Virodhipaccayasannip±te vibh³tatar± visadisuppatti, tasmi½ v± sati attano sant±ne vijjam±nasseva visadisuppattihetubh±vo ruppan±k±ro. So eva ruppan±k±ro vatthusappaµigh±dika½ ta½ ta½ l²namattha½ gamet²ti liªga½. Tassa tassa sañj±nanahetuto nimitta½. Tath± tath± uddisitabbato uddesoti evamettha ±k±r±dayo atthato veditabb±. Vatth±rammaº±na½ aññamaññapaµihanana½ paµigho, tato paµighato j±to paµighasamphasso. Ten±ha “sappaµighan”ti-±di. N±mak±yatoti kevala½ n±mak±yato. Tass±ti paµighasamphassassa. Sesa½ paµhamapañhe vuttanayameva.
Ubhayavasen±ti n±mak±yo r³pak±yoti ubhayasannissayassa adhivacanasamphasso paµighasamphassoti ubhayasamphassassa vasena.
Visu½ visu½ paccaya½ dassetv±ti byatirekamukhena pacceka½ n±mak±yar³pak±yasaññita½ paccaya½ dassetv±. Tesanti phass±na½. Avisesatoti visesa½ akatv± s±maññato. Dassetunti byatirekamukheneva dassetu½. Eseva het³ti esa chasupi dv±resu pavatto n±mar³pasaªkh±to hetu yath±raha½ dvinnampi phass±na½. Id±ni ta½ yath±raha½ pavatti½ vibhajitv± dassetu½ “cakkhudv±r±d²su h²”ti-±di vutta½.
Sampayuttak± khandh±ti phassena sampayutt± vedan±dayo khandh±. ¾vajjanass±pi sampayuttakkhandhaggahaºenevettha gahaºa½ daµµhabba½ tadavin±bh±vato. Parato manosamphassepi eseva nayo. Pañcavidhop²ti cakkhusamphass±divasena pañcavidhopi. So phassoti paµighasamphasso. Bahudh±ti bahuppak±rena. Tath± hi vip±kan±ma½ vip±kassa anekabhedassa manosamphassassa sahaj±ta-aññamaññanissayavip±kasampayutta-atthi-avigatavasena sattadh± paccayo hoti. Ya½ panettha ±h±rakicca½, ta½ ±h±rapaccayavasena. Ya½ indriyakicca½, ta½ indriyapaccayavasena paccayo hoti. Avip±ka½ pana n±ma½ avip±kassa manosamphassassa µhapetv± vip±kapaccaya½ itaresa½ vasena paccayo hoti. R³pa½ pana cakkh±yatan±dibheda½ cakkhusamphass±dikassa pañcavidhassa phassassa nissayapurej±ta-indriyavippayutta-atthi-avigatavasena chadh± paccayo hoti. R³p±yatan±dibheda½ tassa pañcavidhassa ±rammaºapurej±ta-atthi-avigatavasena catudh± paccayo hoti. Manosamphassassa pana t±ni r³p±yatan±d²ni, dhamm±rammaºañca tath± ca ±rammaºapaccayamatteneva paccayo hoti. Vatthur³pa½ pana manosamphassassa nissayapurej±tavippayutta-atthi-avigatavasena pañcadh± paccayo hoti. Eva½ n±mar³pa½ assa phassassa bahudh± paccayo hot²ti veditabba½.
115. Paµhamuppattiya½ viññ±ºa½ n±mar³passa visesapaccayoti imamattha½ byatirekamukhena dassetu½ p±¼iya½ “m±tukucchimhi na okkamissath±”ti-±di vutta½. Gabbhaseyyakapaµisandhi hi b±hirato m±tukucchi½ okkamantassa viya hont²pi atthato yath±paccaya½ khandh±na½ tattha paµhamuppattiyeva. Ten±ha “pavisitv±…pe… na vattissath±”ti. Suddhanti kevala½ viññ±ºena amissita½ virahita½. “Avasesan”ti ida½ n±m±pekkha½, tasm± avasesa½ n±mar³panti ima½ viññ±ºa½ µhapetv± avasesa½ n±mar³pa½ v±ti attho. Paµisandhivasena okkantanti paµisandhiggahaºavasena, m±tukucchi½ okkamantassa v± paµham±vayavabh±vena otiººa½. Vokkamissath±ti santativiccheda½ vin±sa½ upagamissatha, ta½ pana maraºa½ n±ma hot²ti ±ha “cutivasen±”ti. Ass±ti viññ±ºassa, tañca kho viññ±ºas±maññavasena vutta½. Ten±ha “tasseva cittassa nirodhen±”ti, paµisandhicittasseva nirodhen±ti attho. Tatoti paµisandhicittato. Paµisandhicittassa, tato dutiyatatiyacitt±na½ v± nirodhena cuti na hot²ti vuttamattha½ yuttito vibh±vetu½ “paµisandhicittena h²”ti-±di vutta½. Etasmi½ antareti etasmi½ so¼asacittakkhaºe k±le. Antar±yo natth²ti ettha d±rakassa t±va maraºantar±yo m± hotu tad± cuticittassa asambhavato, m±tu pana katha½ tad± maraºantar±y±bh±voti? Ta½ ta½ k±la½ anatikkamitv± tadantareyeva cavanadhamm±ya gabbhaggahaºasseva asambhavato. Ten±ha “ayañhi anok±so n±m±”ti, cutiy±ti adhipp±yo.
