Bodhisattadhammat±vaººan±
17. “Vipass²ti tassa n±man”ti vatv± tassa anvatthata½ dassetu½ “tañca kho”ti-±di vutta½. Vividhe attheti tirohitavid³radesagat±dike n²l±divasena n±n±vidhe, tadaññe ca indriyagocarabh³te te ca yath³pagate, voh±ravinicchaye c±ti n±n±vidhe atthe. Passanakusalat±y±ti dassane nipuºabh±vena. Y±th±vato ñeyya½ bujjhat²ti bodhi, so eva sattayogato bodhisattoti ±ha “paº¹itasatto bujjhanakasatto”ti. Sucintitacintit±din± pana paº¹itabh±ve vattabbameva natthi. Yad± ca pan±nena mah±bhin²h±ro kato, tato paµµh±ya mah±bodhiya½ ekantaninnatt± bodhimhi satto bodhisattoti ±ha “bodhisaªkh±tes³”ti-±di. Maggañ±ºapadaµµh±nañhi sabbaññutañ±ºa½, sabbaññutañ±ºapadaµµh±nañca maggañ±ºa½ “bodh²”ti vuccati. “Sato sampaj±no”ti imin± catutth±ya gabbh±vakkantiy± okkam²ti dasseti. Catasso hi gabbh±vakkantiyo idhekacco gabbho m±tukucchiya½ okkamane, µh±ne, nikkhamaneti t²su µh±nesu asampaj±no hoti, ekacco paµhame µh±ne sampaj±no, na itaresu, ekacco paµhame, dutiye ca µh±ne sampaj±no, na tatiye, ekacco t²supi µh±nesu sampaj±no hoti. Tattha paµham± gabbh±vakkanti lokiyamah±janassa vasena vutt±, dutiy± as²timah±s±vak±na½ (therag±. aµµha. 2.21 vaªg²sattherag±th±vaººan±ya vitth±ro) vasena, tatiy± dvinna½ aggas±vak±na½, paccekabuddh±nañca vasena. Te kira kammajav±tehi uddha½p±d± adhosir± anekasataporise pap±te viya yonimukhe khitt± t±¼acchigga¼ena hatth² viya samb±dhena yonimukhena nikkhamant± mahanta½ dukkha½ p±puºanti, tena nesa½ “maya½ nikkham±m±”ti sampajañña½ na hoti. Catutth± sabbaññubodhisatt±na½ vasena. Te hi m±tukucchimhi paµisandhi½ gaºhant±pi paj±nanti, tattha vasant±pi paj±nanti, nikkhamanak±lepi paj±nanti. Na hi te kammajav±t± uddha½p±de adhosire katv± khipitu½ sakkonti, dve hatthe pas±ritv± akkh²ni umm²letv± µhitak±va nikkhamant²ti. ѱºena paricchinditv±ti pubbabh±ge pañcamah±vilokanañ±ºehi ceva “id±ni cav±m²”ti cutiparicchindanañ±ºena ca aparabh±ge “idha may± paµisandhi gahit±”ti paµisandhiparicchindanañ±ºena ca paricchijja j±nitv±. Pañcanna½ mah±paricc±g±na½, ñ±tatthacariy±d²nañca satipi p±ramiy± pariy±pannabh±ve sambh±ravisesabh±vadassanattha½ visu½ gahaºa½. Tattha aªgaparicc±go, nayanaparicc±go, attaparicc±go, rajjaparicc±go, puttad±raparicc±goti ime pañca mah±paricc±g±. Tatth±pi k±ma½ aªgaparicc±g±dayopi d±nap±ram²yeva, tath±pi paricc±gavisesabh±vadassanatthañceva sudukkarabh±vadassanatthañca mah±paricc±g±na½ visu½ gahaºa½. Tato eva ca aªgaparicc±gatopi visu½ nayanaparicc±gaggahaºa½, paricc±gabh±vas±maññepi rajjaparicc±gaputtad±raparicc±gaggahaºañca kata½. ѱt²na½ atthacariy± ñ±tatthacariy±, s± ca kho karuº±yanavasena. Tath± sattalokassa diµµhadhammikasampar±yikaparamatth±na½ vasena hitacariy± lokatthacariy±. Kammassakat±ñ±ºavasena, anavajjakamm±yatanasipp±yatanavijj±µh±navasena, khandh±yatan±divasena, lakkhaºattay±dit²raºavasena ca attano, paresañca tattha satipaµµh±nena ñ±ºac±ro buddhacariy±, s± panatthato paññ±p±ram²yeva, ñ±ºasambh±ravisesat±dassanattha½ pana visu½ gahaºa½. Buddhacariy±nanti bahuvacananiddesena pubbayogapubbacariy±dhammakkh±n±d²na½ saªgaho daµµhabbo. Tattha gatapacc±gatavattasaªkh±t±ya pubbabh±gapaµipad±ya saddhi½ abhiññ±sam±pattinipph±dana½ pubbayogo. D±n±d²suyeva s±tisayapaµipatti pubbacariy±. “Y±va cariy±piµake