366. Dvaya½ r±j±rahe hatthini. R±j±namupagantv± vahitumarahat²ti opavayho, arahatthe ºyo. R±j±na½ vahitu½ arahat²ti r±javayho, ºyo. Dvaya½ kappitahatthini. Sajj± sajjan± sañj±t± yasmi½ sajjito. Kapp± kappan± sañj±t± yasmi½ kappito. Etasm±yeva p±µh± sajjakapp± sajjan±kappan±na½ pariy±y±ti ñeyy±.
Hatthino p±de vijjhanakaºµako “tomaro”tyuccate. Tujjateneneti tomaro, tuda byathane, aro, dassa mo, otta½. Veºuka½pyatra [kotra½ veºukam±l±na½ (amara 18.41)], kvaci ve¼ukantipi p±µho.
367. Hatthino kaººam³lamhi vijjhanakaºµako “tutta”mityuccate. Tujjateneneti tutta½, to. Hatthino matthakamhi vijjhanakaºµako “aªkuso”tyuccate. Aªkate aneneti aªkuso, aªka lakkhaºe, so, assu.
Pajjaddha½ hatth±rohe. Ma¹i bh³s±ya½, hatthi½ maº¹ayati rakkhat²ti hatthimaº¹o, sova hatthimeº¹o, mi hi½s±ya½ v±, ¹o, niggah²t±gamo. Hatthi½ p±ti rakkhat²ti hatthipo, kammani ºo. Hatthi½ gopayati rakkhat²ti hatthigopako. Gupa rakkhaºe, sakatthe ko. ¾dhoraºo, nis±dinopyatra.
368. M±taªgahay±d²na½ gaman±dikriy±sikkh±pako ±cariyo “g±maº²yo”tyuccate. Gamana½ g±mo, bh±ve ºo. Hatth±d²na½ gamanakriy± g±mo, ta½ neti sikkh±pet²ti g±maº²yo, aññakriy±sikkh±panet³pac±r±, g±ma½ v± hatth±disam³ha½ net²ti g±maº²yo, gamana½ v± sikkh±pet²ti g±maº²yo, sabbatra nassa ºatta½.
P±dadvaya½ asse. Haya gatiya½, a. Tura½ s²gha½ gacchat²ti turaªgo, kvi, bind±lopo, lope sati turago. V±ha payatane, a. Asa bhakkhane, a. Sindh³namad³rabhavo janapadopi sindhavo, tatra bhavo sindhavo, sa½yogantatt± na vuddhi. Ghoµako, p²ti, turaªgamo, v±j², gandhabbo, sattiricc±d²nipi asse. Ghuµa parivattane, ºvu. P± p±ne,ti. “P±ne th² p²ti asse so”ti ruddo. V±jayog± v±j², ². “Esañca pubba½ pakkho ±si, sa tu devetyatyatthitena s±l²bh³tamunin± sakka½ payojetv± vajirachedito”ti nik±yantariy±. Sapa samav±ye,ti, satti, s±matthiyepi.
369. Tassa assassa bhedo viseso assataro, assa½ tarat²ti assataro, tara atikkamane, tarapaccayen±pi siddha½. Padh±nassabh³mibhavo suj±tiko avik±r² kul²nako asso ±j±n²yo n±ma, ± bhuso k±raº±k±raºa½ j±n±t²ti ±j±n²yo, an²yo, ºyapaccayena v± siddha½, tad± “kiy±dito n±”ti gamo, ²k±r±gamo ca [cint±maºiµ²k± 18.44 g±th±yampi passitabba½]. Kule sambh³to kul²nako, ²no, sakatthe ko. Saªg±me garusatthappah±rena nihato santo piyo s±mika½ na jahati sukha½ vahanas²lo yo asso, so vin²tasaddenoccate. Visesena dammata½ neti yanti vin²to.
Dvaya½ assapote. Kasa gamane, oro, assi, kiñci sarat²ti v± kisoro, bindulopo, asso ca, hayo eva b±latt± hayapotako, appatthe ko.
370. Dvaya½ ath±masse. Ghuµa parivattane, ºvu, ghoµako, assas±maññepyaya½, khara½ gacchat²ti khaluªgo, so eva kha¼uªko, gak±rassa kak±ra½ katv±, rassa lo, ¼attamuttañca, kha¼ukotipi. Javena sabbesamadhiko asso javano, yu.
Dvaya½ kav²tikhy±te mukhabandhane. Mukham±tiµµhat²ti mukh±µh±na½. Khe mukhavivare l²no khal²no. “Kavik± tu khal²noti [khal²ne th² (?)], Kaviya½ kathana½tyap²”ti rabhaso. Kavi, kavik±pyatra. Ku sadde. I, ² ca, sakatthe ko. saddena napu½sakatta½ samuccinoti. Vuttañca amarakose “kavik± tu khal²non’itth²”ti [amara 18.49].
