Yadi evanti. Yadi sati eva satipaµµh±na½, sati n±ma eko dhammo, eva½ sante kasm± “satipaµµh±n±”ti bahuvacananti ±ha “satibahutt±”ti-±di. Yadi bahuk± t± satiyo, atha kasm± “maggo”ti ekavacananti yojan±. Maggaµµhen±ti niyy±naµµhena. Niyy±niko hi maggadhammo, teneva niyy±nikabh±vena ekatt³pagato ekantato nibb±na½ gacchati, atthikehi ca tadattha½ magg²yat²ti ±ha “vuttañhetan”ti, attan±va pubbe vutta½ pacc±harati. Tattha catassopi cet±ti k±y±nupassan±divasena catubbidh±pi ca et± satiyo. Aparabh±geti ariyamaggakkhaºe. Kicca½ s±dhayam±n±ti pubbabh±ge k±y±d²su subhasaññ±dividhamanavasena visu½ visu½ pavattitv± maggakkhaºe satiyeva tattha catubbidhassapi vipall±sassa samucchedavasena pah±nakicca½ s±dhayam±n± ±rammaºakaraºavasena nibb±na½ gacchati. Catukiccas±dhaneneva hettha bahuvacananiddeso. Evañca sat²ti eva½ maggaµµhena ekatta½ up±d±ya “maggo”ti ekavacanena, ±rammaºabhedena catubbidhata½ up±d±ya “catt±ro”ti ca vattabbat±ya sati vijjam±natt±. Vacan±nusandhin± “ek±yano ayan”ti-±dik± desan± s±nusandhik±va, na ananusandhik±ti adhipp±yo. Vuttamevattha½ nidassanena paµip±detu½ “m±rasenappamaddanan”ti (sa½. ni. 5.224) suttapada½ ±netv± “yath±”ti-±din± nidassana½ sa½sandati. “Tasm±”ti-±di nigamana½.
Visesato k±yo, vedan± ca ass±dassa k±raºanti tappah±nattha½ tesu taºh±vatth³su o¼±rikasukhumesu asubhadukkhabh±vadassan±ni mandatikkhapaññehi taºh±caritehi sukar±n²ti t±ni tesa½ “visuddhimaggo”ti vutt±ni. Tath± “nicca½ att±”ti abhinivesavatthut±ya diµµhiy± visesak±raºesu cittadhammesu anicc±nattat±dassan±ni sar±g±divasena, saññ±phass±divasena, n²varaº±divasena ca n±tippabhed±tippabhedagatesu tesu tappah±nattha½ mandatikkhapaññ±na½ diµµhicarit±na½ sukar±n²ti tesa½ t±ni “visuddhimaggo”ti vutt±ni. Ettha ca yath± cittadhamm±nampi taºh±ya vatthubh±vo sambhavati, tath± k±yavedan±nampi diµµhiy±ti satipi nesa½ catunnampi taºh±diµµhivatthubh±ve yo yass± s±tisayapaccayo, ta½ dassanattha½ visesaggahaºa½ katanti daµµhabba½. Tikkhapaññasamathay±niko o¼±rik±rammaºa½ pariggaºhanto tattha aµµhatv± jh±na½ sam±pajjitv± uµµh±ya vedana½ pariggaºh±t²ti vutta½ “o¼±rik±rammaºe asaºµhahanato”ti. Vipassan±y±nikassa pana sukhume citte, dhammesu ca citta½ pakkhandat²ti cittadhamm±nupassan±na½ mandatikkhapaññavipassan±y±nik±na½ visuddhimaggat± vutt±.
