±-saddoti dasseti “ajjabh±van”ti imin±, ajjabh±vo ca n±ma tasmi½ dhammassavanasamaye dharam±nakat±p±puºakabh±vo. Tad± hi ta½ nissayavasena dharam±nata½ nimitta½ katv± ta½divasanissita-aruºuggamanato paµµh±ya y±va puna aruºuggaman± etthantare ajjasaddo pavattati, tasm± tasmi½ samaye dharam±nakat±saªkh±ta½ ajjabh±va½ ±di½ katv±ti attho daµµhabbo. Ajjatanti v± ajja-icceva attho t±-saddassa sakatthavuttito yath± “devat±”ti, aya½ ±cariy±na½ mati. Eva½ paµhamakkharena dissam±nap±µh±nur³pa½ attha½ dassetv± id±ni tatiyakkharena dissam±nap±µh±nur³pa½ attha½ dassetu½ “ajjadaggeti v± p±µho”ti-±di vutta½. ¾gamamattatt± dak±ro padasandhikaro. Ajj±ti hi nep±tikamida½ pada½. Ten±ha “ajja agganti attho”ti. “P±ºo”ti ida½ paramatthato j²vitindriye eva, “p±ºupetan”ti ca karaºattheneva sam±soti ñ±petu½ “y±va me j²vita½ pavattati, t±va upetan”ti ±ha. Upeti upagacchat²ti hi upeto, p±ºehi karaºabh³tehi upeto p±ºupetoti attho ±cariyehi abhimato. Imin± ca “p±ºupetanti ida½ pada½ tassa saraºagamanassa ±p±ºakoµikat±dassanan”ti imamattha½ vibh±veti. “P±ºupetan”ti hi imin± y±va me p±º± dharanti, t±va saraºa½ upeto, upento ca na v±c±mattena, na ca ekav±ra½ cittupp±damattena, atha kho p±º±na½ pariccajanavasena y±vaj²va½ upetoti ±p±ºakoµikat± dassit±. “T²hi…pe… gatan”ti ida½ “saraºa½ gatan”ti etassa atthavacana½. “Anaññasatthukan”ti ida½ pana antogadh±vadh±raºena, aññatth±pohanena ca nivattetabbatthadassana½. Ekacco kappiyak±rakasaddassa attho up±sakasaddassa vacan²yopi bhavat²ti vutta½ “up±saka½ kappiyak±rakan”ti, attasanniyy±tanasaraºagamana½ v± sandh±ya eva½ vuttanti daµµhabba½. Eva½ “p±ºupetan”ti imin± n²tatthato dassita½ tassa saraºagamanassa ±p±ºakoµikata½ dassetv± eva½ vadanto panesa r±j± “j²vitena saha vatthuttaya½ paµip³jento saraºagamana½ rakkh±m²”ti adhipp±ya½ vibh±vet²ti neyyatthato vibh±vita½ tassa rañño adhipp±ya½ vibh±vento “ahañh²”ti-±dim±ha. Tattha hi-saddo samatthane, k±raºatthe v±, tena im±ya yuttiy±, imin± v± k±raºena up±saka½ ma½ bhagav± dh±ret³ti ayamattho pak±sito. Accayana½ s±dhumariy±da½ atikkamma madditv± pavattana½ accayo, k±yik±di-ajjh±c±rasaªkh±to dosoti ±ha “apar±dho”ti, acceti abhibhavitv± pavattati eten±ti v± accayo, k±yik±div²tikkamassa pavattanako akusaladhammasaªkh±to doso eva, so ca aparajjhati eten±ti apar±dhoti vuccati. So hi aparajjhanta½ purisa½ abhibhavitv± pavattati. Ten±ha “atikkamma abhibhavitv± pavatto”ti. Dhammanti dasar±jadhamma½. Vitth±ro panetassa mah±ha½saj±tak±d²hi vibh±vetabbo. Carat²ti ±carati karoti. Dhammenev±ti dhammato anapeteneva, anapetakusaladhammenev±ti attho. Ten±ha “na pitugh±tan±din± adhammen±”ti. “Paµiggaºh±t³”ti etassa adhiv±sana½ sampaµicchat³ti saddato attho, adhipp±yato pana attha½ dassetu½ “khamat³”ti vutta½. Puna akaraºamettha sa½varoti dasseti “puna evar³pass±”ti-±din±. “Apar±dhass±”ti-±di aññamañña½ vevacana½. 