Eva½ gahetabbass±ti “aha½ maman”ti eva½ attattaniyabh±vena andhab±lehi gahetabbassa.
Id±ni sattanna½ anupassan±k±r±nampi vasena k±y±nupassana½ dassetu½ “apic±”ti-±di ±raddha½. Tattha aniccato anupassat²ti catusamuµµh±nika½ k±ya½ “aniccan”ti anupassati, eva½ passanto evañcassa anicc±k±rampi “anupassat²”ti vuccati. Tath±bh³tassa cassa niccagg±hassa lesopi na hot²ti vutta½ “no niccato”ti. Tath± hesa “niccasañña½ pajahat²”ti (paµi. ma. 3.35) vutto. Ettha ca “aniccato eva anupassat²”ti eva-k±ro luttaniddiµµhoti tena nivattitamattha½ dassetu½ “no niccato”ti vutta½. Na cettha dukkhato anupassan±dinivattana½ ±saªkitabba½ paµiyog²nivattanaparatt± eva-k±rassa, upari desan±ru¼hatt± ca t±sa½. “Dukkhato anupassat²”ti-±d²supi eseva nayo. Aya½ pana viseso– aniccassa dukkhatt± tameva ca k±ya½ dukkhato anupassati, dukkhassa anattatt± anattato anupassati. Yasm± pana ya½ anicca½ dukkha½ anatt±, na ta½ abhinanditabba½, yañca na abhinanditabba½, na tattha rañjitabba½, tasm± vutta½ “nibbindati, no nandati. Virajjati, no rajjat²”ti. So eva½ arajjanto r±ga½ nirodheti, no samudeti samudaya½ na karot²ti attho. Eva½ paµipanno ca paµinissajjati, no ±diyati. Ayañhi anicc±di-anupassan± tadaªgavasena saddhi½ k±ya½ tannissayakhandh±bhisaªkh±rehi kiles±na½ pariccajanato, saªkhatadosadassanena tabbipar²te nibb±ne tanninnat±ya pakkhandanato “paricc±gapaµinissaggo ceva pakkhandanapaµinissaggo c±”ti vuccati, tasm± t±ya samann±gato bhikkhu vuttanayena kilese pariccajati, nibb±ne ca pakkhandati, tath±bh³to ca nibbattanavasena kilese na ±diyati, n±pi adosadassit±vasena saªkhat±rammaºa½, tena vutta½ “paµinissajjati, no ±diyat²”ti. Id±nissa t±hi anupassan±hi yesa½ dhamm±na½ pah±na½ hoti, ta½ dassetu½ “aniccato anupassanto niccasañña½ pajahat²”ti-±di vutta½. Tattha niccasaññanti “saªkh±r± nicc±”ti eva½ pavatta½ vipar²tasañña½. Diµµhicittavipall±sappah±namukheneva saññ±vipall±sappah±nanti saññ±ggahaºa½, saññ±s²sena v± tesampi gahaºa½ daµµhabba½. Nandinti sapp²tikataºha½. Sesa½ vuttanayameva.
“Viharat²”ti imin± k±y±nupassan±samaªgino iriy±pathavih±ro vuttoti ±ha “iriyat²”ti, iriy±patha½ pavattet²ti attho. ¾rammaºakaraºavasena abhiby±panato “t²su bhaves³”ti vutta½, uppajjanavasena pana kiles± parittabh³mak± ev±ti. Yadipi kiles±na½ pah±na½ ±t±pananti ta½ samm±diµµhi-±d²nampi attheva, ±tappa-saddo viya pana ±t±pasaddo v²riyeyeva niru¼hoti vutta½ “v²riyasseta½ n±man”ti. Atha v± paµipakkhappah±ne sampayuttadhamm±na½ abbhussahanavasena pavattam±nassa v²riyassa s±tisaya½ tad±t±pananti v²riyameva tath± vuccati, na aññe dhamm±. ¾t±p²ti c±yam²k±ro pasa½s±ya, atisayassa v± d²pakoti ±t±p²gahaºena sammappadh±nasamaªgita½ dasseti. Samm±, samantato, s±mañca paj±nanto sampaj±no, asammissato vavatth±ne aññadhamm±nupassit±bh±vena samm± avipar²ta½, sabb±k±rapaj±nanena samantato, upar³pari vises±vahabh±vena pavattiy± s±ma½ paj±nantoti attho Yadi paññ±ya anupassati, katha½ satipaµµh±nat±ti ±ha “na h²”ti-±di. Sabbatthikanti sabbattha bhava½ sabbattha l²ne, uddhate ca citte icchitabbatt±. Sabbe v± l²ne, uddhate ca bh±vetabb± bojjhaªg± atthik± et±y±ti sabbatthik±. Satiy± laddhupak±r±ya eva paññ±ya ettha yath±vutte k±ye kammaµµh±niko bhikkhu k±y±nupass² viharati. Anto saªkhepo anto-ol²yano, kosajjanti attho. Up±yapariggaheti ettha s²lavisodhan±di, gaºan±di, uggahakosall±di ca up±yo, tabbipariy±yato anup±yo veditabbo. Yasm± ca upaµµhitassati yath±vutta½ up±ya½ na pariccajati, anup±yañca na up±diyati, tasm± vutta½ “muµµhassat² …pe… asamattho hot²”ti. Ten±ti up±y±nup±y±na½ pariggahaparivajjanesu, paricc±g±pariggahesu ca asamatthabh±vena. Assa yogino.
