Dvatti½samah±purisalakkhaºavaººan±

33. Duk³lacumbaµaketi daharassa nipajjanayogyat±vasena paµisa½haµaduk³lasukhume. “Khattiyo br±hmaºo”ti evam±di j±ti. “Koº¹añño gotamo”ti evam±di gotta½. “Poºik± cikkhallik± s±kiy± ko¼iy±”ti evam±di kulapadeso. ¾di-saddena r³pissariyapariv±r±disabbasampattiyo saªgaºh±ti. Mahantass±ti vipulassa, u¼±rass±ti attho. Nipphattiyoti siddhiyo. Gantabbagatiy±ti gati-saddassa kammas±dhanatam±ha. Upapajjanavasena hi sucaritaduccaritehi gantabb±ti gatiyo, upapattibhavaviseso. Gacchati yath±ruci pavattat²ti gati, ajjh±sayo. Paµisaraºeti par±yaºe avassaye. Sabbasaªkhatavisa½yuttassa hi arahato nibb±nameva ta½paµisaraºa½. Ty±hanti te aha½.
Dasavidhe kusaladhamme, agarahite ca r±jadhamme (j±. 2 mah±ma½saj±take vitth±ro) niyuttoti dhammiko. Tena ca dhammena sakala½ loka½ rañjet²ti dhammar±j±. Yasm± cakkavatt² dhammena ñ±yena rajja½ adhigacchati, na adhammena, tasm± vutta½ “dhammena laddharajjatt± dhammar±j±”ti. Cat³su dis±su samuddapariyos±nat±ya caturant± n±ma tattha tattha d²pe mah±pathav²ti ±ha “puratthima…pe… issaro”ti. Vijit±v²ti vijetabbassa vijitav±, k±makodh±dikassa abbhantarassa, paµir±jabh³tassa b±hirassa ca arigaºassa vijayi, vijetv± µhitoti attho. K±ma½ cakkavattino kenaci yuddha½ n±ma natthi, yuddhena pana s±dhetabbassa vijayassa siddhiy± “vijitasaªg±mo”ti vutta½. Janapadova catubbidha-acchariyadhamm±disamann±gate asmi½ r±jini th±variya½ kenaci asa½h±riya½ da¼ha½ bhattabh±va½ patto, janapade v± attano dhammik±ya paµipattiy± th±variya½ thirabh±va½ pattoti janapadatth±variyappatto. Manuss±na½ ure sattha½ µhapetv± icchitadhanaharaº±din± paras±hasak±rit±ya s±hasik±.
Ratijananaµµhen±ti atappakap²tisomanassupp±danena. Saddatthato pana ramet²ti ratana½. “Aho manoharan”ti citte kattabbat±ya citt²kata½ “Sv±ya½ citt²k±ro tassa p³jan²yat±y±”ti citt²katanti p³jan²yanti attha½ vadanti. Mahanta½ vipula½ aparimita½ m³la½ agghat²ti mahaggha½. Natthi etassa tul± upam±ti atula½, asadisa½. Kad±ci eva uppajjanato dukkhena laddhabbatt± dullabhadassana½. Anomehi u¼±raguºeheva sattehi paribhuñjitabbato anomasattaparibhoga½. Id±ni nesa½ citt²kat±di-atth±na½ savisesa½ cakkaratane labbham±nata½ dassetv± itaresupi te atidisitu½ “cakkaratanassa c±”ti-±di ±raddha½. Añña½ devaµµh±na½ n±ma na hoti rañño anaññas±dh±raºissariy±disampattipaµil±bhahetuto, satt±nañca yathicchitatthapaµil±bhahetuto. Aggho natthi ativiya u¼±rasamujjalasattaratanamayatt±, acchariyabbhutamah±nubh±vat±ya ca. Yadaggena mahaggha½, tadaggena atula½. Satt±na½ p±pajigucchanena vigatak±¼ako puññapasutat±ya maº¹abh³to y±diso k±lo buddhupp±d±raho, t±dise eva cakkavatt²nampi sambhavoti ±ha “yasm± ca pan±”ti-±di. Upam±vasena ceta½ vutta½, upamopameyy±nañca na accantameva sadisat±. Tasm± yath± buddh± kad±ci karahaci uppajjanti, na tath± cakkavattino, eva½ santepi cakkavattivattaparip³raºass±pi dukkarabh±vatopi dullabhupp±d±yev±ti imin± dullabhupp±dat±s±maññena tesa½ dullabhadassanat± vutt±ti veditabba½. K±ma½ cakkaratan±nubh±vena sijjham±no guºo cakkavattipariv±ras±dh±raºo, tath±pi “cakkavatt² eva na½ s±mibh±vena visavit±ya paribhuñjat²”ti vattabbata½ arahati tadattha½ uppajjanatoti dassento “tadetan”ti-±dim±ha. Yath±vutt±na½ pañcanna½, channampi v± atth±na½ itararatanesupi labbhanato “eva½ ses±nip²”ti vutta½. Hatthi-assa-pariº±yakaratanehi ajitavijayato, cakkaratanena ca pariv±rabh±vena, sesehi paribhog³pakaraºabh±vena samann±gato. Hatthi-assamaºi-itthiratanehi paribhog³pakaraºabh±vena sesehi pariv±rabh±ven±ti yojan±.