saªgahit± abhin²h±ro pubbayogo, k±y±divivekavasena ekacariy± pubbacariy±”ti keci. D±n±d²nañceva appicchat±d²nañca sa½s±ranibb±nesu ±d²nav±nisa½s±nañca vibh±vanavasena, satt±na½ bodhittaye patiµµh±panaparip±canavasena ca pavattakath± dhammakkh±na½. Koµi½ patv±ti para½ pariyanta½ paramukka½sa½ p±puºitv±. Sattamah±d±n±n²ti aµµhavassikak±le “hadayama½s±d²nipi y±cak±na½ dadeyyan”ti ajjh±saya½ upp±detv± dinnad±na½, maªgalahatthid±na½, gamanak±le dinna½ sattasattakamah±d±na½, magga½ gacchantena dinna½ assad±na½, rathad±na½, puttad±na½, bhariy±d±nanti im±ni satta mah±d±n±ni (cariy±. 79) datv±. “Id±neva me maraºa½ hot³”ti adhimuccitv± k±lakaraºa½ adhimuttik±lakiriy±, ta½ bodhisatt±na½yeva, na aññesa½. Bodhisatt± kira d²gh±yukadevaloke µhit± “idha µhitassa me bodhisambh±rasambharaºa½ na sambhavat²”ti katv± tattha v±sato nibbindam±nas± honti, tad± vim±na½ pavisitv± akkh²ni nim²letv± “ito uddha½ me j²vita½ nappavattat³”ti citta½ adhiµµh±ya nis²danti, citt±dhiµµh±nasamanantarameva maraºa½ hoti. P±ram²dhamm±nañhi ukka½sappavattiy± tasmi½ tasmi½ attabh±ve abhiññ±sam±patt²hi sant±nassa visesitatt± attasinehassa tanubh±vena, sattesu ca mah±karuº±ya u¼±rabh±vena adhiµµh±nassa tikkhavisadabh±v±pattiy± bodhisatt±na½ adhipp±y± samijjhanti. Citte, viya kammesu ca nesa½ vas²bh±vo, tasm± yattha upapann±na½ p±ramiyo sammadeva paribr³hanti. Vuttanayena k±la½ katv± tattha upapajjanti. Tath± hi amh±ka½ mah±satto imasmi½yeva kappe n±n±j±t²su aparih²najjh±no k±la½ katv± brahmaloke nibbatto, appakameva k±la½ tattha µhatv± tato cavitv± manussaloke nibbatto, p±ram²sambharaºapasuto ahosi. Tena vutta½ “bodhisatt±na½yeva, na aññesan”ti. “Ekena-attabh±vena antarena p±ram²na½ sabbaso p³ritatt±”ti imin± payojan±bh±vato tattha µhatv± adhimuttik±lakiriy± n±ma n±hos²ti dasseti. Api ca tattha y±vat±yukaµµh±na½ carimabhave anekamah±nidhisamuµµh±napubbik±ya dibbasampattisadis±ya mah±sampattiy± nibbatti viya, buddhabh³tassa asadisad±n±divasena anaññas±dh±raºal±bhuppatti viya ca “ito para½ mah±purisassa dibbasampatti-anubhavana½ n±ma natth²”ti uss±haj±tassa puññasambh±rassa vasen±ti daµµhabba½. Ayañhettha dhammat±. Manussagaºan±vasena, na devagaºan±vasena. Pubbanimitt±n²ti cutiy± pubbanimitt±ni. Amil±yitv±ti ettha amil±taggahaºeneva t±sa½ m±l±na½ vaººasampad±yapi gandhasampad±yapi sobh±sampad±yapi avin±so dassitoti daµµhabba½. B±hirabbhantar±na½ rajojall±na½ lepassapi abh±vato dev±na½ sar²ragat±ni vatth±ni sabbak±la½ parisuddhappabhassar±neva hutv± tiµµhant²ti ±ha “vatthesupi eseva nayo”ti. Neva s²ta½ na uºhanti yassa s²tassa paµik±ravasena adhika½ seviyam±na½ uºha½, sayameva v± kharatara½ hutv± abhibhavanta½ sar²re seda½ upp±deyya, t±disa½ neva s²ta½, na uºha½ hoti. Tasmi½ k±leti yath±vuttamaraº±sannak±le. Bindubinduvasen±ti chinnasutt±ya ±muttamutt±valiy± nipatant± muttagu¼ik± viya bindu bindu hutv±. Sed±ti sedadh±r± muccanti. Dant±na½ khaº¹itabh±vo khaº¹icca½. Kes±na½ palitabh±vo p±licca½. ¾di-saddena valittacata½ saªgaºh±ti. Kilantar³po attabh±vo hoti, na pana khaº¹iccap±licc±d²ti adhipp±yo. Ukkaºµhit±ti anabhirati. S± natthi upar³pari u¼±ra-u¼±r±nameva bhog±na½ visesato duvij±nan±na½ upatiµµhahanato. Nissasant²ti uºha½ nissasanti. Vijambhant²ti anabhirativasena vijambhana½ karonti. Paº¹it± ev±ti buddhisampann± eva devat±. Yath± devat± sampatij±t± “k²disena puññakammena idha nibbatt±”ti cintetv± “imin± n±ma puññakammena idha nibbatt±”ti j±nanti, eva½ at²tabhave attan± kata½, aññad±pi v± ekacca½ puññakamma½ j±nantiyeva mah±puññ±ti ±ha “ye mah±puññ±”ti-±di. Na paññ±yanti ciratarak±latt± param±yuno. Aniyy±nikanti na niyy±n±vaha½ satt±na½ abh±janabh±vato. Satt± na param±yuno honti n±ma p±pussannat±y±ti ±ha “tad± hi satt± ussannakiles± hont²”ti. Etth±ha– kasm± samm±sambuddh± manussaloke eva uppajjanti, na devabrahmalokes³ti? Devaloke t±va nuppajjanti brahmacariyav±sassa anok±sabh±vato, tath± anacchariyabh±vato Acchariyadhamm± hi buddh± bhagavanto, tesa½ s± acchariyadhammat± devattabh±ve µhit±na½ na p±kaµ± hoti yath± manussabh³t±na½, devabh³te hi samm±sambuddhe dissam±na½ buddh±nubh±va½ dev±nubh±vato loko dahati, na buddh±nubh±vato, tath± sati “samm±sambuddho”ti n±dhimuccati na sampas²dati, issaraguttagg±ha½ na vissajjeti, devattabh±vassa ca cirak±l±dhiµµh±nato ekaccasassatav±dato na parimuccati. Brahmaloke nuppajjant²ti etth±pi eseva nayo. Satt±na½ t±disagg±havinimocanatthañhi buddh± bhagavanto manussasugatiya½yeva uppajjanti, na devasugatiya½. Manussasugatiya½ uppajjant±pi opap±tik± na honti, sati ca opap±tik³papattiya½ vuttados±nativattanato, dhammaveneyy±na½ dhammatantiy± µhapanassa viya dh±tuveneyy±na½ dh±t³na½ µhapanassa icchitabbatt± ca. Na hi opap±tik±na½ parinibb±nato uddha½ sar²radh±tuyo tiµµhanti. Manussaloke uppajjant±pi mah±bodhisatt± carimabhave manussabh±vassa p±kaµabh±vakaraº±ya pana d±rapariggahampi karont± y±va puttamukhadassan± ag±ramajjhe tiµµhanti, parip±kagatas²lanekkhammapaññ±dip±ramik±pi na abhinikkhamant²ti. Ki½ v± et±ya k±raºacint±ya “sabbabuddhehi ±ciººasam±ciºº±, yadida½ manussabh³t±na½yeva abhisambujjhan±, na devabh³t±nan”ti. Ayamettha dhammat±. Tath± hi tadattho mah±bhin²h±ropi manussabh³t±na½yeva ijjhati, na devabh³t±na½. Kasm± pana samm±sambuddh± jambud²pe eva uppajjanti, na sesad²pesu? Keci t±va ±hu “yasm± pathaviy± n±bhibh³t±, buddh±nubh±vasahit± acalaµµh±nabh³t± bodhimaº¹abh³mi jambud²pe eva, tasm± jambud²pe eva uppajjant²”ti, tath± “itaresampi avijahitaµµh±n±na½ tattheva labbhanato”ti. Aya½ panettha amh±ka½ khanti– yasm± purimabuddh±na½, mah±bodhisatt±na½, paccekabuddh±nañca nibbattiy± s±vakabodhisatt±na½ s±vakabodhiy± abhin²h±ro, s±vakap±ramiy± sambharaºa½, parip±canañca buddhakhettabh³te imasmi½ cakkav±¼e jambud²pe eva ijjhati, na aññattha. Veneyy±na½ vinayanattho ca buddhupp±doti aggas±vakamah±s±vak±di veneyyavises±pekkh±ya etasmi½ jambud²pe eva buddh± nibbattanti, na sesad²pesu. Ayañca nayo sabbabuddh±na½ ±ciººasam±ciººoti. Tesa½ uttamapuris±na½ tattheva uppatti sampatticakk±na½ viya aññamaññ³panissayato apar±para½ vattat²ti daµµhabba½, eteneva ima½ cakkav±¼a½ majjhe katv± imin± saddhi½ cakkav±¼±na½ dasasahassasseva khettabh±vo d²pito ito aññassa buddh±na½ uppattiµµh±nassa tepiµake buddhavacane anupalabbhanato. Ten±ha “t²su d²pesu buddh± na nibbattanti, jambud²peyeva nibbattant²ti d²pa½ pass²”ti. Imin± nayena desaniy±mepi k±raºa½ n²haritv± vattabba½. Id±ni ca khattiyakula½ lokasammata½ br±hmaº±nampi p³jan²yabh±vato. “R±j± pit± bhavissat²”ti kula½ passi pituvasena kulassa niddisitabbato.