Yasm± satiyevettha satipaµµh±na½ vutta½, tasm±ssa sampayuttadhamm± v²riy±dayo aªganti ±ha “sampayogaªgañcassa dassetv±”ti. Aªga-saddo cettha k±raºapariy±yo daµµhabbo. Satiggahaºeneva cettha sam±dhiss±pi gahaºa½ daµµhabba½ tass± sam±dhikkhandhe saªgahitatt±. Yasm± v± satis²sen±ya½ desan±. Na hi keval±ya satiy± kilesappah±na½ sambhavati, nibb±n±dhigamo v±, n±pi keval± sati pavattati, tasm±ssa jh±nadesan±ya½ savitakk±divacanassa viya sampayogaªgadassanat±ti aªga-saddassa avayavapariy±yat± daµµhabb±. Pah±naªganti “vivicceva k±meh²”ti-±d²su (d². ni. 1.226; ma. ni. 1.271, 287, 297; sa½. ni. 2.152; a. ni. 4.123; p±r±. 11) viya pah±tabbaªga½ dassetu½. Yasm± ettha lokiyamaggo adhippeto, na lokuttaramaggo, tasm± pubbabh±giyameva vinaya½ dassento “tadaªgavinayena v± vikkhambhanavinayena v±”ti ±ha. Tesa½ dhamm±nanti vedan±didhamm±na½. Tesañhi tattha anadhippetatt± “atthuddh±ranayeneta½ vuttan”ti vutta½. Tatth±ti vibhaªge. Etth±ti “loke”ti etasmi½ pade.
Avisesena dv²hipi n²varaºappah±na½ vuttanti katv± puna ekekena vutta½ pah±navisesa½ dassetu½ “visesen±”ti ±ha. Atha v± “vineyya n²varaº±n²”ti avatv± abhijjh±domanassavinayavacanassa payojana½ dassento “visesen±”ti-±dim±ha. K±y±nupassan±bh±van±ya hi ujuvipaccan²k±na½ anurodhavirodh±d²na½ pah±nadassana½ etassa payojananti. K±yasampattim³lakass±ti r³pabalayobban±rogy±disar²rasampad±nimittassa. Vuttavipariy±yato k±yavipattim³lako virodho veditabbo. K±yabh±van±y±ti k±y±nupassan±bh±van±ya. S± hi idha k±yabh±van±ti adhippet±. Subhasukhabh±v±d²nanti ±di-saddena manuññaniccat±disaªgaho daµµhabbo. Asubh±sukhabh±v±d²nanti ettha pana ±di-saddena amanuñña-aniccat±d²na½. Ten±ti anurodh±dippah±navacanena. “Yog±nubh±vo h²”ti-±di vuttassevatthassa p±kaµakaraºa½. Yog±nubh±vo hi bh±van±nubh±vo. Yogasamatthoti yogamanuyuñjitu½ samattho. Purimena hi “anurodhavirodhavippamutto”ti-±divacanena bh±vana½ anuyuttassa ±nisa½so vutto, dutiyena bh±vana½ anuyuñjantassa paµipatti. Na hi anurodhavirodh±d²hi upaddutassa bh±van± ijjhati.