Paµisandhicittena saddhi½ samuµµhitar³p±n²ti okkantikkhaºe uppannakammajar³p±ni vadati. T±ni hi nippariy±yato paµisandhicittena saddhi½ samuµµhitar³p±ni n±ma, na utusamuµµh±n±ni paµisandhicittassa upp±dato pacch± samuµµhitatt±. Cittaj±h±raj±na½ pana tad± asambhavo eva. Y±ni paµisandhicittena saddhi½ samuµµhitar³p±ni, t±ni tividh±ni tassa upp±dakkhaºe samuµµhit±ni, µhitikkhaºe samuµµhit±ni, bhaªgakkhaºe samuµµhit±n²ti. Tesu upp±dakkhaºe samuµµhit±ni sattarasamassa bhavaªgassa upp±dakkhaºe nirujjhanti, µhitikkhaºe samuµµhit±ni µhitikkhaºe nirujjhanti, bhaªgakkhaºe samuµµhit±ni bhaªgakkhaºe nirujjhanti. Tattha “bhañjam±no dhammo bhañjam±nassa dhammassa paccayo hot²”ti na sakk± vattu½, upp±de, pana µhitiyañca na na sakk±ti “sattarasamassa bhavaªgassa upp±dakkhaºe, µhitikkhaºe ca dharant±na½ vasena tassa paccayampi d±tu½ na sakkont²”ti vutta½. R³pak±y³patthambhitasseva hi n±mak±yassa pañcavok±re pavatt²ti. Tehi r³padhammehi tassa cittassa balavatara½ sandh±y±ha “sattarasamassa…pe… pavatti pavattat²”ti. Paveº² ghaµiyat²ti aµµhacatt±l²sakammajassa r³papaveº² sambandh± hutv± pavattati. Paµhamañhi paµisandhicitta½, tato y±va so¼asama½ bhavaªgacitta½, tesu ekekassa upp±daµhitibhaªgavasena tayo tayo khaº±. Tattha ekekassa cittassa t²su t²su khaºesu samati½sa samati½sa kammajar³p±ni uppajjanti. Iti so¼asatik± aµµhacatt±l²sa½ honti. Esa nayo tato paresupi. Ta½ sandh±ya vutta½ “aµµhacatt±l²sakammajassa r³papaveº² sambandh± hutv± pavattat²”ti. Sace pana na sakkont²ti paµisandhicittena saddhi½ samuµµhitar³p±ni sattarasamassa bhavaªgassa paccaya½ d±tu½ sace na sakkonti. Yadi hi paµisandhicittato sattarasama½ cuticitta½ siy±, paµisandhicittassa µhitibhaªgakkhaºesupi kammajar³pa½ na uppajjeyya, pageva bhavaªgacittakkhaºesu. Tath± sati nattheva tassa cittassa paccayal±bhoti pavatti nappavattati, paveº² na ghaµiyateva, aññadatthu vicchijjati. Ten±ha “vokkamatiti n±ma hot²”ti-±di.
Itthatt±y±ti ittha½pak±rat±ya. Y±diso gabbhaseyyakassa attabh±vo, ta½ sandh±yeta½ vutta½. Tassa ca pañcakkhandh± an³n± eva hont²ti ±ha “eva½ paripuººapañcakkhandhabh±v±y±”ti. Upacchijjissath±ti sant±navicchedena vicchindeyya. Suddha½ n±mar³pamev±ti viññ±ºavirahita½ kevala½ n±mar³pameva. Avayav±na½ p±rip³ri vu¹¹hi. Thirabh±vappatti vir³¼hi. Mahallakabh±vappatti vepulla½. T±ni ca yath±kkama½ paµham±divayavasena hont²ti vutta½ “paµhamavayavasen±”ti-±di. -saddo aniyamattho, tena vassasahassadvay±d²na½ saªgaho daµµhabbo.
