“Kaºo tu kuº¹ako bhave”ti (abhidh±ne bhakaº¹e catubbaººavagge 454 g±th±) hi vutta½. Appako pana kaºo k±kaºoti vuccati yath± “k±lavaºan”ti, tasm± k±kaºova pam±ºamass±ti k±kaºika½, k±kaºikameva k±kaºikamatta½, khuddakakuº¹akappam±ºamev±ti attho daµµhabbo. Evañhi sati “r±jad±yo n±ma k±kaºikamatta½ na vaµµati, a¹¹ham±sagghanika½ ma½sa½ det²”ti (j±. aµµha. 6.umaªgaj±takavaººan±ya) vuttena umaªgaj±takavacanena ca aviruddha½ hoti. Vayoti khayo bhaªgo, tassa “bandhan± muttomh²”ti ±vajjayato tadubhaya½ hoti. Tena vutta½ “labhetha p±mojja½, adhigaccheyya somanassan”ti. Vacan±vasesa½ sandh±ya “sesa½ vuttanayenev±”ti-±di vutta½. Vuttanayenev±ti ca paµhamadutiyapadesu vuttanayeneva. Sabbapades³ti tatiy±d²su t²su koµµh±sesu. Ekeko hi upam±pakkho “padan”ti vutto.

221-222. Adh²noti ±yatto, na seribh±vayutto. Ten±ha “attano ruciy± kiñci k±tu½ na labhat²”ti. Evamitarasmimpi. Yena gantuk±mo, tena k±ma½ gamo na hot²ti sap±µhasesayojana½ dassetu½ “yen±”ti-±di vutta½. K±manti ceta½ bh±vanapu½sakavacana½, k±mena v± icch±ya gamo k±ma½gamo niggah²t±gamena. D±saby±ti ettha bya-saddassa bh±vatthata½ dasseti “d±sabh±v±”ti imin±. Apar±dh²nat±ya attano bhujo viya sakicce esitabbo pesitabboti bhujisso, saya½vas²ti nibbacana½. “Bhujo n±ma attano yath±sukha½ viniyogo, so isso icchitabbo etth±ti bhujisso, ass±miko”ti m³lapaºº±sakaµ²k±ya½ vutta½. Atthamatta½ pana dassento “attano santako”ti ±ha, att±va attano santako, na parass±ti vutta½ hoti. Anudakat±ya ka½ p±n²ya½ t±renti etth±ti kant±ro, addh±nasaddo ca d²ghapariy±yoti vutta½ “nirudaka½ d²ghamaggan”ti.
223. Ses±n²ti by±p±d±d²ni. Tatr±ti dassane. Ayanti id±ni vuccam±n± sadisat±, yena iº±d²na½ upam±bh±vo, k±macchand±d²nañca upameyyabh±vo hoti, so nesa½ upamopameyyasambandho sadisat±ti daµµhabba½. Teh²ti parehi iºas±mikehi. Kiñci paµib±hitunti pharusavacan±dika½ kiñcipi paµisedhetu½ na sakkoti iºa½ d±tumasakkuºatt±. Kasm±ti vutta½ “titikkh±k±raºan”ti-±di, iºassa titikkh±k±raºatt±ti attho. Yo yamhi k±macchandena rajjat²ti yo puggalo yamhi k±macchandassa vatthubh³te puggale k±macchandena rajjati. Taºh±sahagatena ta½ vatthu½ gaºh±t²ti taºh±bh³tena k±macchandena ta½ k±macchandassa vatthubh³ta½ puggala½ “mametan”ti gaºh±ti. Sahagatasaddo hettha tabbh±vamatto “y±ya½ taºh± ponobhavik± nand²r±gasahagat±”ti-±d²su (d². ni. 2.400; ma. ni. 1.133, 480; 3.373; sa½. ni. 5.1081; mah±va. 15; paµi. ma. 2.30) viya. Ten±ti k±macchandassa vatthubh³tena puggalena. Kasm±ti ±ha “titikkh±k±raºan”ti-±di, k±macchandassa titikkh±k±raºatt±ti attho. Titikkh±sadiso cettha r±gapadh±no akusalacittupp±do “titikkh±”ti vutto, na tu “khant² parama½ tapo titikkh±”ti-±d²su (d². ni. 2.91; dha. pa. 184) viya tapabh³to adosapadh±no cittupp±do. Gharas±mikeh²ti gharassa s±mikabh³tehi sassusasuras±mikehi. Itth²na½ k±macchando titikkh±k±raºa½ hoti viy±ti sambandho.