Anupass²ti etth±ti “anupass²”ti etasmi½ pade labbham±n±ya anupassan±ya anupassan±jotan±ya kammaµµh±na½ vuttanti evamattho daµµhabbo, aññath± “anupassan±y±”ti karaºavacana½ na yujjeyya. Anupassan± eva hi kammaµµh±na½, na ettha ±rammaºa½ adhippeta½, yujjati v±. K±yapariharaºa½ vuttanti sambandho. Kammaµµh±napariharaºassa cettha atthasiddhatt± “k±yapariharaºan”tveva vutta½. Kammaµµh±nikassa hi k±yapariharaºa½ y±vadeva kammaµµh±na½ pariharaºatthanti. Kammaµµh±napariharaºassa v± “±t±p²”ti-±din± (d². ni. 2.373) vuccam±natt± “k±yapariharaºan”tveva vutta½. K±yaggahaºena v± n±mak±yass±pi gahaºa½, na r³pak±yasseva, teneva kammaµµh±napariharaºampi saªgahita½ hoti, evañca katv± “viharat²ti ettha vuttavih±ren±”ti etthaggahaºañca samatthita½ hoti “k±y±nupass² viharat²”ti vih±rassa visesetv± vuttatt±. “¾t±p²”ti-±di pana saªkhepato vuttassa kammaµµh±napariharaºassa saha s±dhanena vitth±retv± dassana½. ¾t±pen±ti ±t±paggahaºena. “Satisampajaññen±”ti-±d²supi eseva nayo. Sabbatthakakammaµµh±nanti buddh±nussati, mett±, maraºassati asubhabh±van± ca. Idañhi catukka½ yogin± parihariyam±na½ “sabbatthakakammaµµh±nan”ti vuccati, sabbattha kammaµµh±n±nuyogass±rakkhabh³tatt± satisampajaññabalena avicchinnassa pariharitabbatt± satisampajaññaggahaºena tassa vuttat± vutt±. Satiy± v± samatho vutto tass± sam±dhikkhandhena saªgahitatt±.
Vibhaªge(vibha. k±y±nupassan±niddese) pana attho vuttoti yojan±. Ten±ti saddattha½ an±diyitv± bh±vatthasseva vibhajanavasena pavattena vibhaªgap±µhena saha. Aµµhakath±nayoti saddatthass±pi vivaraºavasena yath±raha½ vutto atthasa½vaººan±nayo. Yath± sa½sandat²ti yath± atthato, adhipp±yato ca avilomento aññadatthu sa½sandati sameti, eva½ veditabbo.
Vedan±d²na½ puna vacaneti ettha nissayapaccayabh±vavasena cittadhamm±na½ vedan±sannissitatt±, pañcavok±rabhave ar³padhamm±na½ r³papaµibaddhavuttito ca vedan±ya k±y±di-anupassan±ppasaªgepi ±panne tato asammissato vavatth±na½ dassanattha½, ghanavinibbhog±didassanatthañca dutiya½ vedan±ggahaºa½, tena na vedan±ya½ k±y±nupass², cittadhamm±nupass² v±, atha kho vedan±nupass² ev±ti vedan±saªkh±te vatthusmi½ vedan±nupassan±k±rasseva dassanena asammissato vavatth±na½ dassita½ hoti. Tath± “yasmi½ samaye sukh± vedan±, na tasmi½ samaye dukkh±, adukkhamasukh± v± vedan±, yasmi½ v± pana samaye dukkh±, adukkhamasukh± v± vedan±, na tasmi½ samaye itar± vedan±”ti vedan±bh±vas±maññe avatv± ta½ ta½ vedana½ vinibbhujjitv± dassanena ghanavinibbhogo dhuvabh±vaviveko dassito hoti, tena t±sa½ khaºamatt±vaµµh±nadassanena aniccat±ya tato eva dukkhat±ya, anattat±ya ca dassana½ vibh±vita½ hoti. Ghanavinibbhog±d²ti ±di-saddena ayampi attho veditabbo. Ayañhi vedan±ya½ vedan±nupass² eva, na aññadhamm±nupass². Ki½ vutta½ hoti– yath± n±ma b±lo amaºisabh±vepi udakapubbu¼ake maºi-±k±r±nupass² hoti, na eva½ aya½ µhitiramaº²yepi vedayite, pageva itarasmi½ manuññ±k±r±nupass², atha kho khaºapabhaªgurat±ya, avasavattit±ya kiles±sucipaggharaºat±ya ca anicca-anatta-asubh±k±r±nupass², vipariº±madukkhat±ya, saªkh±radukkhat±ya ca visesato dukkh±nupass² yev±ti. Eva½ citta dhammesupi yath±raha½ punavacane payojana½ vattabba½. Lokiy± eva sammasanac±rassa adhippetatt±. “Kevala½ panidh±”ti-±din± “idha ettaka½ veditabban”ti veditabbapariccheda½ dasseti. “Esa nayo”ti imin± yath± citta½, dhamm± ca anupassitabb±, tath± t±ni anupassanto citte citt±nupass², dhammesu dhamm±nupass²ti veditabboti imamattha½ atidisati. Dukkhatoti dukkhasabh±vato, dukkhanti anupassitabb±ti attho. Sesapadadvayepi eseva nayo.