Tesa½ tatth±ti ettha tattha-saddassa “pah±natthan”ti etena yojan±. Parato tesa½ tatth±ti etth±pi eseva nayo. Pañca k±maguº± savises± k±ye labbhant²ti visesena k±yo k±moghassa vatthu, bhavesu sukhaggahaºavasena bhavass±do hot²ti bhavoghassa vedan± vatthu, santatighanaggahaºavasena visesato citte att±bhiniveso hot²ti diµµhoghassa citta½ vatthu, dhammesu vinibbhogassa dukkaratt±, dhamm±na½ dhammamattat±ya duppaµivijjhatt± ca sammoho hot²ti avijjoghassa dhamm± vatthu, tasm± tesu tesa½ pah±nattha½ catt±rova vutt±.
Eva½ k±y±d²na½ k±mogh±divatthubh±vakathaneneva k±mayogak±m±sav±d²nampi vatthubh±vo d²pito hoti oghehi tesa½ atthato anaññatt±. Yadaggena ca k±yo k±mogh±d²na½ vatthu, tadaggena abhijjh±k±yaganthassa vatthu. “Dukkh±ya vedan±ya paµigh±nusayo anuset²”ti dukkhadukkhavipariº±madukkhasaªkh±radukkhabh³t± vedan± visesena by±p±dak±yaganthassa vatthu. Citte niccaggahaºavasena sassatassa attano s²lena suddh²ti ±di par±masana½ hot²ti s²labbatapar±m±sassa citta½ vatthu. N±mar³paparicchedena bh³ta½ bh³tato apassantassa bhavavibhavadiµµhisaªkh±to ida½sacc±bhiniveso hot²ti tassa dhamm± vatthu. K±yassa k±mup±d±navatthut± vuttanay±va. Yadaggena hi k±yo k±moghassa vatthu, tadaggena k±mup±d±nassapi vatthu atthato abhinnatt±. Sukhavedanass±davasena paralokanirapekkho “natthi dinnan”ti-±dika½ (d². ni. 1.171; ma. ni. 1.445; 2.95, 225; 3.91, 116; sa½. ni. 3.210; dha. sa. 1221; vibha. 938) par±m±sa½ upp±det²ti diµµhup±d±nassa vedan± vatthu Cittadhamm±na½ itarup±d±navatthut± tatiyacatutthaganthayojan±ya½ vuttanay± eva. K±yavedan±na½ chandados±gativatthut± k±moghaby±p±dak±yaganthayojan±ya½ vuttanay± eva. Santatighanaggahaºavasena sar±g±dicitte sammoho hot²ti moh±gatiy± citta½ vatthu. Dhammasabh±v±navabodhe bhaya½ hot²ti bhay±gatiy± dhamm± vatthu.
¾h±rasamuday± k±yassa samuday±, phassasamuday± vedan±na½ samudayo, (sa½. ni. 5.408) saªkh±rapaccay± viññ±ºa½, viññ±ºapaccay± n±mar³panti (ma. ni. 3.126; ud±. 1; vibha. 225) vacanato k±y±d²na½ samudayabh³t± kaba¼²k±raphassamanosañcetan±viññ±º±h±r± k±y±diparij±nanena pariññ±t± hont²ti ±ha “catubbidh±h±rapariññatthan”ti. Pakaraºanayoti nettipakaraºavasena suttantasa½vaººan±nayo.
Saraºavasen±ti k±y±d²na½, kusal±didhamm±nañca upadh±raºavasena. Saranti gacchanti nibb±na½ et±y±ti sat²ti imasmi½ atthe ekatte ekasabh±ve nibb±ne samosaraºa½ sam±gamo ekattasamosaraºa½. Etadeva hi dassetu½ “yath± h²”ti-±di vutta½.
Ekanibb±napavesahetubh³to v± sam±nat±ya eko satipaµµh±nasabh±vo ekatta½, tattha samosaraºa½ ekattasamosaraºa½, ta½sabh±gat±va, ekanibb±napavesahetubh±va½ pana dassetu½ “yath±”ti-±dim±ha. Etasmi½ atthe saraºekattasamosaraº±ni saheva satipaµµh±nekabh±vassa k±raºattena vutt±n²ti daµµhabb±ni, purimasmi½ visu½. Saraºavasen±ti v± gamanavasen±ti atthe sati tadeva gamana½ samosaraºanti, samosaraºe v± sati-saddatthavasena avuccam±ne dh±raºat±va sat²ti sati-saddatthantar±bh±v± purima½ satibh±vassa k±raºa½, pacchima½ ekabh±vass±ti nibb±nasamosaraºepi sahit±neva t±ni satipaµµh±nekabh±vassa k±raº±ni vutt±ni honti.
