Brahmacariyav±so n±ma ukkaµµhaniddesato maggabrahmacariyassa nibbattanamev±ti ±ha “parivutthan”ti, samantato niravasesena vasita½ pariciººanti attho. Kasm± panida½ so at²tak±lavasena paj±n±t²ti anuyogen±ha “puthujjanakaly±ºakena hi saddhin”ti-±di. Puthujjanakaly±ºakopi hi heµµh± vuttalakkhaºo sot±pattiphalasacchikiriy±ya paµipanno n±ma dakkhiºavibhaªgasutt±d²su (ma. ni. 3.379) tath± eva vuttatt±. Vasanti n±m±ti vasant± eva n±ma honti, na vutthav±s±. Tasm±ti vutthav±satt±. Nanu ca “so ‘ida½ dukkhan”ti yath±bh³ta½ paj±n±t²”ti-±din± p±¼iya½ samm±diµµhiyeva vutt±, na samm±saªkapp±dayo, atha kasm± “cat³su saccesu cat³hi maggehi pariññ±pah±nasacchikiriy±bh±van±vasena so¼asavidha½ kicca½ niµµh±pitan”ti aµµhaªgikassa maggassa s±dh±raºato vuttanti? Samm±saªkapp±d²nampi catukiccas±dhanavasena pavattito. Samm±diµµhiy± hi cat³su saccesu pariññ±dikiccas±dhanavasena pavattam±n±ya samm±saªkapp±d²nampi ses±na½ dukkhasacce pariññ±bhisamay±nuguº±va pavatti, itarasaccesu ca nesa½ pah±n±bhisamay±divasena pavatti p±kaµ± ev±ti. Dukkhanirodhamaggesu yath±kkama½ pariññ±sacchikiriy±bh±van±pi y±vadeva samudayapah±natth±ti katv± tadattheyeva t±sa½ pakkhipanena “kata½ karaº²yan”ti padassa adhipp±ya½ vibh±vetu½ “ten±”ti-±di vutta½. “Dukkham³la½ samucchinnan”ti imin±pi tadeva pak±rantarena vibh±veti.
Kasm± panettha “kata½ karaº²yan”ti at²taniddeso katoti ±ha “puthujjanakaly±ºak±dayo”ti-±di. Ime pak±r± ittha½, tabbh±vo itthattanti dasseti “itthabh±v±y±”ti imin±, ±ya-saddo ca sampad±natthe, tadatth±y±ti attho. Te pana pak±r± ariyamaggaby±p±rabh³t± pariññ±dayo idh±dhippet±ti vutta½ “eva½ so¼asakiccabh±v±y±”ti. Te hi magga½ paccavekkhato magg±nubh±vena p±kaµ± hutv± upaµµhahanti magge paccavekkhite ta½kiccapaccavekkhaº±yapi sukhena siddhito. Eva½ s±dh±raºato cat³su maggesu pacceka½ catukiccavasena so¼asakiccabh±va½ pak±setv± tesupi kiccesu pah±nameva padh±na½ tadatthatt± itaresa½ pariññ±d²nanti tadeva visesato pak±setu½ “kilesakkhayabh±v±ya v±”ti ±ha.
Apica purimanayena paccavekkhaºaparampar±ya paccavekkhaºavidhi½ dassetv± id±ni padh±natt± pah²nakilesapaccavekkhaºavidhimeva dassetu½ eva½ vuttantipi daµµhabba½. Dutiyavikappe aya½ pak±ro ittha½, tabbh±vo itthatta½, ±yasaddo cettha sampad±navacanassa k±riyabh³to nissakkattheti dasseti “itthabh±vato”ti imin±. “Imasm± eva½ pak±r±”ti pana vadanto pak±ro n±ma pak±ravantato atthato bhedo natthi. Yadi hi so bhedo assa, tasseva so pak±ro na siy±, tasm± ittha½-saddo pak±ravantav±cako, atthato pana abhedepi sati avayav±vayavit±din± bhedaparikappan±vasena siy± kiñci bhedamattha½, tasm± itthattasaddo pak±rav±cakoti dasseti. Ayamidha µ²k±ya½, (d². ni. µ². 1.248) majjhim±gamaµ²k±vinayaµ²k±d²su (s±rattha. µ². 1.14) ca ±gatanayo.