Yo sukha½ dukkhato add±ti yo bhikkhu sukha½ vedana½ vipariº±madukkhat±ya “dukkh±”ti paññ±cakkhun± addakkhi. Dukkha½ addakkhi sallatoti dukkha½ vedana½ p²¼±jananato, antotudanato, dunn²haraºato ca sallato addakkhi passi. Adukkhamasukhanti upekkh±vedana½. Santanti sukhadukkh±ni viya ano¼±rikat±ya, paccayavasena v³pasantasabh±vat±ya ca santa½. Aniccatoti hutv±-abh±vato, udayavayavantato, t±vak±likato, niccapaµipakkhato ca “aniccan”ti yo addakkhi. Sa ve sammaddaso bhikkhu eka½sena, paribyatta½ v± vedan±ya samm±passanakoti attho.
Dukkh±tip²ti saªkh±radukkhat±ya dukkh± itipi. Ta½ dukkhasminti sabba½ ta½ vedayita½ dukkhasmi½ antogadha½ pariy±panna½ vad±mi saªkh±radukkhat±nativattanato. Sukhadukkhatopi c±ti sukh±d²na½ µhitivipariº±mañ±ºasukhat±ya, vipariº±maµhiti-aññ±ºadukkhat±ya ca vuttatt± tissopi ca sukhato, tissopi ca dukkhato anupassitabb±ti attho. Satta anupassan± heµµh± pak±sit± eva. Sesanti yath±vutta½ sukh±divibh±gato sesa½ s±misanir±mis±dibheda½ vedan±nupassan±ya½ vattabba½.
¾rammaºa…pe… bhed±nanti r³p±di-±rammaºan±nattassa n²l±ditabbhedassa, chand±di-adhipatin±nattassa h²n±ditabbhedassa, ñ±ºajh±n±disahaj±tan±nattassa sasaªkh±rik±saªkh±rikasavitakk±ditabbhedassa, k±m±vacar±dibh³min±nattassa ukkaµµhamajjhim±ditabbhedassa, kusal±dikamman±nattassa devagatisa½vattaniyat±ditabbhedassa, kaºhasukkavip±kan±nattassa diµµhadhammavedan²yat±ditabbhedassa, parittabh³mak±dikiriy±n±nattassa tihetuk±ditabbhedassa vasena anupassitabbanti yojan±. ¾di-saddena savatthuk±vatthuk±din±nattassa puggalattayas±dh±raº±ditabbhedassa ca saªgaho daµµhabbo. Salakkhaºas±maññalakkhaº±nanti phusan±dita½ta½lakkhaº±nañceva aniccat±dis±maññalakkhaº±nañca vasen±ti yojan±. Suññatadhammass±ti anattat±saªkh±tasuññat±sabh±vassa. Ya½ vibh±vetu½ abhidhamme“tasmi½ kho pana samaye dhamm± honti, khandh± hont²”ti-±din± (dha. sa. 121) suññat±v±radesan± pavatt±, ta½ pah²nameva pubbe pah²natt±, tasm± tassa tassa puna pah±na½ na vattabba½. Na hi kiles± pah²yam±n± ±rammaºavibh±gena pah²yanti an±gat±na½yeva uppajjan±rah±na½ pah±tabbatt±, tasm± abhijjh±d²na½ ekattha pah±na½ vatv± itarattha na vattabba½ ev±ti imamattha½ dasseti “k±mañcetth±”ti-±din±. Atha v± maggacittakkhaºe ekattha pah²na½ sabbattha pah²nameva hot²ti visu½ visu½ pah±na½ na vattabba½. Maggena hi pah²n±ti vattabbata½ arahanti. Tattha purim±ya codan±ya n±n±puggalaparih±ro, na hi ekassa pah²na½ tato aññassa pah²na½ n±ma hoti. Pacchim±ya n±n±cittakkhaºikaparih±ro. N±n±cittakkhaºeti hi lokiyamaggacittakkhaºeti adhipp±yo. Pubbabh±gamaggo hi idh±dhippeto. Lokiyabh±van±ya ca k±ye pah²na½ na vedan±d²su vikkhambhita½ hoti. Yadipi nappavatteyya, paµipakkhabh±van±ya suppah²natt± tattha s± “abhijjh±domanassassa appavatt²”ti na vattabb±, tasm± punapi tappah±na½ vattabbameva. Ekattha pah²na½ sesesupi pah²na½ hot²ti lokuttarasatipaµµh±nabh±vana½, lokiyabh±van±ya v± sabbattha appavattimatta½ sandh±ya vutta½. “Pañcapi khandh± up±d±nakkhandh± loko”ti (vibha. 362, 364, 366) hi vibhaªgecat³supi µh±nesu vuttanti.

Uddesav±ravaººan±ya l²natthappak±san±.