“Cuddasavidhena, navavidhena, so¼asavidhena, pañcavidhen±”ti ida½ upari p±¼iya½ (d². ni. 2.374) ±gat±na½ ±n±p±napabb±d²na½ vasena vutta½, tesa½ pana anantarabhedavasena, tadanugatabhedavasena ca bh±van±ya anekavidhat± labbhatiyeva, cat³su dis±su uµµh±nakabhaº¹asadisat± k±y±nupassan±dita½ta½satipaµµh±nabh±van±nubh±vassa daµµhabb±.
Kathetukamyat±pucch± itar±sa½ pucch±na½ idha asambhavato, niddes±divasena desetukamyat±ya ca tath± vuttatt±. “Idh±”ti vuccam±napaµipattisamp±dakassa bhikkhuno sannissayadassana½, so cassa sannissayo s±sanato añño natth²ti vutta½ “idh±ti imasmi½ s±sane”ti. Dhamma…pe… lapanameta½ tesa½ attano sammukh±bhimukhabh±vakaraºattha½, tañca dhammassa sakkaccasavanattha½. “Gocare bhikkhave caratha sake pettike visaye”ti-±di (d². ni. 3.80; sa½. ni. 5.372) vacanato bhikkhugocar± ete dhamm±, yadida½ k±y±nupassan±dayo. Tattha yasm± k±y±nupassan±dipaµipattiy± bhikkhu hoti, tasm± “k±y±nupass² viharat²”ti-±din± bhikkhu½ dasseti bhikkhumhi ta½niyamatoti ±ha “paµipattiy± bhikkhubh±vadassanato”ti. Satthucariy±nuvidh±yakatt±, sakalas±sanasampaµigg±hakatt± ca sabbappak±r±ya anus±saniy± bh±janabh±vo. Tasmi½ gahiteti bhikkhumhi gahite. Bhikkhuparis±ya jeµµhabh±vato r±jagamanañ±yena itar± paris±pi atthato gahit±va hont²ti ±ha “ses±”ti-±di. Eva½ paµhama½ k±raºa½ vibhajitv± itarampi vibhajitu½ “yo ca iman”ti-±di vutta½.
Sama½ careyy±ti k±y±di visamacariya½ pah±ya k±y±d²hi sama½ careyya. R±g±div³pasamena santo, indriyadamena danto, catumagganiy±mena niyato, seµµhacarit±ya brahmac±r², sabbattha k±yadaº¹±di-oropanena nidh±ya daº¹a½. Ariyabh±ve µhito so evar³po b±hitap±pasamitap±pabhinnakilesat±hi “br±hmaºo, samaºo, bhikkh³”ti ca veditabbo.
“Ayañceva k±yo, bahiddh± ca n±mar³pan”ti-±d²su khandhapañcaka½, tath± “sukhañca k±yena paµisa½vedet²”ti-±d²su (ma. ni. 1.271, 287; p±r±. 11), “y± tasmi½ samaye k±yassa passaddhi paµippassaddh²”ti-±d²su ca vedan±dayo cetasik± khandh± k±yoti vuccant²ti tato visesanattha½ “k±yeti r³pak±ye”ti ±ha. Kes±d²nañca dhamm±nanti kes±disaññit±na½ bh³tup±d±dhamm±na½. Eva½ “cayaµµho sar²raµµho k±yaµµho”ti saddanayena k±ya-sadda½ dassetv± id±ni niruttinayenapi ta½ dassetu½ “yath± c±”ti-±di vutta½. ¾yant²ti uppajjanti.