Catunna½ mah±d²p±na½ sirivibhavanti tattha laddha½ sirisampattiñceva bhogasampattiñca. T±disamev±ti “purebhattamev±”ti-±din± vutt±nubh±vameva. Yojanappam±ºa½ padesa½ by±panena yojanappam±ºa½ andhak±ra½. Atid²ghat±dichabbidhadosaparivajjita½.
S³r±ti sattivanto, nibbhay±ti atthoti ±ha “abh²ruk±”ti. Aªganti k±raºa½. Yena k±raºena “v²r±”ti vucceyyu½, ta½ v²raªga½. Ten±ha “v²riyasseta½ n±man”ti. Y±va cakkav±¼apabbat± cakkassa vattanato “cakkav±¼apabbata½ s²ma½ katv± µhitasamuddapariyantan”ti vutta½. “Adaº¹en±”ti imin±va dhanadaº¹assa, sar²radaº¹assa ca akaraºa½ vutta½. “Asatthen±”ti imin± pana sen±ya yujjhanass±ti tadubhaya½ dassetu½ “ye kat±par±dhe”ti-±di vutta½. Vuttappak±ranti s±garapariyanta½.
“Rañjanaµµhena r±go, taºh±yanaµµhena taºh±”ti pavatti-±k±rabhedena lobho eva dvidh± vutto Tath± hissa dvidh±pi chadanaµµho ekantiko. Yath±ha “andhatama½ tad± hoti, ya½ r±go sahate naran”ti, (netti. 11, 27) “taºh±chadanach±dit±”ti (ud±. 64) ca. Imin± nayena dos±d²nampi chadanaµµho vattabbo. Kilesaggahaºena vicikicch±dayo sesakiles± vutt±. Yasm± te sabbe p±padhamm± uppajjam±n± sattasant±na½ ch±detv± pariyonandhitv± tiµµhanti kusalappavatti½ niv±renti, tasm± te “chadan±, chad±”ti ca vutt±. Vivaµµacchad±ti ca o-k±rassa ±-k±ra½ katv± niddeso.
35. T±santi dvinnampi nipphatt²na½. Nimittabh³t±n²ti ñ±pakak±raºabh³t±ni. Tath± hi lakkh²yati mah±purisabh±vo eteh²ti lakkhaº±ni. Ýh±nagaman±d²su bh³miya½ suµµhu sama½ patiµµhit± p±d± etass±ti suppatiµµhitap±do. Ta½ panassa suppatiµµhitap±data½ byatirekamukhena vibh±vetu½ “yath±”ti-±di vutta½. Tattha aggatalanti aggap±datala½. Paºh²ti paºhitala½. Passanti p±datalassa dv²su passesu ekeka½, ubhayameva v± pariyanta½ passa½. “Assa pan±”ti-±di anvayato atthavibh±vana½. Suvaººap±dukatalamiva ujuka½ nikkhipiyam±na½. Ekappah±renev±ti ekakkhaºeyeva. Sakala½ p±datala½ bh³mi½ phusati nikkhipane. Ekappah±reneva sakala½ p±datala½ bh³mito uµµhahat²ti yojan±. Tasm± aya½ suppatiµµhitap±doti nigamana½. Ya½ panettha vattabba½ anupubbaninn±di-acchariyabbhuta½ nissandaphala½, ta½ parato lakkhaºasuttavaººan±ya½ (d². ni. aµµha. 3.201) ±vibhavissat²ti.