“Yath± pan±”ti-±din± ses±na½ rog±disadisat± vutt±. Tattha pittadosakopanavasena pittarog±turo. Tassa pittakopanato sabbampi madhusakkar±dika½ amadhurabh±vena sampajjat²ti vutta½ “tittaka½ tittakanti uggiratiyev±”ti. Tumhe upaddaveth±ti µ²k±ya½ (d². ni. µ². 1.223) uddhaµap±µho, “upaddava½ karoth±”ti n±madh±tuvasena attho, id±ni pana “tumhehi upaddut±”ti p±µho dissati. Vibbhamat²ti ito cito ca ±hiº¹ati, h²n±ya v± ±vattati. Madhusakkar±d²na½ rasa½ na vindati n±nubhavati na j±n±ti na labhati ca viy±ti sambandho. S±sanarasanti s±sanassa rasa½, s±sanameva v± rasa½.
Nakkhattachaºa½ nakkhatta½. Ten±ha “aho nacca½, aho g²tan”ti. Muttoti bandhanato pamutto. Dhammassavanass±ti sotabbadhammassa.
S²gha½ pavattetabbakicca½ acc±yika½. S²ghattho hi atisaddo “p±º±tip±to”ti-±d²su (ma. ni. 2.193; vibha. 968) viya. Vinaye apakataññun±ti vinayakkame akusalena. Pakata½ niµµh±na½ vinicchaya½ j±n±t²ti pakataññ³, na pakataññ³ tath±. So hi kappiy±kappiya½ y±th±vato na j±n±ti. Ten±ha “kismiñcidev±”ti-±di. Kappiyama½sep²ti s³karama½s±dikepi. Akappiyama½sasaññ±y±ti acchama½s±disaññ±ya.
Daº¹akasadden±p²ti s±kh±daº¹akasaddenapi. Ussaªkitaparisaªkitoti avasaªkito ceva samantato saªkito ca, ativiya saªkitoti vutta½ hoti. Tad±k±radassana½ “gacchatip²”ti-±di. So hi thoka½ gacchatipi. Gacchanto pana t±ya ussaªkitaparisaªkitat±ya tattha tattha tiµµhatipi. ¿dise kant±re gate “ko j±n±ti, ki½ bhavissat²”ti nivattatipi, tasm± ca gataµµh±nato agataµµh±nameva bahutara½ hoti, tato eva ca so kicchena kasirena khemantabh³mi½ p±puº±ti v±, na v± p±puº±ti. Kicchena kasiren±ti pariy±yavacana½, k±yikadukkhena khedana½ v± kiccha½, cetasikadukkhena p²¼ana½ kasira½. Khemantabh³minti khemabh³ta½ bh³mi½ antasaddassa tabbh±vatt±, bhayassa kh²yana½ v± khemo, sova anto paricchedo yass± tath±, s± eva bh³m²ti khemantabh³mi, ta½ nibbhayappadesanti attho. Aµµhasu µh±nes³ti “tattha katam± vicikicch±? Satthari kaªkhati vicikicchati. Dhamme. Saªghe. Sikkh±ya. Pubbante. Aparante. Pubbant±parante. Idappaccayat±paµiccasamuppannesu dhammesu kaªkhati vicikicchat²”ti (vibha. 915) vibhaªge vuttesu aµµhasu µh±nesu. Adhimuccitv±ti vinicchinitv±, saddahitv± v±. Saddh±ya gaºhitunti saddheyyavatthu½ “idamevan”ti saddahanavasena gaºhitu½, saddahitu½ na sakkot²ti attho. It²ti tasm± vuttanayena asakkuºanato antar±ya½ karot²ti sambandho. “Atthi nu kho, natthi nu kho”ti arañña½ paviµµhassa ±dimhi eva sappana½ sa½sayo ±sappana½. Tato para½ samantato, upar³pari v± sappana½ parisappana½. Ubhayenapi tattheva sa½sayavasena paribbhamana½ dasseti. Ten±ha “apariyog±hanan”ti, “evamidan”ti samantato anog±hananti attho. Chambhitattanti araññasaññ±ya uppanna½ chambhitabh±va½ hadayama½sacalana½, utr±santi vutta½ hoti. Upameyyapakkhepi yath±rahamesamattho.