Saddavid³ pana pavattinimitt±nus±rena evamicchanti– aya½ pak±ro ass±ti ittha½, pak±ravanto. Vicitr± hi taddhitavutti. Tassa bh±vo itthatta½, pak±ro, imamattha½ dassento “itthabh±vato imasm± eva½ pak±r±”ti ±h±ti. Paµhamavikappepi yath±raha½ esa nayo. Id±ni vattam±nakhandhasant±n±ti sar³pakathana½. Aparanti an±gata½. “Ime pana pañcakkhandh± pariññ±t± tiµµhant²”ti id±ni p±µho, “ime pana carimakattabh±vasaªkh±t± pañcakkhandh± pariññ±t± tiµµhant²”ti pana majjhim±gamavinayaµ²k±d²su, (s±rattha. µ². 1.14) idha ca µ²k±ya½ (d². ni. µ². 1.248) ulliªgitap±µho. Tattha carimakattabh±vasaªkh±t±ti ekasantatipariy±pannabh±vena pacchimakattabh±vakathit±. Pariññ±t±ti maggena paricchijja ñ±t±. Tiµµhant²ti appatiµµh± anok±s± tiµµhanti. Etena hi tesa½ khandh±na½ apariññ±m³l±bh±vena apatiµµh±bh±va½ dasseti. Apariññ±m³lik± hi patiµµh±, tadabh±vato pana appatiµµh±bh±vo. Yath±ha “kaba¼²k±re ce bhikkhave ±h±re atthi r±go, atthi nand², atthi taºh±, patiµµhita½ tattha viññ±ºa½ viru¼han”ti-±di (sa½. ni. 2.64; kath±. 296; mah±ni. 7). Tadupama½ vibh±veti “chinnam³lak± rukkh± viy±”ti imin±, yath± chinnam³lak± rukkh± m³l±bh±vato appatiµµh± anok±s± tiµµhanti, evametepi apariññ±m³l±bh±vatoti. Ayamettha opammasa½sandan±. Carimakacittanirodhen±ti parinibb±nacittanirodhena. Anup±d±noti anindhano. Apaººattikabh±vanti yesu khandhesu vijjam±nesu tath± tath± parikappan±siddh± paññatti, tadabh±vato tass±pi dharam±nakapaññattiy± abh±vena apaññattikabh±va½ gamissanti. Paººatti paññatt²ti hi atthato eka½ yath± “paññ±sa paºº±s±”ti. Paññ±sa paºº±desoti hi akkharacintak± vadanti.
249. Yebhuyyena sa½khipati saªkucito bhavat²ti saªkhepo, pabbatamatthaka½. Tañhi pabbatap±dato anukkamena bahula½ sa½khitta½ saªkucita½ hoti. Ten±ha “pabbatamatthake”ti, pabbatasikhareti attho. Aya½ aµµhakath±muttako nayo– saªkhip²yati pabbatabh±vena gaº²yat²ti saªkhepo, pabbatapariy±panno padeso, tasmi½ pabbatapariy±panne padeseti atthoti. An±viloti ak±lusiyo, s± cassa an±vilat± kaddam±bh±vena hot²ti ±ha “nikkaddamo”ti. Sapati apad±pi sam±n± gacchat²ti sippi, khuddak± sippi sippiyo k±-k±rassa ya-k±ra½ katv±, yo “muttiko”tipi vuccati. Savati pasavat²ti sambuko, ya½ “jalasutti, saªkhalik±”ti ca voharanti. Sam±h±re yebhuyyato napu½sakapayogoti vutta½ “sippiyasambukan”ti. Evam²disesu. Sakkhar±ti muµµhippam±º± p±s±º±. Kathal±n²ti kap±lakhaº¹±ni. Sam³hav±cakassa ghaµ±saddassa itthi liªgass±pi dissanato “gumban”ti padassattha½ dasseti “ghaµ±”ti imin±.