N±bhi dissat²ti lakkhaºacakkassa n±bhi parimaº¹alasaºµh±n± suparibyatt± hutv± dissati, labbhat²ti adhipp±yo. N±bhiparicchinn±ti tassa½ n±bhiya½ paricchinn± paricchedavasena µhit±. N±bhimukhaparikkhepapaµµoti pakaticakkassa akkhabbh±hatapariharaºattha½ n±bhimukhe µhapetabba½ parikkhepapaµµo, tappaµicchanno idha adhippeto. Nemimaºik±ti nemiya½ ±valibh±vena µhitamaºik±lekh±. Sambahulav±roti bahuvidhalekhaªgavibh±vanav±ro. Satt²ti ±vudhasatti. Sirivacchoti siri-aªg±. Nand²ti dakkhiº±vatta½. Sovattikoti sovatti-aªgo. Vaµa½sakoti ±ve¼a½. Va¹¹ham±nakanti purimah±d²su d²paªka½. Morahatthakoti morapiñchakal±po, morapiñchapaµisibbito v± b²jan²viseso. V±¼ab²jan²ti c±mariv±la½. Siddhatth±di puººaghaµapuººap±tiyo. “Cakkav±¼o”ti vatv± tassa padh±n±vayave dassetu½ “himav± sineru…pe… sahass±n²”ti vutta½. “Cakkavattirañño parisa½ up±d±y±”ti ida½ hatthiratan±d²nampi tattha labbham±nabh±vadassana½. Sabbotisatti-±diko yath±vutto aªgaviseso cakkalakkhaºasseva pariv±roti veditabbo.
“¾yatapaºh²”ti ida½ aññesa½ paºhito d²ghata½ sandh±ya vutta½, na pana atid²ghatanti ±ha “paripuººapaºh²”ti. Yath± pana paºhilakkhaºa½ paripuººa½ n±ma hoti, ta½ byatirekamukhena dassetu½ “yath± h²”ti-±di vutta½. ¾raggen±ti maº¹al±ya sikh±ya. Vaµµetv±ti yath± suvaµµa½ hoti, eva½ vaµµetv±. Rattakambalageº¹ukasadis±ti rattakambalamayageº¹ukasadis±.
“Makkaµassev±”ti d²ghabh±va½, samatañca sandh±yeta½ vutta½. Niyy±satelen±ti chattiritaniyy±s±diniyy±sasammissena telena, ya½ “surabhiniyy±san”tipi vadanti. Niyy±satelaggahaºañcettha harit±lavaµµiy± ghanasiniddhabh±vadassanattha½.
Yath± satakkhattu½ vihata½ kapp±sapaµala½ sappimaº¹e os±rita½ ativiya mudu hoti, eva½ mah±purisassa hatthap±d±ti dassento “sappimaº¹e”ti-±dim±ha. Talun±ti sukhum±l±.
Cammen±ti aªgulantaraveµhitacammena. Paµibaddha-aªgulantaroti ekato sambaddha-aªgulantaro na hoti. Ekappam±º±ti d²ghato sam±nappam±º±. Yavalakkhaºanti abbhantarato aªgulipabbe µhita½ yavalakkhaºa½. Paµivijjhitv±ti ta½ta½pabb±na½ sam±nadesat±ya aªgul²na½ pas±ritak±lepi aññamañña½ vijjhit±ni viya phusitv± tiµµhanti.