224. Tatr±ya½ sadisat±ti ettha pana appah²napakkhe vuttanay±nus±rena sadisat± veditabb± Yadaggena hi k±macchand±dayo iº±disadis±, tadaggena ca tesa½ pah±na½ ±ºaºy±disadisat±ti. Ida½ pana anutt±napadatthamatta½– samiddhatanti a¹¹hata½. Pubbe paººam±ropit±ya va¹¹hiy± saha vattat²ti sava¹¹hika½. Paººanti iºad±naggahaºe sallakkhaºavasena likhitapaººa½. Puna paººanti iºay±canavasena s±sanalikhitapaººa½. Nillepat±y±ti dhanasambandh±bh±vena avilimpanat±ya. Tath± alaggat±ya. Pariy±yavacanañheta½ dvaya½. Atha v± nillepat±y±ti vuttanayena avilimpanabh±vena visesanabh³tena alaggat±y±ti attho. Cha dhammeti asubhanimittassa uggaho, asubhabh±van±nuyogo, indriyesu guttadv±rat±, bhojane mattaññut±, kaly±ºamittat±, sapp±yakath±ti ime cha dhamme. Bh±vetv±ti br³hetv±, attani v± upp±detv±. Anuppanna-anupp±dana-uppannappah±n±divibh±vanavasena mah±satipaµµh±nasutte savisesa½ p±¼iy± ±gatatt± “mah±satipaµµh±ne vaººayiss±m±”ti vutta½. “Mah±satipaµµh±ne”ti ca imasmi½ d²gh±game (d². ni. 2.372 ±dayo) saªg²tam±ha, na majjhim±game nik±yantaratt±. Nik±yantar±gatopi hi attho ±cariyehi aññattha yebhuyyena vuttoti vadanti. Esa nayo by±p±d±dippah±nabh±gepi. Paravatthumh²ti ±rammaºabh³te parasmi½ vatthusmi½. Mam±yan±bh±vena neva saªgo. Pariggah±bh±vena na baddho. Dibb±nipi r³p±ni passato kileso na samud±carati, pageva m±nusiy±n²ti sambh±vane api-saddo.
Anatthakaroti attano, parassa ca ahitakaro. Cha dhammeti mett±nimittassa uggaho, mett±bh±van±nuyogo, kammassakat±, paµisaªkh±nabahulat±, kaly±ºamittat±, sapp±yakath±ti ime cha dhamme. Tatthev±ti mah±satipaµµh±neyeva. C±rittas²lameva uddissa paññattasikkh±pada½ “±c±rapaººatt²”ti vutta½. ¾di-saddena v±rittapaººattisikkh±pada½ saªgaºh±ti.
Pavesitoti paves±pito. Bandhan±g±ra½ paves±pitatt± aladdhanakkhatt±nubhavano puriso hi “nakkhattadivase bandhan±g±ra½ pavesito puriso”ti vutto, nakkhattadivase eva v± tadananubhavanattha½ tath± kato puriso eva½ vuttotipi vaµµati. Aparasminti tato pacchime, aññasmi½ v± nakkhattadivase. Ok±santi kammak±raº±k±raºa½, kammak±raºakkhaºa½ v±. Mah±natthakaranti diµµhadhammik±di-atthah±panamukhena mahato anatthassa k±raka½. Cha dhammeti atibhojane nimittagg±ho, iriy±pathasamparivattanat±, ±lokasaññ±manasik±ro, abbhok±sav±so, kaly±ºamittat±, sapp±yakath±ti ime cha dhamme, dhammanakkhattass±ti yath±vuttasotabbadhammasaªkh±tassa mahassa. S±dh³na½ ratijananato hi dhammopi chaºasadisaµµhena “nakkhattan”ti vutto.
