Tatr±ya½ nayoti sapp±y±sapp±ya-apariggaºhane vatthusandassanasa½ªkh±to nayo. Tadapariggahaºe ±d²navadassaneneva pariggahaºepi ±nisa½so vibh±vitoti tesamidha ud±haraºa½ veditabba½. Mah±cetiyaªgaºeti duµµhag±maºiraññ± katassa hemam±l²n±makassa mah±cetiyassa aªgaºe. Vuttañhi–
“D²pappas±dako thero, r±jino ayyakassa me;
eva½ kir±ha natt± te, duµµhag±maºi bh³pati.
Mah±puñño mah±th³pa½, soººam±li½ manorama½;
v²sa½ hatthasata½ ucca½, k±ressati an±gate”ti.
Bh³mippadeso cettha aªgaºa½ “udaªgaºe tattha papa½ avindun”ti-±disu (j±. 1.1.2) viya, tasm± upac±rabh³te susaªkhate bh³mippadeseti attho. Teneva k±raºena gih² j±toti k±yasa½saggasam±pajjanahetun± ukkaºµhito hutv± h²n±y±vatto. Jh±y²ti jh±yana½ ¹ayhanam±pajji. Mah±cetiyaªgaºepi c²varakuµi½ katv± tattha sajjh±ya½ gaºhant²ti vutta½ “c²varakuµidaº¹ake”ti, c²varakuµiy± c²varachadanatth±ya katadaº¹aketi attho. “Maºisappo n±ma s²ha¼ad²pe vijjam±n± ek± sappaj±t²ti vadant²”ti ±cariy±nandattherena, (vibha. m³laµ². 242) ±cariyadhammap±lattherena (d². ni. µ². 1.214) ca vutta½. “Keci, apare, aññe”ti v± avatv± “vadanti”cceva vacanañca s±rato gahetabbat±viññ±panattha½ aññath± gahetabbassa avacanato, tasm± na n²lasapp±di idha “maºisappo”ti veditabbo. Mah±theravatthun±ti eva½n±makassa therassa vatthun±. Antev±sikeh²ti tattha nisinnesu bah³su antev±sikesu ekena antev±sikena. Ten±ha “ta½ antev±sik± pucchi½s³”ti. Kammaµµh±nanti “abbhantare att± n±m±”ti-±din± (d². ni. aµµha. 1.214) vakkham±nappak±ra½ dh±tukammaµµh±na½. Pakaraºatopi hi attho viññ±yat²ti. Tattha µhit±na½ pucchant±na½ saªgahaºavasena “tumheh²”ti puna puthuvacanakaraºa½. Eva½ r³pa½ sabh±vo yass±ti evar³po niggahitalopavasena tena kammaµµh±namanasik±rasabh±ven±ti attho. Evametth±p²ti api-saddena heµµh± vutta½ ±lokitavilokitapakkhamapekkhana½ karoti. Aya½ nayo uparipi. Sutt±ka¹¹hanavasen±ti yante yojitasutt±na½ ±viñchanavasena. D±ruyantass±ti d±run± katayantar³passa. Ta½ ta½ kiriya½ y±ti p±puº±ti, hatthap±d±d²hi v± ta½ ta½ ±k±ra½ kurum±na½ y±ti gacchat²ti yanta½, naµak±dipañc±lik±r³pa½, d±run± kata½ yanta½ tath±, nidassanamattañceta½. Tath± hi na½ potthena vatthena alaªkariyatt± potthalik±, pañca aªg±ni yass± saj²vassev±ti pañc±lik±ti ca voharanti. Hatthap±dala¼ananti hatthap±d±na½ kampana½, hatthap±dehi v± l²¼±karaºa½. Saªgh±µipattac²varadh±raºeti ettha saªgh±µic²var±na½ sam±nadh±raºat±ya ekatodassana½ ganthagarut±panayanattha½, antarav±sakassa niv±sanavasena, ses±na½ p±rupanavasen±ti yath±rahamattho. Tatth±ti saªgh±µic²varadh±raºapattadh±raºesu. Vuttappak±roti paccavekkhaºavidhin± sutte vuttappabhedo. Uºhapakatikass±ti uºh±lukassa pari¼±habahulak±yassa. S²t±lukass±ti s²tabahulak±yassa. Ghananti appita½. Dupaµµanti nidassanamatta½. “Utuddhaµ±na½ duss±na½ catugguºa½ saªgh±µi½, diguºa½ uttar±saªga½, diguºa½ antarav±saka½, pa½suk³le y±vadatthan”ti (mah±va. 348) hi vutta½. Vipar²tanti tadubhayato vipar²ta½, tesa½ tiººampi asapp±ya½. Kasm±ti ±ha “agga¼±did±nen±”ti-±di. Uddharitv± all²y±panakhaº¹a½ agga¼a½. ¾disaddena tunnakamm±d²ni saªgaºh±ti. Tath±-saddo anuka¹¹hanattho, asapp±yamev±ti. Paµµuººadese p±ºakehi sañj±tavattha½ paµµuººa½. V±kavisesamaya½ setavaººa½ duk³la½. ¾disaddena koseyyakambal±dika½ s±nuloma½ kappiyac²vara½ saªgaºh±ti. Kasm±ti vutta½ “t±disañh²”ti-±di. Araññe ekakassa niv±santar±yakaranti brahmacariyantar±yekadesam±ha. Cor±dis±dh±raºato ca tath± vutta½. Nippariy±yena ta½ asapp±yanti sambandho. Aneneva yath±vuttamasapp±ya½ anekanta½ tath±r³papaccayena kassaci kad±ci sapp±yasambhavato. Ida½ pana dvaya½ ekantameva asapp±ya½ kassaci kad±cipi sapp±y±bh±vatoti dasseti. Micch± ±j²vanti eten±ti micch±j²vo, anesanavasena paccayapariyesanapayogo. Nimittakamm±d²hi pavatto micch±j²vo tath±, etena ekav²satividha½ anesanapayogam±ha. Vuttañhi suttanip±taµµhakath±ya½ khuddakap±µhaµµhakath±yañca mettasuttavaººan±ya½–
“Yo imasmi½ s±sane pabbajitv± att±na½ na samm± payojeti, khaº¹as²lo hoti ekav²satividha½ anesana½ niss±ya j²vika½ kappeti. Seyyathida½? Ve¼ud±na½, pattad±na½, puppha, phala, dantakaµµha, mukhodaka, sin±na, cuººa, mattik±d±na½, c±µukamyata½, muggas³pyata½, p±ribhaµuta½, jaªghapesanika½, vejjakamma½, d³takamma½, pahiºagamana½, piº¹apaµipiº¹a½, d±n±nuppad±na½, vatthuvijja½, nakkhattavijja½, aªgavijjan”ti.
Abhidhammaµ²k±k±rena pana ±cariy±nandattherena eva½ vutta½–
“Ekav²sati anesan± n±ma vejjakamma½ karoti, d³takamma½ karoti, pahiºakamma½ karoti, gaº¹a½ ph±leti, arumakkhana½ deti, uddha½virecana½ deti, adhovirecana½ deti, natthutela½ pacati, vaºatela½ pacati, ve¼ud±na½ deti, patta, puppha, phala, sin±na, dantakaµµha, mukhodaka, cuººa, mattik±d±na½ deti, c±µukamma½ karoti, muggas³piya½, p±ribhaµu½, jaªghapesanika½ dv±v²satima½ d³takammena sadisa½, tasm± ekav²sat²”ti (dha. sa. m³laµ². 150-51).