Saªkh± vuccanti gopphak±, uddha½ saªkh± etesanti ussaªkh±, p±d±. Piµµhip±deti piµµhip±dasam²pe. Ten±ti piµµhip±de µhitagopphakabh±vena baddh± hont²ti yojan±. Tayida½ “ten±”ti pada½ uparipadadvayepi yojetabba½ “tena baddhabh±vena na yath±sukha½ parivaµµanti, tena yath±sukha½ naparivaµµanena gacchant±na½ p±datal±nipi na dissant²”ti. Upar²ti piµµhip±dato dviti-aªgulimatta½ uddha½, “caturaªgulamattan”ti ca vadanti. Nig³¼h±ni ca honti, na aññesa½ viya paññ±yam±n±ni. Ten±ti gopphak±na½ upari patiµµhitabh±vena. Ass±ti mah±purisassa. Satipi desantarappavattiya½ niccaloti dassanattha½ n±bhiggahaºa½. “Adhok±yova iñjat²”ti ida½ purimapadassa k±raºavacana½. Yasm± adhok±yova iñjati, tasm± n±bhito…pe… niccalo hoti. “Sukhena p±d± parivaµµant²”ti ida½ pana purimassa, pacchimassa ca k±raºavacana½. Yasm± sukhena p±d± parivaµµanti, tasm± adhok±yova iñjati, yasm± sukhena p±d± parivaµµanti, tasm± puratopi…pe… pacchatoyev±ti.
Yasm± eºimigassa samantato ekasadisama½s± anukkamena uddha½ th³l± jaªgh± honti, tath± mah±purisass±pi, tasm± vutta½ “eºimigasadisajaªgho”ti. Paripuººajaªghoti samantato ma½s³pacayena paripuººajaªgho. Ten±ha “na ekato”ti-±di.
Eten±ti “anonamanto”ti-±divacanena, j±ºuph±subh±vad²panen±ti attho. Avasesajan±ti imin± lakkhaºena rahitajan±. Khujj± v± honti heµµhimak±yato uparimak±yassa rassat±ya, v±man± v± uparimak±yato heµµhimak±yassa rassat±ya, etena µhapetv± samm±sambuddha½, cakkavattinañca itare satt± khujjapakkhik±, v±manapakkhik± c±ti dasseti.
K±ma½ sabb±pi padumakaººik± suvaººavaºº±va, kañcanapadumakaººik± pana pabhassarabh±vena tato s±tisay±ti ±ha “suvaººapadumakaººikasadiseh²”ti. Ohitanti samohita½ antogadha½. Tath±bh³ta½ pana ta½ tena channa½ hot²ti ±ha “paµicchannan”ti.
Suvaººavaººoti suvaººavaººavaººoti ayamettha atthoti ±ha “j±tihiªgulaken±”ti-±di, sv±yamattho ±vuttiñ±yena ca veditabbo. Sar²rapariy±yo idha vaººa-saddoti adhipp±yo. Paµhamavikappa½ vatv± tath±r³p±ya pana ru¼hiy± abh±va½ manasi katv± vaººadh±tupariy±yameva vaººa-sadda½ gahetv± dutiyavikappo vutto. Tasm± padadvayen±pi suniddhantasuvaººasadisachavivaººoti vutta½ hoti.
Rajoti sukhumarajo. Jallanti mal²nabh±v±vaho reºusañcayo. Ten±ha “mala½ v±”ti. Yadi vivattati, katha½ nh±n±d²n²ti ±ha “hatthadhovan±d²n²”ti-±di.
¾vaµµapariyos±neti padakkhiº±vaµµanavasena pavattassa ±vaµµassa ante.
Brahmuno sar²ra½ purato v± pacchato v± anonamitv± ujukameva uggatanti ±ha “brahm± viya ujugatto”ti. S± pan±ya½ ujugattat± avayavesu buddhippattesu daµµhabb±, na daharak±leti vutta½ “uggatad²ghasar²ro bhavissat²”ti. Itares³ti “khandhaj±º³s³”ti imesu dv²su µh±nesu namant± purato namant²ti ±netv± sambandho. Passavaªk±ti dakkhiºapassena v± v±mapassena v± vaªk±. S³lasadis±ti potthakar³pakaraºe µhapitas³lap±dasadis±.