251. “Yath±dhammo µhito, tathev±”ti imin±pi yath±-saddassa anur³pattham±ha, s±dhusam±ciººakusaladhamm±nur³panti attho. Paµisaddassa anatthakata½ dasseti “karos²”ti imin±. Paµikamma½ karos²tipi vadanti. Yath±dhamma½ paµikaraºa½ n±ma kat±par±dhassa kham±panamev±ti ±ha “kham±pes²ti vutta½ hot²”ti. “Paµiggaºh±m±”ti etassa adhiv±sana½ sampaµicch±m±ti attha½ dasseti “kham±m±”ti imin±. Vuddhi hes±ti ettha ha-k±ro padasiliµµhat±ya ±gamo, hi-saddo v± nip±tamatta½. Es±ti yath±dhamma½ paµikiriy±, ±yati½ sa½var±pajjan± ca. Ten±ha “yo accaya½…pe… ±pajjat²”ti. Sadevakena lokena “saraºan”ti araº²yato upagantabbato tath±gato ariyo n±m±ti vutta½ “buddhassa bhagavato”ti. Vineti satte eten±ti vinayo, s±sana½. Vaddhati saggamokkhasampatti et±y±ti vuddhi. Katam± pana s±, y± “es±”ti niddiµµh± vuddh²ti codanamapanetu½ “yo accayan”ti-±di vuttanti sambandha½ dasseti “katam±”ti-±din±, y± aya½ sa½var±pajjan±, s± “es±”ti niddiµµh± vuddhi n±m±ti attho. “Yath±dhamma½ paµikarot²”ti ida½ ±yati½ sa½var±pajjan±ya pubbakiriy±dassananti viññ±panattha½ “yath±dhamma½ paµikaritv± ±yati½ sa½var±pajjan±”ti vutta½. Es± hi ±cariy±na½ pakati, yadida½ yena kenaci pak±rena adhipp±yantaraviññ±pana½, etapadena pana tass±pi paµiniddeso sambhavati “yath±dhamma½ paµikarot²” tipi paµiniddisitabbassa dassanato. Keci pana “yath±dhamma½ paµikarot²’ti ida½ pubbakiriy±mattasseva dassana½, na paµiniddisitabbassa. ‘¾yatiñca sa½vara½ ±pajjat²’ti ida½ pana paµiniddisitabbassev±ti viññ±panattha½ eva½ vuttan”ti vadanti, tadayuttameva kham±panass±pi vuddhihetubh±vena ariy³pav±de vuttatt±. Itarath± hi kham±pan±bh±vepi ±yati½ sa½var±pajjan±ya eva ariy³pav±d±pagamana½ vutta½ siy±, na ca pana vutta½, tasm± vuttanayeneva attho veditabboti. Kasm± pana “y±yan”ti-±din± dhammaniddeso dassito, nanu p±¼iya½ “yo accayan”ti-±din± puggalaniddeso katoti codana½ sodhetu½ “desana½ pan±”ti-±di ±raddha½. Puggal±dhiµµh±na½ karontoti puggal±dhiµµh±nadhammadesana½ karonto. Puggal±dhiµµh±n±pi hi puggal±dhiµµh±nadhammadesan±, puggal±dhiµµh±napuggaladesan±ti duvidh± hoti. Ayametth±dhipp±yo– kiñc±pi “vuddhi hes±”ti-±din± dhamm±dhiµµh±nadesan± ±raddh±, tath±pi puna puggal±dhiµµh±na½ karontena “yo accayan”ti-±din± puggal±dhiµµh±nadesan± ±raddh± desan±vil±savasena, veneyyajjh±sayavasena c±ti. Tadubhayavaseneva hi dhamm±dhiµµh±n±dibhedena catubbidh± desan±. 