Viññ±ºamev±ti niyamavacana½, ito b±hirakappitassa attano, issar±d²nañca paµikkhepapada½, na avijj±diphass±dipaµikkhepapada½ paµiyog²nivattanapadatt± avadh±raºassa. Ten±ha “eseva het³”ti-±di. Ayañca nayo heµµh±pi sabbapadesu yath±raha½ vattabbo. Id±ni viññ±ºameva n±mar³passa padh±nak±raºanti imamattha½ opammavasena vibh±vetu½ “yath± h²”ti-±di vutta½. Pacceka½ viya samuditass±pi n±mar³passa viññ±ºena vin± attakicc±samatthata½ dassetu½ “tva½ n±mar³pa½ n±m±”ti ekajjha½ gahaºa½. Purec±riketi pubbaªgameva. Viññ±ºañhi sahaj±tadhamm±na½ pubbaªgama½. Ten±ha bhagav± “manopubbaªgam± dhamm±”ti. (Dha. pa. 1; netti. 90, 92; peµako. 13, 83) bahudh±ti anekappak±rena paccayo hoti.
Katha½? Vip±kan±massa hi paµisandhiya½ añña½ v± viññ±ºa½ sahaj±ta-aññamaññanissayavip±ka-±h±ra-indriyasampayutta-atthi-avigatapaccayehi navadh± paccayo hoti. Vatthur³passa paµisandhiya½ sahaj±ta-aññamaññanissayavip±ka-±h±ra-indriyavippayutta-atthi-avigatapaccayehi navadh± paccayo hoti. Ýhapetv± pana vatthur³pa½ sesar³passa imesu navasu aññamaññapaccaya½ apanetv± sesehi aµµhahi paccayehi paccayo hoti. Abhisaªkh±raviññ±ºa½ pana asaññasattar³passa, pañcavok±re v± kammajassa suttantikapariy±yato upanissayavasena ekadh±va paccayo hoti. Avasesañhi paµhamabhavaªgato pabhuti sabbampi viññ±ºa½ tassa n±mar³passa yath±raha½ paccayo hot²ti veditabba½. Ayamettha saªkhepo, vitth±rato pana paccayanaye dassiyam±ne sabb±pi mah±pakaraºakath± ±netabb± hot²ti na vitth±rit±. Katha½ paneta½ paccetabba½ “paµisandhin±mar³pa½ viññ±ºapaccay± hot²”ti? Suttato, yuttito ca. P±¼iyañhi “citt±nuparivattino dhamm±”ti-±din± (dha. sa. m±tik± 62) nayena bahudh± vedan±d²na½ viññ±ºapaccayat± ±gat±. Yuttito pana idha cittajena r³pena diµµhena adiµµhass±pi r³passa viññ±ºa½ paccayo hot²ti viññ±yati. Cittehi pasanne, appasanne v± tadanur³p±ni r³p±ni uppajjam±n±ni diµµh±ni, diµµhena ca adiµµhassa anum±na½ hot²ti. Imin± idha “diµµhena cittajar³pena adiµµhass±pi paµisandhir³passa viññ±ºa½ paccayo hot²”ti paccetabbameta½ Kammasamuµµh±nass±pi hi r³passa cittasamuµµh±nassa viya viññ±ºapaccayat± paµµh±ne ±gat±ti.
116. Idha samudaya-saddo samud±ya-saddo viya sam³hapariy±yoti ±ha “dukkhar±sisambhavo”ti. Ekakoti asah±yo r±japaris±rahito. Passeyy±ma te r±jabh±va½ amhehi vin±ti adhipp±yo. Yath±raha½ parisa½ rañjet²ti hi r±j±. Atthatoti atthasiddhito avadantampi vadati viya. “Hadayavatthun”ti imin±va tannissayopi gahito v±ti daµµhabba½. ¾nantariyabh±vato nissayanissayopi “nissayo” tveva vuccat²ti. Paµisandhiviññ±ºa½ n±ma bhaveyy±si, neta½ µh±na½ vijjat²ti attho. Ten±ha “passeyy±m±”ti-±di. Bahudh±ti anekadh± paccayo hoti. Katha½? N±ma½ t±va paµisandhiya½ sahaj±ta-aññamaññanissayavip±kasampayutta-atthi-avigatapaccayehi sattadh± viññ±ºassa paccayo hot²ti. Kiñci panettha hetupaccayena, kiñci ±h±rapaccayen±ti eva½ aññath±pi paccayo hoti. Avip±ka½ pana n±ma½ yath±vuttesu paccayesu µhapetv± vip±kapaccaya½ itarehi chahi paccayehi paccayo hoti. Kiñci panettha hetupaccayena, kiñci ±h±rapaccayen±ti aññath±pi paccayo hoti, tañca kho pavattiya½yeva, na paµisandhiya½. R³pato pana hadayavatthu paµisandhiya½ viññ±ºassa sahaj±ta-aññamaññanissayavippayutta-atthi avigatapaccayehi chadh±va paccayo hoti. Pavattiya½ pana sahaj±ta-aññamaññapaccayavajjitehi pañcahi purej±tapaccayena saha teheva paccayehi paccayo hoti. Cakkh±yatan±dibheda½ pana pañcavidhampi r³pa½ yath±kkama½ cakkhuviññ±º±dibhedassa viññ±ºassa nissayapurej±ta-indriyavippayutta-atthi-avigatapaccayehi paccayo hot²ti eva½ n±mar³pa½ viññ±ºassa bahudh± paccayo hot²ti veditabba½.