K±mañca “sippiyasambukampi sakkharakathalampi macchagumbampi tiµµhantampi carantamp²”ti ettha sakkharakathala½ tiµµhatiyeva, sippiyasambukamacchagumb±ni carantipi tiµµhantipi, tath±pi sahacaraºanayena sabb±neva caranti viya eva½ vuttanti attha½ dassento “tiµµhantampi carantamp²ti etth±”ti-±dim±ha. Tattha hi “sakkharakathala½ tiµµhatiyev±”ti-±din± yath±sambhavamattha½ dasseti, “yath± pan±”ti-±din± pana sahacaraºanaya½. Pana-saddo arucisa½s³cane, tath±p²ti attho. Antarantar±ti bah³na½ g±v²namantarantar± µhit±su g±v²su vijjam±n±supi. G±voti g±viyo. Itar±p²ti µhit±pi nisinn±pi. Carant²ti vuccanti sahacaraºanayena. Tiµµhantamev±ti-±d²su ayamadhipp±yo– sippiyasambukamacchagumb±na½ caraºakiriy±yapi yogato µh±nakiriy±ya anekantatt± ekantato tiµµhantameva na kad±cipi caranta½ sakkharakathala½ up±d±ya sippiyasambukampi macchagumbampi tiµµhantanti vutta½, na tu tesa½ µh±nakiriyamup±d±ya. Tesa½ pana caraºakiriyamup±d±ya “carantamp²”ti pi-saddalopo hettha daµµhabbo. Itarampi dvayanti sippiyasambukamacchagumba½ padavasena eva½ vutta½. Itarañca dvayanti sippiyasambukamacchagumbameva. Carantanti vuttanti etth±pi tesa½ µh±nakiriyamup±d±ya “tiµµhantamp²”ti pi-saddalopo, evamettha aµµhakath±cariyehi sahacaraºanayo dassito, ±cariyadhammap±lattherena pana yath±l±bhanayopi. Tath± hi vutta½ “ki½ v± im±ya sahacariy±ya, yath±l±bhaggahaºa½ panettha daµµhabba½. Sakkharakathalassa hi vasena tiµµhantanti, sippisambukassa macchagumbassa ca vasena tiµµhantampi carantamp²ti eva½ yojan± k±tabb±”ti (d². ni. µ². 1.249). Alabbham±nass±pi atthassa sahayog²vasena desan±matta½ pati sahacaraºanayo, s±dh±raºato desitass±pi atthassa sambhavavasena vivecana½ pati yath±l±bhanayoti ubhayath±pi yujjati.
Evampettha vadanti– aµµhakath±ya½ “sakkharakathala½ tiµµhatiyeva, itar±ni carantipi tiµµhantip²”ti imin± yath±l±bhanayo dassito yath±sambhava½ atthassa vivecitatt±, “yath± pan±”ti-±din± pana sahacaraºanayo alabbham±nass±pi atthassa sahayog²vasena desan±mattassa vibh±vitatt±ti tadetampi anupavajjameva atthassa yuttatt±, aµµhakath±yañca tath± dassanass±pi sambhavatoti daµµhabba½. “Tatth±”ti-±di upam±sa½sandana½. T²reti udakarahadassa t²re. Udakarahado ca n±ma katthaci samuddopi vuccati “rahadopi tattha gambh²ro, samuddo saritodako”ti-±d²su (d². ni. 3.278). Katthaci jal±sayopi “rahadopi tattha dharaº² n±ma, yato megh± pavassanti, vass± yato pat±yant²”ti-±d²su, (d². ni. 3.281) idh±pi jal±sayoyeva. So hi udakavasena raho cakkhurah±dika½ dad±t²ti udakarahado o-k±rassa a-k±ra½ katv±. Saddavid³ pana “udaka½ harat²ti udakarahado niruttinayen±”ti vadanti.