Ass±bhit±¼in² vettavikat±di kas± n±ma. Kasa gamane, a, karaºas±dhana½.
371. Assassa n±s±gatarajjumhi kus±, kusa silesane. Dvaya½ ass±ya½. Vala sa½varaºe, vo, ¼atta½, ±, va¼av±. Asat²ti ass±, “itthiyamatiyavo v±”ti a, ± ca, ass±. V±m²pyatra. Dvaya½ khure. Khura chedane. Sa½ sukha½ pharatyanena sapha½, nerutto. “Sapha½ kl²ve khuro pum±”ti [amara 18.49] amarakoso.
Dvaya½ pucchamatte. Puccha pam±de. Na gacchat²ti naªguµµho, aªga gamane, µho, assu, dvepi anitthiya½. L³ma½pyatra. Dvaya½ kesavati naªguµµhamatte, na tu hatthino eva. V±lasam³hayog± v±lahattho, yath± kesahattho caye, tath±tr±pi. V±lo dhiyyate asminti v±ladhi, i.
Etth±n±gat±pi assassa dh±r±khy± [dh±v±khy± (ka.)] pañca gatiyo kathetabb±. Yath±–
Akkandita½ dhoritaka½, recita½ vaggita½ pluta½;
gatiyome pañca dh±r± [dh±v± (ka.)], ass±na½ viññun± mat± [amara 18.48-9.
Tattha vitthambh± sam±vagati akkandita½, kandi gatisosanesu, to. Tato adhik± catur±gati dhoritaka½, dhora gatic±turiye, to, sakatthe ko. Maº¹alik±y±nena gamana½ recita½, rica viyojanasambajjhanesu, sambajjhana½ missana½. Vegena parikkhitto paricaraºa½ vaggita½, vagga gamanattho. Tura½ samena gamana½ pluta½, plu gatiya½. Ta’dutta’massasatthe “samo’dhiko layo veg², turitasso bhave kam±”ti.
372. Dvaya½ yuddhatthe cakkayuttay±ne. Sanda gamane, sandate gamyateneneti sandano, yu. Ramateneneti ratho, tho, malopo. Sataªgopyatra. Satamaªg±nyassa.
Ya½ na raº±ya yuddhattha½ cakkayutta½ y±na½, api tu k²¼±bhaman±dyattha½, so pussaratho. Vuttañca amarakose “aya½ pussaratho cakka-y±na½ na samar±ya yan”ti [amara 18.51]. Pusa p±sane, so, pusan±makena phalavisesena yutto ratho pussaratho, pussanakkhattena kato, sajjito v± rathoti pussaratho.
Byagghassa camm±vuto parikkhitto ratho veyyaggho n±ma, byagghassa vik±ro camma½ veyyaggha½, ºo, tena parivuto ratho veyyaggho, ºo, ubhayatr±pi vu¹¹h±gamo. “Paccatta½ [paccattha½ (ka.)] ayanti gacchant²ti paccay±”ti vacanatthato paccattameva [paccatthameva (?)] Paccay± bhavanti, yath± k±ritantasm±pi payojakavasena anekak±ritapaccay±. D²pino camm±vuto ratho d²po n±ma, d²pino vik±ro camma½ d²pa½, ºo, tena parivuto ratho d²po, ºo.
373. Dvaya½ purisayuttay±ne. Si sev±ya½. Sukhatthikehi sev²yateti sivik±, ºvu, gamo, itta½, kitapaccay± hi yebhuyyena kamm±d²supi vattanti, kiccapaccay± ca kattaripi, yath± “vinayo, nissayo, tapan²y± dhamm±”ty±d²su, mah±padesena v± kitakiccapaccay±na½ kattukamm±d²svapi pavatti veditabb±, siva½ karot²ti v± sivik±, iko. Y±pyehi adhamehi y±yate niyyateti y±pyay±na½. “Y±pya p±n²yake nindye”ti hi n±natthasaªgahe.
Dvaya½ sakaµe. Anitth² t³ti tvanta½ liªgapada½. Saka sattiya½, aµo. Ana p±ºane, karaºas±dhana½, natthi n±s± yass±ti v± ana½, s±lopo, rasso ca. Kl²ven’a½, sakaµo, nitth²tyamarakoso [amara 18.52].
Dvaya½ cakke. Karoti gamanamaneneti cakka½, dvitta½, cakk±di. Rathassa aªga½ rathaªga½. Tassa cakkassa anto avas±na½ nemi, s± n±riya½ itthiya½. Nayati cakka½ nemi. Y± bh³mi½ phusati, naye, mi, ²paccaye nem² ca. Padhipyatra.
374. Tammajjhe tassa rathassa, cakkassa v± majjhe cakk±k±ro piº¹ik±, yassa½ sabb±ni kaµµh±ni ±sajjante. Piº¹ik±s±hacariy± n±bhi itth², ²paccaye n±bh² ca. Sabb±ni kaµµh±ni piº¹et²ti piº¹ik±, piº¹a saªgh±te, a, sakatthe ko. Piº¹²pi, n±bhi viy±ti n±bhi.