Yv±yamanukkamena viññ±ºassa n±mar³pa½, paµisandhin±mar³passa ca viññ±ºa½ pati paccayabh±vo, so kad±ci viññ±ºassa s±tisayo, kad±ci n±mar³passa, kad±ci ubhinna½ sadisoti tividhopi so “ett±vat±”ti padena ekajjha½ gahitoti dassento “viññ±ºe…pe… pavattes³”ti vatv± puna yamidampi viññ±ºa½ n±mar³pasaññit±na½ pañcanna½ khandh±na½ aññamaññanissayena pavatt±na½ ettakena sabb± sa½s±ravaµµappavatt²ti imamattha½ dassento “ettakena…pe… paµisandhiyo”ti ±ha. Tattha ettaken±ti ettakeneva, na ito aññena kenaci k±rakavedakasabh±vena attan±, issar±din± v±ti attho. Antogadh±vadh±raºañheta½ pada½.
Vacanamattameva adhikicc±ti d±s±d²su siriva¹¹hak±di-sadd± viya atathatt± vacanamattameva adhik±ra½ katv± pavattassa. Ten±ha “attha½ adisv±”ti. Voh±rass±ti voharaºamattassa. Pathoti pavattimaggo pavattiy± visayo. Yasm± saraºakiriy±vasena puggalo “sato”ti vuccati, sampaj±nanakiriy±vasena “sampaj±no”ti, tasm± vutta½ “k±raº±padesavasen±”ti. K±raºa½ niddh±retv± utti nirutt²ti. Ekameva attha½ “paº¹ito”ti-±din± pak±rato ñ±panato “paññatt²”ti vadanti. So eva hi “paº¹ito”ti ca “byatto”ti ca “medh±v²”ti ca paññ±p²yat²ti. Paº¹iccappak±rato pana paº¹ito, veyyattiyappak±rato byattoti paññ±p²yat²ti eva½ pak±rato paññ±panato paññatti. Yasm± idha adhivacananiruttipaññattipad±ni sam±natth±ni. Sabbañca vacana½ adhivacan±dibh±va½ bhajati, tasm± kesuci vacanavisesesu visesena pavattehi adhivacan±disaddehi sabb±ni vacan±ni paññatti-atthappak±sanas±maññena vutt±n²ti imin± adhipp±yena ayamatthayojan± kat±ti veditabb±.
Atha v± adhi-saddo uparibh±ve, upari vacana½ adhivacana½. Kassa upari? Pak±setabbassa atthass±ti p±kaµo yamattho. Adh²na½ v± vacana½ adhivacana½. Kena adh²na½? Atthena. Tath± ta½ta½atthappak±sena nicchita½, niyata½ v± vacana½ nirutti. Pathav²dh±tupuris±dita½ta½pak±rena ñ±panato paññatt²ti eva½ adhivacan±dipad±na½ sabbavacanesu pavatti veditabb±, aññath± siriva¹¹hakadhanava¹¹hakappak±r±nameva niruttit±, “paº¹ito viyatto”ti eva½ pak±r±nameva ekameva attha½ tena tena pak±rena ñ±pent±na½ paññattit± ca ±pajjeyy±ti. Eva½ t²hipi n±mehi vuttassa voh±rassa pavattimaggopi saha viññ±ºena n±mar³panti ett±vat±va icchitabbo. Ten±ha “it²”ti-±di. Paññ±ya avacaritabbanti paññ±ya pavattitabba½, ñeyyanti attho. Ten±ha “j±nitabban”ti. Vaµµanti kilesavaµµa½, kammavaµµa½, vip±kavaµµanti tividhampi vaµµa½. Vattat²ti pavattati. Tayida½ “j±yeth±”ti-±din± pañcahi padehi vuttassa atthassa nigamanavasena vutta½. ¾di-saddena itth²tipuris±ti-±d²nampi saªgaho daµµhabbo. N±mapaññattatth±y±ti khandh±diphass±disatt±di-itth±din±massa paññ±panatth±ya. Vatthupi ett±vat±va. Ten±ha “khandhapañcakampi ett±vat±va paññ±yat²”ti. Ett±vat± ettakena, saha viññ±ºena n±mar³pappavattiy±ti attho.