252. Vacas±yatteti vacas± ±yatte. V±c±paµibandhatteti vadanti, ta½ “so h²”ti-±din± viruddha½ viya dissati. Vacas±yattheti pana v±c±pariyos±nattheti attho yutto os±nakaraºatthassa s±saddassa vasena s±yasaddanipphattito yath± “d±yo”ti. Evañhi samatthanavacanampi upapanna½ hoti. Gaman±ya kata½ v±c±pariyos±na½ katv± vuttatt± tasmi½yeva atthe vattat²ti. Handasaddañhi codanatthe, vacasaggatthe ca icchanti. “Handa d±ni bhikkhave ±mantay±m²”ti-±d²su (d². ni. 2.218; sa½. ni. 1.186) hi codanatthe, “handa d±ni ap±y±m²”ti-±d²su (j±. 2.22.843) vacasaggatthe, vacasaggo ca n±ma v±c±vissajjana½, tañca v±c±pariyos±namev±ti daµµhabba½. Dukkarakiccavasena bahukiccat±ti ±ha “balavakicc±”ti. “Avassa½ kattabba½ kicca½, itara½ karaº²ya½. Paµhama½ v± kattabba½ kicca½, pacch± kattabba½ karaº²ya½. Khuddaka½ v± kicca½, mahanta½ karaº²yan”tipi ud±naµµhakath±d²su (ud±. aµµha. 15) vutta½. Ya½-ta½-sadd±na½ niccasambandhatt±, gamanak±laj±nanato, aññakiriy±ya ca anupayuttatt± “tassa k±la½ tvameva j±n±s²”ti vutta½. Ida½ vutta½ hoti “tay± ñ±ta½ gamanak±la½ tvameva ñatv± gacch±h²”ti. Atha v± yath± kattabbakiccaniyojane “ima½ j±na, ima½ dehi, ima½ ±har±”ti (p±ci. 88, 93) vutta½, tath± idh±pi tay± ñ±ta½ k±la½ tvameva j±n±si, gamanavasena karoh²ti gamane niyojet²ti dassetu½ “tvameva j±n±s²”ti p±µhaseso vuttoti daµµhabba½. “Tikkhattu½ padakkhiºa½ katv±”ti-±di yath±sam±ciººa½ pakaraº±dhigatamatta½ dassetu½ vutta½. Tattha padakkhiºanti pak±rato kata½ dakkhiºa½. Ten±ha “tikkhattun”ti. Dasanakhasamodh±nasamujjalanti dv²su hatthesu j±t±na½ dasanna½ nakh±na½ samodh±nena ek²bh±vena samujjalanta½, tena dvinna½ karatal±na½ samaµµhapana½ dasseti. Añjalinti hatthapuµa½. Añjati byatti½ pak±seti et±y±ti añjali. Añju-saddañhi byattiya½, alipaccayañca icchanti saddavid³. Abhimukhov±ti sammukho eva, na bhagavato piµµhi½ dassetv±ti attho. Pañcappatiµµhitavandan±nayo vutto eva. 253. Imasmi½yeva attabh±ve vipaccanak±na½ attano pubbe katakusalam³l±na½ khaºanena khato, tesameva upahananena upahato, padadvayenapi tassa kamm±par±dhameva dasseti pariy±yavacanatt± padadvayassa. Kusalam³lasaªkh±tapatiµµh±bhedanena khat³pahatabh±va½ dassetu½ “bhinnapatiµµho j±to”ti vutta½. Patiµµh±, m³lanti ca atthato eka½. Patiµµhahati sammattaniy±mokkamana½ et±y±ti hi patiµµh±, tassa kusal³panissayasampad±, s± kiriy±par±dhena bhinn± vin±sit± eten±ti bhinnapatiµµho. Tadeva vitth±rento “tath±”ti-±dim±ha. Yath± kusalam³lasaªkh±t± attano patiµµh±naj±t±, tath± anena raññ± attan±va att± khato khanitoti yojan±. Khatoti hi ida½ idha kammavasena siddha½, p±¼iya½ pana kattuvasen±ti daµµhabba½. Padadvayassa pariy±yatt± “upahato”ti idha na vutta½. “R±go rajo na ca pana reºu vuccat²”ti-±di (mah±ni. 209; c³¼ani. 