Rathassa yugakaµµha½ yatra ±sajjate, sa yugandharo. Ku½ pathavi½ vuºoti acch±dayat²ti kubbaro, vu sa½varaºe, ro, ussatta½. Yuga½ dh±ret²ti yugandharo, saññ±ya½ a, abhidh±n± rasso.
Akkho sakaµa½, tadavayavo v±, tath± c±h±jay±cariyo–
“Akkho vibh²µake nimbe, sakaµe ca byavah±re;
rathass±vayave kasse, p±sakepya’kkha’mindriye”ti.
Tassaggagate k²le ±º², itth². Aºipi, “s²m±ssikkhaggak²lesu, aº² ±º² ime dvis³”ti [cint±maºiµ²k± 18.56] hi ruddo dvidh± paµhati. “Aº² ±º² ca akkhaggak²le s²m±ssisu mat±”ti ca n±natthasaªgahopi. Assi koºo. Aºa sadde, ºi. Pubbapakkhe na vu¹¹hi, ana p±ºane v±, ºatta½. Kaº¹ak±disatthehi parirakkhaºattha½ kato rath±varaºo varutho, yo “rathagutt²”ti khy±to. Vara varaºe, varaºametth±varaºa½, yath± ratha½ thirattha½ taµµhañca gopat²ti rathagutti, itth², “gutti k±r±g±re vutt±, bh³gate rakkhaºe yame”ti n±natthasaªgahe.
375. Rath±d²na½ purobh±gasaªkh±te mukhe dhuro. Dhara dh±raºe, assu, y±namukha½pyatra. Akkhopakkhar±dayo rathassa aªg± n±ma. Aka gamane, kho, akkho, dvinna½ rathacakk±na½ antaragato kaµµhaviseso. Upari kar²yateti upakkharo, akkhassopari kaµµhaviseso. Amarakose pana upakkharasaddassa sabbarath±vayavav±cakatta½ vutta½ “rathaªgantu upakkharo”ti [amara 18.55]. “Apakkharo”tipi p±µho.
Sabbasmi½ hatth±dike v±hane y±n±dittaya½, sabbatra karaºas±dhana½. Yojan²ya½ yujjatenen±ti yogga½, ºyo. Patta½ dhoraºañc±tra. Pata gatiya½. Dhora gatic±turiye, etth±pi karaºas±dhana½.
376. Catukka½ s±rathimhi. Rathena carati s²len±ti rathac±r². Savati perayat²ti s³to, s³ peraºe, to. Aja gamane. P±jet²ti p±jit±, ritu, d²gh±di. Sara gatiya½, thi, rathena saha gacchat²ti v± s±rathi, iºa, aññatropac±r±. Niyant±, yant±, khatt±, sabyaµµho, dakkhiºattho, rathakuµumb²pyatra.
“Niyant± p±jit± yant±, s³to khatt± ca s±rathi;
sabyaµµho dakkhiºattho ca, saññ± rathakuµumbino”ti [amara 18.56-60].–
Vutta½ Atthato s±rathino rathakuµumb² ca n±ma½. Rathan±yake tu “rath±roho ca rathiko rath²”ti pacch± vakkhati. Khudi sa½pesane, tu, dassa to, ussattañca, khatt±.
Tika½ rathe p±jitatar± aññe yodh±, atra ye “rathan±yak±”tipyuccante. Ratham±rohat²ti rathiko, rath² ca. Rathena yujjat²ti v± rathiko, rath² ca. Rathino, sandan±rohopyatra. Dvaya½ yodhe. Yudha sampah±re, ºo. Bhaµati yujjat²ti bhaµo, a. Kvaci yoddhopi.
377-379. Catukka½ pad±tike. Padehi atati ajat²ti pad±ti, ata s±taccagamane, i. Pada gamane. Padat²ti patti, i, dvitta½. Padena adat²ti v± patti, alopo, dassa to, ime dve, vakkham±n± dve ca pume. Padehi gacchat²ti padago, padiko. P±d±tiko, pad±jayopyatra [p±dehi ajati ², rasso ca pad±ji½ (cint±maºiµ²k± 18.66)].
Chakka½ kavace. Naha bandhane, karaºe ºo. Kaªka gatyattho, aµo. Var²yate tanti vamma½, vara varaºe, vara icch±ya½ v±, mo, rassa mo. Kaca bandhane, a, vak±ravaºº±gamo. Uro ch±dayantyanen±ti uracchado. V±saddo dvinna½ punnapu½sakatta½ sampiº¹eti. Jala dittiya½, ºvu. Tanutta½, da½sana½, jagaropyatra. “Jagaro kaªkaµo yogo, sann±ho ca uracchado”ti [cint±maºiµ²k± 18.64 by±khy±sudh± 2.8.64] vop±lito.