Uddhaccakukkucce mah±natthakaranti par±yattat±p±danena vuttanayena mahato anatthassa k±raka½. Cha dhammeti bahussutat±, paripucchakat±, vinaye pakataññut±, vu¹¹hasevit±, kaly±ºamittat±, sapp±yakath±ti ime cha dhamme. Balassa, balena v± attan± icchitassa karaºa½ balakk±ro, tena. Nekkhammapaµipadanti n²varaºato nikkhamanapaµipada½ upac±rabh±vanameva, na paµhama½ jh±na½. Ayañhi upac±rabh±van±dhik±ro.
Balav±ti paccatthikavidhamanasamatthena balena balav± vantu-saddassa abhisayatthavisiµµhassa atthiyatthassa bodhanato. Hatthas±ranti hatthagatadhanas±ra½. Sajj±vudhoti sajjitadhanv±di-±vudho, sannaddhapañc±vudhoti attho. S³rav²rasevakajanavasena sapariv±ro. Tanti yath±vutta½ purisa½. Balavantat±ya, sajj±vudhat±ya, sapariv±rat±ya ca cor± d³ratova disv± pal±yeyyu½. Anatthak±rik±ti samm±paµipattiy± vibandhakaraºato vuttanayena ahitak±rik±. Cha dhammeti bahussutat±, paripucchakat± vinaye pakataññut±, adhimokkhabahulat±, kaly±ºamittat±, sapp±yakath±ti ime cha dhamme. Yath± b±husacc±d²ni uddhaccakukkuccassa pah±n±ya sa½vattanti, eva½ vicikicch±yap²ti idh±pi bahussutat±dayo tayopi dhamm± gahit±, kaly±ºamittat±, pana sapp±yakath± ca pañcannampi pah±n±ya sa½vattanti, tasm± t±su tassa tassa n²varaºassa anucchavikasevanat± daµµhabb±. Tiºa½ viy±ti tiºa½ bhayavasena na gaºeti viya. Duccaritakant±ra½ nittharitv±ti duccaritacaraº³p±yabh³t±ya vicikicch±ya nittharaºavasena duccaritasaªkh±ta½ kant±ra½ nittharitv±. Vicikicch± hi samm±paµipattiy± appaµipajjananimittat±mukhena micch±paµipattimeva paribr³het²ti tass± appah±na½ duccaritacaraº³p±yo, pah±nañca duccaritavidh³nan³p±yoti.
225. “Tuµµh±k±ro”ti imin± p±mojja½ n±ma taruºap²ti½ dasseti. S± hi taruºat±ya kathañcipi tuµµh±vatth± tuµµh±k±ramatta½. “Tuµµhass±”ti ida½ “pamuditass±”ti etassa atthavacana½, tassattho “okkantikabh±vappatt±ya p²tiy± vasena tuµµhass±”ti µ²k±ya½ vutto, eva½ sati p±mojjapadena okkantik± p²tiyeva gahit± siy±. “Sakalasar²ra½ khobhayam±n± p²ti j±yat²”ti etass± cattho “attano savipph±rikat±ya, attasamuµµh±napaº²tar³puppattiy± ca sakalasar²ra½ khobhayam±n± pharaºalakkhaº± p²ti j±yat²”ti vutto, evañca sati p²tipadena pharaº± p²tiyeva gahit± siy±, k±raºa½ panettha gavesitabba½. Idha, pana aññattha ca taruºabalavat±mattas±maññena padadvayassa atthad²panato y± k±ci taruº± p²ti p±mojja½, balavat² p²ti, pañcavidh±ya v± p²tiy± yath±kkama½ taruºabalavat±sambhavato purim± purim± p±mojja½ pacchim± pacchim± p²t²tipi vadanti, ayamettha tadanucchaviko attho. Tuµµhass±ti p±mojjasaªkh±t±ya taruºap²tiy± vasena tuµµhassa. Ta-saddo hi at²tattho, itarath± hetuphalasambandh±bh±v±pattito, hetuphalasambandhabh±vassa ca vuttatt±. “Sakalasar²ra½ khobhayam±n±”ti imin± p²ti n±ma ettha balavap²t²ti dasseti. S± hi attano savipph±rikat±ya, attasamuµµh±napaº²tar³puppattiy± ca sakalasar²ra½ saªkhobhayam±n± j±yati. Sakalasar²re p²tivegassa p²tivipph±rassa upp±danañcettha saªkhobhana½.