74) vacanato r±gadosamoh±va idha rajo n±m±ti vutta½ “r±garaj±divirahitan”ti. V²tasaddassa vigatapariy±yata½ dasseti “vigatatt±”ti imin±. Dhammesu cakkhunti catusaccadhammesu pavatta½ tesa½ dassanaµµhena cakkhu½. Dhammes³ti v± heµµhimesu t²su maggadhammesu. Cakkhunti sot±pattimaggasaªkh±ta½ eka½ cakkhu½, samud±yekadesavasena ±dh±ratthasam±soya½, na tu niddh±raºatthasam±so. So hi s±sanaganthesu, sakkataganthesu ca sabbattha paµisiddhoti. Dhammamayanti samathavipassan±dhammena nibbatta½, imin± “dhammena nibbatta½ cakkhu dhammacakkh³”ti attham±ha. Apica dhammamayanti s²l±ditividhadhammakkhandhoyeva maya-saddassa sakatthe pavattanato, anena “dhammoyeva cakkhu dhammacakkh³”ti attham±ha. Aññesu µh±nes³ti aññesu suttapadesesu, etena yath±p±µha½ tividhatthata½ dasseti. Idha pana sot±pattimaggasseveta½ adhivacana½, tasmimpi anadhigate aññesa½ vattabbat±yeva abh±vatoti adhipp±yo. Id±ni “khat±ya½ bhikkhave r±j±”ti-±dip±µhassa suviññeyyamadhipp±ya½ dassento “ida½ vutta½ hot²”ti-±dim±ha. Tattha n±bhaviss±ti sace na abhavissatha, eva½ sat²ti attho. At²te hi ida½ k±l±tipattivacana½, na an±gateti daµµhabba½. Esa nayo sot±pattimagga½ patto abhaviss±ti etth±pi. Nanu ca maggap±puºanavacana½ bhavissam±natt± an±gatak±likanti? Sacca½ aniyamite, idha pana “idhev±sane nisinno”ti niyamitatt± at²tak±likamev±ti veditabba½. Idañhi bhagav± rañño ±san± vuµµh±ya acirapakkantasseva avoc±ti. P±pamittasa½saggen±ti devadattena, devadattaparis±saªkh±tena ca p±pamittena sa½saggato. Ass±ti sot±pattimaggassa. “Eva½ santep²”ti-±din± p±µh±n±ru¼ha½ vacan±vasesa½ dasseti. Tasm±ti saraºa½ gatatt± muccissat²ti sambandho. “Mama ca s±sanamahantat±y±”ti p±µho yutto, katthaci pana ca-saddo na dissati, tattha so luttaniddiµµhoti daµµhabba½. Na kevala½ saraºa½ gatatt±yeva muccissati, atha kho yattha esa pasanno, pasann±k±rañca karoti, tassa ca tividhassapi s±sanassa uttamat±y±ti hi saha samuccayena attho adhippetoti. “Yath± n±m±”ti-±di dukkarakammavip±kato sukarena muccanena upam±dassana½. Koc²ti koci puriso. Kassac²ti kassaci purisassa, “vadhan”ti ettha bh±vayoge kammatthe s±mivacana½. Pupphamuµµhimattena daº¹en±ti pupphamuµµhimattasaªkh±tena dhanadaº¹ena. Mucceyy±ti vadhakammadaº¹ato mucceyya, daº¹en±ti v± nissakkatthe karaºavacana½ “sumutt± maya½ tena mah±samaºen±”ti-±d²su (d². ni. 2.232; c³¼ava. 