Asammissatoti vedan±dayopi ettha sit±, ettha paµibaddh±ti k±ye vedan±di-anupassan±pasaªgepi ±panne tato asammissatoti attho. Sam³havisayat±ya cassa k±ya-saddassa, samud±yup±d±nat±ya ca asubh±k±rassa “k±ye”ti ekavacana½, tath± ±rammaº±divibh±gena anekabhedabhinnampi citta½ cittabh±vas±maññena ekajjha½ gahetv± “citte”ti ekavacana½, vedan± pana sukh±dibhedabhinn± visu½ visu½ anupassitabb±ti dassentena “vedan±s³”ti bahuvacanena vutt±, tatheva ca niddeso pavattito, dhamm± ca paropaºº±sabhed±, anupassitabb±k±rena ca anekabhed± ev±ti tepi bahuvacanavaseneva vutt±.
Avayav²g±hasamaññ±tidh±vanas±r±d±n±bhinivesanisedhanattha½ k±ya½ aªgapaccaªgehi, t±ni ca kes±d²hi, kes±dike ca bh³tup±d±yar³pehi vinibbhuñjanto “tath± na k±ye”ti-±dim±ha. P±s±d±dinagar±vayavasam³he avayav²v±dinopi avayav²g±ha½ na karonti, “nagara½ n±ma koci attho atth²”ti pana kesañci samaññ±tidh±vana½ siy±ti itthipuris±disamaññ±tidh±vane nagaranidassana½ vutta½. Aªgapaccaªgasam³ho, kesalom±disam³ho, bh³tup±d±yasam³ho ca yath±vuttasam³ho, tabbinimutto k±yopi n±ma koci natthi, pageva itthi-±dayoti ±ha “k±yo v± itth² v± puriso v± añño v± koci dhammo dissat²”ti. “Koci dhammo”ti imin± sattaj²v±di½ paµikkhipati, avayav² pana k±yapaµikkhepeneva paµikkhittoti. Yadi eva½ katha½ k±y±disamaññ±tidh±van±n²ti ±ha “yath±vuttadhamma…pe… karont²”ti. Tath± tath±ti k±y±di-±k±rena.
Ya½ passat²ti ya½ itthi½, purisa½ v± passati. Nanu cakkhun± itthipurisadassana½ natth²ti? Saccameta½, “itthi½ pass±mi, purisa½ pass±m²”ti pana pavattasaññ±ya vasena “ya½ passat²”ti vutta½ micch±dassanena v± diµµhiy± ya½ passati, na ta½ diµµha½ ta½ r³p±yatana½ na hot²ti attho vipar²tagg±havasena micch±parikappitar³patt±. Atha v± ta½ kes±dibh³tup±d±yasam³hasaªkh±ta½ diµµha½ na hoti, acakkhuviññ±ºaviññeyyatt± diµµha½ v± ta½ na hoti. Ya½ diµµha½, ta½ na passat²ti ya½ r³p±yatana½ kes±dibh³tup±d±yasam³hasaªkh±ta½ diµµha½, ta½ paññ±cakkhun± bh³tato na passat²ti attho. Apassa½ bajjhateti ima½ attabh±va½ yath±bh³ta½ paññ±cakkhun± apassanto “eta½ mama, eso hamasmi, eso me att±”ti kilesabandhanena bajjhati.
Na aññadhamm±nupass²ti na aññasabh±v±nupass², asubh±dito aññ±k±r±nupass² na hot²ti attho. “Ki½ vutta½ hot²”ti-±din± ta½ evattha½ p±kaµa½ karoti. Pathav²k±yanti kes±dikoµµh±sa½ pathavi½ dhammasam³hatt± “k±yo”ti vadati, lakkhaºapathavimeva v± anekappabheda½ sakalasar²ragata½, pubb±pariyabh±vena ca pavattam±na½ sam³havasena gahetv± “k±yo”ti vadati. “¾pok±yan”ti-±d²supi eseva nayo.