P²tisahita½ p²ti uttarapadalopena. Ki½ pana ta½? Mano, p²ti mano etass±ti sam±so. P²tiy± sampayutta½ mano yass±tipi vaµµati, tassa. Atthamatta½ pana dassetu½ “p²tisampayuttacittassa puggalass±”ti vutta½. K±yoti idha sabbopi ar³pakal±po adhippeto, na pana k±yalahut±d²su viya vedan±dikkhandhattayameva, na ca k±y±yatan±d²su viya r³pak±yamp²ti dasseti “n±mak±yo”ti imin±. Passaddhidvayavaseneva hettha passambhanamadhippeta½, passambhana½ pana vigatakilesadarathat±ti ±ha “vigatadaratho hot²”ti, pah²na-uddhacc±dikilesadarathoti attho. Vuttappak±r±ya pubbabh±gabh±van±ya vasena cetasikasukha½ paµisa½vedentoyeva ta½samuµµh±napaº²tar³paphuµasar²rat±ya k±yikampi sukha½ paµisa½vedet²ti vutta½ “k±yikampi cetasikampi sukha½ vedayat²”ti. Imin± nekkhammasukhen±ti “sukha½ vedet²”ti eva½ vuttena sa½kilesan²varaºapakkhato nikkhantatt±, paµhamajjh±napakkhikatt± ca yath±raha½ nekkhammasaªkh±tena upac±rasukhena appan±sukhena ca. Sam±dh±nampettha tadubhayenev±ti vutta½ “upac±ravasen±pi appan±vasen±p²”ti.
Ettha pan±yamadhipp±yo– k±macchandappah±nato paµµh±ya y±va passaddhak±yassa sukhapaµisa½vedan±, t±va yath± pubbe, tath± idh±pi pubbabh±gabh±van±yeva vutt±, na appan±. Tath± hi k±macchandappah±ne ±cariyadhammap±lattherena vutta½ “vikkhambhanavasen±ti ettha vikkhambhana½ anupp±dana½ appavattana½, na paµipakkh±na½ suppah²nat±, pah²natt±ti ca pah²nasadisata½ sandh±ya vutta½ jh±nassa anadhigatatt±”ti (d². ni. µ². 1.261). Passaddhak±yassa sukhapaµisa½vedan±ya ca vuttappak±r±ya pubbabh±gabh±van±ya vasena cetasikasukha½ paµisa½vedentoyeva ta½samuµµh±napaº²tar³paphuµasar²rat±ya k±yikampi sukha½ paµisa½vedet²ti. Apica k± n±ma kath± aññehi vattabb± aµµhakath±yameva “cha dhamme bh±vetv±”ti tattha tattha pubbabh±gabh±van±ya vuttatt±. Sukhino cittasam±dh±ne pana sukhassa upac±rabh±van±ya viya appan±yapi k±raºatt±, “so vivicceva k±meh²”ti-±din± ca vakkham±n±ya appan±ya hetuphalavasena sambajjhanato pubbabh±gasam±dhi appan±sam±dhi ca vutto, pubbabh±gasukhamiva v± appan±sukhampi appan±sam±dhissa k±raºamev±ti tampi appan±sukha½ appan±sam±dhino k±raºabh±vena ±cariyadhammap±lattherena gahitanti imamatthamasallakkhent± nekkhammapadattha½ yath±tatha½ aggahetv± p±¼iya½, aµµhakath±yampi sa½kiºº±kula½ keci karont²ti.