437) viya, pupphamuµµhimattena dhanadaº¹ato, vadhadaº¹ato ca mucceyy±ti attho. Lohakumbhiyanti lohakumbhinarake. Tattha hi tadanubhavanak±na½ satt±na½ kammabalena lohamay± mahat² kumbh² nibbatt±, tasm± ta½ “lohakumbh²”ti vuccati. Uparimatalato adho patanto, heµµhimatalato uddha½ gacchanto, ubhayath± pana saµµhivassasahass±ni honti. Vuttañca–
“Saµµhivassasahass±ni, paripuºº±ni sabbaso;
niraye paccam±n±na½, kad± anto bhavissat²”ti. (Pe va. 802; j±. 1.4.54).
“Heµµhimatala½ patv±, uparimatala½ p±puºitv± muccissat²”ti vadanto imamattha½ d²peti– yath± aññe seµµhiputt±dayo apar±para½ adho patant±, uddha½ gacchant± ca anek±ni vassasatasahass±ni tattha paccanti, na tath± aya½, aya½ pana r±j± yath±vuttak±raºena ekav±rameva adho patanto, uddhañca gacchanto saµµhivassasahass±niyeva paccitv± muccissat²ti. Aya½ pana attho kuto laddhoti anuyoga½ pariharanto “idampi kira bhagavat± vuttamev±”ti ±ha. Kirasaddo cettha anussavanattho, tena bhagavat± vuttabh±vassa ±cariyaparamparato suyyam±nata½, imassa ca atthassa ±cariyaparampar±bhatabh±va½ d²peti. Atha p±¼iya½ saªg²ta½ siy±ti codanamapaneti “p±¼iya½ pana na ±ru¼han”ti imin±, pakiººakadesan±bh±vena p±¼iyaman±ru¼hatt± p±µhabh±vena na saªg²tanti adhipp±yo. Pakiººakadesan± hi p±¼iyaman±ru¼h±ti aµµhakath±su vutta½. Yadi anantare attabh±ve narake paccati, eva½ sati ima½ desana½ sutv± ko rañño ±nisa½so laddhoti kassaci ±saªk± siy±ti tad±saªk±nivattanattha½ codana½ uddharitv± pariharitu½ “ida½ pan±”ti-±di vutta½. “Ayañh²”ti-±din± nidd±l±bh±dika½ diµµhadhammikasampar±yika½ anekavidha½ mah±nisa½sa½ sar³pato niyametv± dasseti. Ettha hi “aya½…pe… nidda½ labhat²”ti imin± nidd±l±bha½ dasseti, tad± k±yikacetasikadukkh±pagatabh±vañca nidd±l±bhas²sena, “tiººa½…pe… ak±s²”ti imin± tiººa½ ratan±na½ mah±sakk±rakiriya½, “pothujjanik±ya…pe… n±hos²”ti imin± s±tisaya½ pothujjanikasaddh±paµil±bha½ dasset²ti evam±di diµµhadhammiko, “an±gate…pe… parinibb±yissat²”ti imin± pana ukka½sato sampar±yiko dassito, anavasesato pana apar±paresu bhavesu aparim±ºoyeva sampar±yiko veditabbo. Tattha madhur±y±ti madhurarasabh³t±ya. Ojavantiy±ti madhurarasass±pi s±rabh³t±ya oj±ya ojavatiy±. Puthujjane bhav± pothujjanik±. Pañca m±re visesato jitav±ti vijit±v², par³padesavirahat± cettha visesabh±vo. Pacceka½ abhisambuddhoti paccekabuddho, an±cariyako hutv± s±maññeva sambodhi½ abhisambuddhoti attho. Tath± hi “paccekabuddh± sayameva bujjhanti, na pare bodhenti, attharasameva paµivijjhanti, na dhammarasa½. Na hi te lokuttaradhamma½ paññatti½ ±ropetv± desetu½ sakkonti, m³gena diµµhasupino viya, vanacarakena nagare s±yitabyañjanaraso viya ca nesa½ dhamm±bhisamayo hoti, sabba½ iddhisam±pattipaµisambhid±pabheda½ p±puºant²”ti (su. ni. aµµha. 