Aµµhakath±vacanañcettha brahmaj±l±disuttantanayena vutta½, µ²k±vacana½ pana khuddakavatthuvibhaªg±di-abhidhammanayena, ato cettha kesañci visamat±ti vadanti, v²ma½sitv± gahetabba½. Apica “nimittakamm±d²”ti imin± nimittobh±saparikath±yo vutt±. “Micch±j²vo”ti pana yath±vuttapayogo, tasm± nimittakammañca micch±j²vo ca, tabbasena uppanna½ asapp±ya½ s²lavin±sanena anatth±vahatt±ti attho. Sam±h±radvandepi hi katthaci pulliªgapayogo dissati yath± “cittupp±do”ti. Atiruciye r±g±dayo, ati-aruciye ca dos±dayoti ±ha “akusal± dhamm± abhiva¹¹hant²”ti. Tanti tadubhaya½. Kammaµµh±n±vijahanavasen±ti vakkham±nakammaµµh±nassa avijahanavasena. “Abbhantare att± n±m±”ti-±din± saªkhepato asammohasampajañña½ dassetv± “tattha c²varampi acetanan”ti-±din± c²varassa viya “k±yopi acetano”ti k±yassa attasuññat±vibh±vanena tamattha½ parid²pento “tasm± neva sundara½ c²vara½ labhitv±”ti-±din± vuttassa itar²tarasantosassa k±raºa½ vibh±vet²ti daµµhabba½. Evañhi sambandho vattabbo– asammohasampajañña½ dassento “abbhantare”ti-±dim±ha. Attasuññat±vibh±vanena pana tadattha½ parid²pitu½ vutta½ “tattha c²varan”ti-±di. Id±ni attasuññat±vibh±vanassa payojanabh³ta½ itar²tarasantosasaªkh±ta½ laddhaguºa½ pak±sento ±ha “tasm± neva sundaran”ti-±d²ti. Tattha abbhantareti attano sant±ne. Tatth±ti tasmi½ c²varap±rupane. Tesu v± p±rupakattap±rupitabbac²varesu. K±yop²ti attapaññattimatto k±yopi. “Tasm±”ti ajjh±haritabba½, acetanatt±ti attho. Ahanti kammabh³to k±yo. Dh±tuyoti c²varasaªkh±to b±hir± dh±tuyo. Dh±tusam³hanti k±yasaªkh±ta½ ajjhattika½ dh±tusam³ha½. Potthakar³papaµicch±dane dh±tuyo dh±tusam³ha½ paµicch±denti viy±ti sambandho. Pusana½ snehasecana½, p³raºa½ v± pottha½, lepanakhananakiriy±, tena katanti potthaka½, tameva r³pa½ tath±, khananakammanibbatta½ d±rumattik±dir³pamidh±dhippeta½. Tasm±ti acetanatt±, attasuññabh±vato v±. N±g±na½ niv±so vammiko n±gavammiko. Citt²karaºaµµh±nabh³to rukkho cetiyarukkho. Kehici sakkatass±pi kehici asakkatassa k±yassa upam±nabh±vena yogyatt± tesamidha kathana½. Teh²ti m±l±gandhag³thamutt±d²hi. Attasuññat±ya n±gavammikacetiyarukkh±d²hi viya k±yasaªkh±tena attan± somanassa½ v± domanassa½ v± na k±tabbanti vutta½ hoti. “Labhiss±mi v±, no v±”ti paccavekkhaºapubbakena “labhiss±m²”ti atthasampassaneneva gahetabba½. Evañhi s±tthakasampajañña½ bhavat²ti ±ha “sahas±va aggahetv±”ti-±di. Garupattoti atibh±rabh³to patto. Catt±ro v± pañca v± gaºµhik± catupañcagaºµhik± yath± “dvattipatt± (p±ci. 232), chappañcav±c±”ti (p±ci. 61) aññapadabh³tassa hi v±-saddasseva attho idha padh±no catugaºµhik±hato v± pañcagaºµhik±hato v± patto dubbisodhan²yoti vikappanavasena atthassa gayham±natt±. ¾hat± catupañcagaºµhik± yass±ti catupañcagaºµhik±hato yath± “agy±hito”ti, catupañcagaºµhik±hi v± ±hato tath±, dubbisodhan²yabh±vassa hetugabbhavacanañceta½. K±mañca³napañcabandhanasikkh±pade (p±r±. 