“Ett±vat±”ti-±din± catutthajjh±n±ntara½ dassitavipassan±ñ±ºato paµµh±ya yath±vuttatthassa sampiº¹ana½. Tattha ett±vat±ti “puna capara½ mah±r±ja bhikkhu eva½ sam±hite citte…pe… ñ±ºadassan±ya citta½ abhin²harat²”ti-±din± ettakena, etaparim±ºavantena v± vacanakkamena. Vipassan±ñ±ºanti ñ±ºadassanan±mena dassita½ vipassan±ñ±ºa½, tassa ca visu½ gaºanadassanena heµµh± catutthajjh±n±nantara½ vattabbat±k±raºesu t²su nayesu tatiyanayasseva yuttatarabh±vopi d²pitoti daµµhabba½. Manomayañ±ºassa iddhividhasamavarodhitabh±ve visuddhimagge (visuddhi. 2.379 ±dayo) vuttepi idha p±¼iya½ visu½ desitatt± visu½ eva gahaºa½, tath± desan± ca p±µiyekkasandiµµhikas±maññaphalatth±ti daµµhabba½. An±gata½sañ±ºayath±kamm³pagañ±ºadvayassa p±¼iya½ an±gatatt± “dibbacakkhuvasena nipphannan”ti vutta½, tabbasena nipphannatt± taggahaºeneva gahita½ ta½ ñ±ºadvayanti vutta½ hoti. Dibbacakkhussa hi an±gata½sañ±ºa½, yath±kamm³pagañ±ºañc±ti dvepi ñ±º±ni paribhaº¹±ni hont²ti. Dibbacakkhuñ±ºanti cut³pap±tañ±ºan±mena dassita½ dibbacakkhuñ±ºa½.
Sabbesa½ pana dasanna½ ñ±º±na½ ±rammaºavibh±gassa visuddhimagge an±gatatt± tatth±n±gatañ±º±na½ ±rammaºavibh±ga½ dassetu½ “tesan”ti-±di vutta½. Tesanti dasanna½ ñ±º±na½. Tatth±ti tasmi½ ±rammaºavibh±ge, tesu v± dasasu ñ±ºesu. Bh³mibhedato parittamahaggata½, k±labhedato at²t±n±gatapaccuppanna½, sant±nabhedato ajjhattabahiddh± c±ti vipassan±ñ±ºa½ sattavidh±rammaºa½. Paritt±rammaº±ditikattayeneva hi tassa ±rammaºavibh±go, na magg±rammaºatikena. Nimmitar³p±yatanamattamev±ti attan± nimmita½ r³p±rammaºameva, attan± v± nimmite manomaye k±ye vijjam±na½ r³p±yatanamev±tipi yujjati. Idañhi tassa ñ±ºassa abhinimmiyam±ne manomaye k±ye r³p±yatanamev±rabbha pavattanato vutta½, na pana tattha gandh±yatan±d²namabh±vato Na hi r³pakal±po gandh±yatan±divirahito atth²ti sabbath± parinipphannameva nimmitar³pa½. Ten±ha “parittapaccuppannabahiddh±rammaºan”ti, yath±kkama½ bh³mik±lasant±nabhedato tibbidh±rammaºanti attho. Nibb±navasena ekadhamm±rammaºampi sam±na½ ±savakkhayañ±ºa½ paritt±rammaº±ditikavasena tividh±rammaºa½ dassetu½ “appam±ºabahiddh±navattabb±rammaºan”ti vutta½. Tañhi parittatikavasena appam±º±rammaºa½, ajjhattikavasena bahiddh±rammaºa½, at²tatikavasena navattabb±rammaºañca hoti.
Uttaritarasaddo, paº²tatarasaddo ca pariy±yoti dasseti “seµµhataran”ti imin±. Ratanak³µa½ viya k³µ±g±rassa arahatta½ k³µa½ uttamaªgabh³ta½ bhagavato desan±ya arahattapariyos±natt±ti ±ha “arahattanik³µen±”ti. Desana½ niµµh±pes²ti titthakaramataharavibh±vini½ n±n±vidhakuhanalapan±dimicch±j²vaviddha½sini½ tividhas²l±laªkataparamasallekhapaµipattiparid²pini½ jh±n±bhiññ±di-uttarimanussadhammavibh³sini½ cuddasavidhamah±s±maññphalapaµimaº¹ita½ anaññas±dh±raºa½ s±maññaphaladesana½ ratan±g±ra½ viya ratanak³µena arahattak³µena niµµh±pesi “vimuttasmin”ti imin±, arahattaphalassa desitatt±ti attho.