1.khaggavis±ºasuttavaººan±; apa. aµµha. 1.90, 91) aµµhakath±su vutta½. Etth±ha– yadi rañño kammantar±y±bh±ve tasmi½yeva ±sane dhammacakkhu uppajjissatha, atha katha½ an±gate paccekabuddho hutv± parinibb±yissati. Yadi ca an±gate paccekabuddho hutv± parinibb±yissati, atha katha½ tasmi½yeva ±sane dhammacakkhu uppajjissatha, nanu ime s±vakabodhipaccekabodhi-upanissay± bhinnanissay± dvinna½ bodh²na½ as±dh±raºabh±vato. As±dh±raº± hi et± dve yath±kkama½ pañcaªgadvayaªgasampattiy±, abhin²h±rasamiddhivasena, p±ram²sambharaºak±lavasena, abhisambujjhanavasena c±ti? N±ya½ virodho ito paratoyevassa paccekabodhisambh±r±na½ sambharaº²yatt±. S±vakabodhiy± bujjhanakasatt±pi hi asati tass± samav±ye k±lantare paccekabodhiy± bujjhissanti tath±bhin²h±rassa sambhavatoti. Apare pana bhaºanti– “paccekabodhiy±yev±ya½ r±j± kat±bhin²h±ro. Kat±bhin²h±r±pi hi tattha niyatimappatt± tassa ñ±ºassa parip±ka½ anupagatatt± satthu sammukh²bh±ve s±vakabodhi½ p±puºissant²ti bhagav± ‘sac±ya½ bhikkhave r±j±’ti-±dimavoca, mah±bodhisatt±nameva ca ±nantariyaparimutti hoti, na itaresa½ bodhisatt±na½. Tath± hi paccekabodhiya½ niyato sam±no devadatto cirak±lasambh³tena lokan±the ±gh±tena garutar±ni ±nantariyakamm±ni pasavi, tasm± kammantar±yena aya½ id±ni asamavetadassan±bhisamayo r±j± paccekabodhiniy±mena an±gate vijit±v² n±ma paccekabuddho hutv± parinibb±yissat²”ti daµµhabba½, yuttataramettha v²ma½sitv± gahetabba½. Yath±vutta½ p±¼imeva sa½vaººan±ya nigamavasena dassento “idamavoc±”ti-±dim±ha. Tassattho hi heµµh± vuttoti. Apica p±¼iyaman±ru¼hampi attha½ saªgahetu½ “idamavoc±”ti-±din± nigamana½ karot²ti daµµhabba½. Iti sumaªgalavil±siniy± d²ghanik±yaµµhakath±ya paramasukhumagambh²raduranubodhatthaparid²pan±ya suvimalavipulapaññ±veyyattiyajanan±ya ajjavamaddavasoraccasaddh±satidhitibuddhikhantiv²riy±didhammasamaªgin± s±µµhakathe piµakattaye asaªg±sa½hiravis±radañ±ºac±rin± anekappabhedasakasamayasamayantaragahanajjhog±hin± mah±gaºin± mah±veyy±karaºena ñ±º±bhiva½sadhammasen±patin±matherena mah±dhammar±j±dhir±jagarun± kat±ya s±dhuvil±siniy± n±ma l²natthappak±saniy± s±maññaphalasuttavaººan±ya l²natthappak±san±.
S±maññaphalasuttavaººan± niµµhit±.