612) pañcagaºµhik±hatopi patto paribhuñjitabbabh±vena vutto, dubbisodhan²yat±mattena pana palibodhakaraºato idha asapp±yoti daµµhabba½. Duddhotapattoti agaºµhik±hatampi pakatiy±va dubbisodhan²yapatta½ sandh±y±ha. “Ta½ dhovantassev±”ti-±di tadubhayass±pi asapp±yabh±ve k±raºa½. “Maºivaººapatto pana lobhan²yo”ti imin± kiñc±pi so vinayapariy±yena kappiyo, suttantapariy±yena pana antar±yakaraºato asapp±yoti dasseti. “Patta½ bhama½ ±ropetv± majjitv± pacanti ‘maºivaººa½ kariss±m±’ti, na vaµµat²”ti (p±r±. aµµha. 1.p±¼imuttakavinicchayo) hi vinayaµµhakath±su pacanakiriy±mattameva paµikkhitta½. Tath± hi vadanti “maºivaººa½ pana patta½ aññena kata½ labhitv± paribhuñjitu½ vaµµat²”ti (s±rattha. µ². 2.85) “t±disañhi araññe ekakassa niv±santar±yakaran”ti-±din± c²vare vuttanayena “nimittakamm±divasena laddho pana ekanta-akappiyo s²lavin±sanena anatth±vahatt±”ti-±din± amhehi vuttanayopi yath±raha½ netabbo. Sevam±nass±ti hetvanto gadhavacana½ abhiva¹¹hanaparih±yanassa. “Abbhantare”ti-±di saªkhepo. “Tatth±”ti-±di attasuññat±vibh±vanena vitth±ro. Saº¹±sen±ti kamm±r±na½ ayogahaºavisesena. Aggivaººapattaggahaºeti aggin± jh±pitatt± aggivaººabh³tapattassa gahaºe. R±g±dipari¼±hajanakapattassa ²disameva upam±na½ yuttanti eva½ vutta½. “Apic±”ti-±din± saªgh±µic²varapattadh±raºesu ekato asammohasampajañña½ dasseti. Chinnahatthap±de an±thamanusseti sambandho. N²lamakkhik± n±ma ±s±µikak±rik±. Gav±d²nañhi vaºesu n²lamakkhik±hi kat± anayabyasanahetubh³t± aº¹ak± ±s±µik± n±ma vuccati. An±thas±l±yanti an±th±na½ niv±sas±l±ya½. Day±luk±ti karuº±bahul±. Vaºamattaco¼ak±n²ti vaºappam±ºena paµicch±danatth±ya chinnaco¼akhaº¹ak±ni. Kesañc²ti bah³su kesañci an±thamanuss±na½. Th³l±n²ti thaddh±ni. Tatth±ti tasmi½ p±puºane, bh±valakkhaºe, nimitte v± eta½ bhumma½. Kasm±ti vutta½ “vaºapaµicch±danamattenev±”ti-±di. Co¼akena, kap±len±ti ca atthayoge kammatthe tatiy±, karaºatthe v±. Vaºapaµicch±danamatteneva bhesajjakaraºamattenev±ti pana visesana½, na pana maº¹an±nubhavan±dippak±rena atthoti. Saªkh±radukkhat±d²hi nicc±turassa k±yassa paribhogabh³t±na½ pattac²var±na½ edisameva upam±namupapannanti tath± vacana½ daµµhabba½. Sukhumattasallakkhaºena uttamassa sampaj±nassa karaºas²latt±, purimehi ca sampaj±nak±r²hi uttamatt± uttamasampaj±nak±r².