Hatthapiµµhi-±divasena satta sar²r±vayav± ussad± upacitama½s± etass±ti sattussado. Aµµhikoµiyo paññ±yant²ti yojan±. Nig³¼hasir±j±leh²ti lakkhaºavacanametanti tena nig³¼ha-aµµhikoµ²h²tipi vuttameva hot²ti. Hatthapiµµh±d²h²ti ettha ±di-saddena a½sak³µakhandhak³µ±na½ saªgahe siddhe ta½ ekadesena dassento “vaµµetv±…pe… khandhen±”ti ±ha. “Sil±r³paka½ viy±”ti-±din± v± nig³¼ha-a½sak³µat±pi vibh±vit± yev±ti daµµhabba½.
S²hassa pubbaddha½ s²hapubbaddha½, paripuºº±vayavat±ya s²hapubbaddha½ viya sakalo k±yo ass±ti s²hapubbaddhak±yo. Ten±ha “s²hassa pubbaddhak±yo viya sabbo k±yo paripuººo”ti. S²hassev±ti s²hassa viya. Dussaºµhitavisaºµhito na hot²ti duµµhu saºµhito, vir³pasaºµhito ca na hoti, tesa½ tesa½ avayav±na½ ayuttabh±vena, vir³pabh±vena ca saºµhiti upagato na hot²ti attho. Saºµhant²ti saºµhahanti. D²gheh²ti aªgulin±s±d²hi. Rasseh²ti g²v±d²hi. Th³leh²ti ³rub±hu-±d²hi Kiseh²ti kesalomamajjh±d²hi. Puthuleh²ti akkhihatthatal±d²hi. Vaµµeh²ti jaªghahatth±d²hi.
Satapuññalakkhaºat±ya n±n±cittena puññacittena cittito sañj±tacittabh±vo “²diso eva buddh±na½ dhammak±yassa adhiµµh±na½ bhavitu½ yutto”ti dasap±ram²hi sajjito abhisaªkhato, “d±nacittena puññacitten±”ti v± p±µho, d±navasena, s²l±divasena ca pavattapuññacitten±ti attho.
Dvinna½ koµµ±na½ antaranti dvinna½ piµµhib±h±na½ vemajjha½ piµµhimajjhassa uparibh±go. Cita½ paripuººanti aninnabh±vena cita½, dv²hi koµµehi samatalat±ya paripuººa½. Uggamm±ti uggantv±, aninna½ samatala½ hutv±ti adhipp±yo. Ten±ha “suvaººaphalaka½ viy±”ti.
Nigrodho viya parimaº¹aloti parimaº¹alanigrodho viya parimaº¹alo, “nigrodhaparimaº¹alaparimaº¹alo”ti vattabbe ekassa parimaº¹ala-saddassa lopa½ katv± “nigrodhaparimaº¹alo”ti vutto. Ten±ha “samakkhandhas±kho nigrodho”ti-±di. Na hi sabbo nigrodho parimaº¹aloti, parimaº¹alasaddasannidh±nena v± parimaº¹alova nigrodho gayhat²ti ekassa parimaº¹alasaddassa lopena vin±pi ayamattho labbhat²ti ±ha “nigrodho viya parimaº¹alo”ti. Y±vatako ass±ti y±vatakvassa o-k±rassa va-k±r±desa½ katv±.
Samavaµµitakkhandhoti sama½ suvaµµitakkhandho. Koñc± viya d²ghagal±, bak± viya vaªkagal± var±h± viya puthulagal±ti yojan±. Suvaºº±¼iªgasadisoti suvaººamayakhuddakamudiªgasadiso.
Rasaggasagg²ti madhur±dibheda½ rasa½ gasanti anto pavesant²ti rasaggas± rasaggas±na½ agg± rasaggasagg±, t± etassa sant²ti rasaggasagg². Ten±ti oj±ya apharaºena h²nadh±tukatt± te bahv±b±dh± honti.
Han³ti sannissayadant±dh±rassa samaññ±, ta½ bhagavato s²hassa hanu viya, tasm± bhagav± s²hahanu. Tattha yasm± buddh±na½ r³pak±yassa, dhammak±yassa ca upam± n±ma h²n³pam±va, natthi sam±n³pam±, kuto adhik³pam±, tasm± ayampi h²n³pam±ti dassetu½ “tatth±”ti-±di vutta½. Yasm± mah±purisassa heµµhim±nur³pavaseneva uparimampi saºµhita½, tasm± vutta½ “dvepi paripuºº±n²”ti, tañca kho na sabbaso parimaº¹alat±ya, atha kho tibh±g±vasesamaº¹alat±y±ti ±ha “dv±dasiy± pakkhassa candasadis±n²”ti. Sallakkhetv±ti attano lakkhaºasatth±nus±rena upadh±retv±. Dant±na½ uccan²cat± abbhantarab±hirapassavasenapi veditabb±, na aggavaseneva. Ten±ha “ayapaµµakena chinnasaªkhapaµala½ viy±”ti. Ayapaµµakanti kakaca½ adhippeta½. Sam± bhavissanti, na visam±, samasaºµh±n±ti attho.
S±tisaya½ mudud²ghaputhulat±dippak±raguº± hutv± bh³t± j±t±ti pabh³t±, bha-k±rassa ha-k±ra½ katv± pah³t± jivh± etass±ti pah³tajivho.
Vicchinditv± vicchinditv± pavattasarat±ya chinnassar±pi. Anek±k±rat±ya bhinnassar±pi. K±kassa viya amanuññasarat±ya k±kassar±pi. Apalibuddhatt±ti anupaddutavatthukatt±, vatth³ti ca akkharuppattiµµh±na½ veditabba½. Aµµhaªgasamann±gatoti ettha aªg±ni parato ±gamissanti. Mañjughosoti madhurassaro.
Abhin²lanettoti adhikan²lanetto, adhikat± ca s±tisaya½ n²labh±vena veditabb±, na nettan²labh±vasseva adhikabh±vatoti ±ha “na sakalan²lanetto”ti-±di. P²talohitavaºº± setamaº¹alagatar±jivasena. N²lasetak±¼avaºº± pana ta½ta½maº¹alavaseneva veditabb±.
“Cakkhubhaº¹anti akkhidalan”ti keci. “Akkhidalavaµuman”ti aññe. Akkhidalehi pana saddhi½ akkhibimbanti veditabba½. Evañhi viniggatagambh²rajotan±pi yutt± hoti. “Adhippetan”ti imin± ayamettha adhipp±yo ekadesena samud±yupalakkhaºañ±yen±ti dasseti. Yasm± pakhuma-saddo loke akkhidalalomesu niru¼ho, tenev±ha “mudusiniddhan²lasukhumapakhum±cit±ni akkh²n²”ti.
Kiñc±pi uºº±-saddo loke avisesato lomapariy±yo, idha pana lomavisesav±cakoti ±ha “uºº± loman”ti. Nal±µavemajjhe j±t±ti nal±µamajjhagat± j±t±. Od±tat±ya upam±, na mudut±ya Uºº± hi tatopi s±tisaya½ mudutar±. Ten±ha“sappi maº¹e”ti-±di. Rajatapubbu¼akanti rajatamayat±rakam±ha.
Dve atthavase paµicca vuttanti yasm± buddh±, cakkavattino ca paripuººanal±µat±ya, paripuººas²sabimbat±ya ca “uºh²sas²s±”ti vuccanti, tasm± te dve atthavase paµicca “uºh²sas²so”ti ida½ vutta½. Id±ni ta½ atthadvaya½ mah±purise suppatiµµhitanti “mah±purisassa h²”ti-±di vutta½. Saºhatamat±ya, suvaººavaººat±ya, pabhassarat±ya, paripuººat±ya ca rañño bandha-uºh²sapaµµo viya virocati. Kapis²s±ti dvidh±bh³tas²s±. Phalas²s±ti phalitas²s±. Aµµhis²s±ti ma½sassa abh±vato ativiya aµµhit±ya, patanubh±vato v± taconaddha-aµµhimattas²s±. Tumbas²s±ti l±busadisas²s±. Pabbh±ras²s±ti piµµhibh±gena olambam±nas²s±. Purimanayen±ti paripuººanal±µat±pakkhena. Uºh²saveµhitas²so viy±ti uºh²sapaµµena veµhitas²sapadeso viya. Uºh²sa½ viy±ti chekena sippin± viracita-uºh²samaº¹ala½ viya.