6. ¾khy±takaº¹a

Bh³v±digaºa

Vibhattividh±na

Atha ±khy±tavibhattiyo kriy±v±c²hi dh±t³hi par± vuccante.
Tattha kriya½ ±cikkhat²ti ±khy±ta½, kriy±pada½. Vuttañhi “k±lak±rakapurisaparid²paka½ kriy±lakkhaºam±khy±tikan”ti. Tattha k±loti at²t±dayo, k±rakamiti kammakattubh±v±, puris±ti paµhamamajjhimuttam±, kriy±ti gamanapacan±diko dh±tvattho, kriy±lakkhaºa½ saññ±ºa½ etass±ti kriy±lakkhaºa½, atiliªgañca.
Vuttampi ceta½–
“Ya½ tik±la½ tipurisa½, kriy±v±ci tik±raka½;
atiliªga½ dvivacana½, tad±khy±tanti vuccat²”ti.
K±l±divasena dh±tvattha½ vibhajant²ti vibhattiyo, ty±dayo, t± pana vattam±n± pañcam² sattam² parokkh±hiyyattan² ajjatan² bhavissant² k±l±tipatti c±ti aµµhavidh± bhavanti.
Kriya½ dh±rent²ti dh±tavo, bh³v±dayo, kh±didh±tuppaccayant± ca, te pana atthavas± dvidh± bhavanti sakammak±, akammak± c±ti. Tatra sakammak± ye dh±tavokamm±pekkha½ kriya½ vadanti, yath±– kaµa½ karoti, g±ma½ gacchati, odana½ pacat²ti-±dayo, akammak± ye kammanirapekkha½ kriya½ vadanti, yath±– acchati, seti, tiµµhat²ti-±dayo.
Te pana sattavidh± bhavanti vikaraºappaccayabhedena, katha½? Avikaraº± bh³v±dayo. Niggah²tapubbakaavikaraº± rudh±dayo, yavikaraº± div±dayo, ºuº± uº±vikaraº± sv±dayo, n±ppaºh±vikaraº± kiy±dayo, oyiravikaraº± tan±dayo, sakatthe ºe ºayant± cur±dayoti.
Tattha paµhama½ avikaraºesu bh³v±d²su dh±t³su paµhamabh³t± akammak± bh³iccetasm± dh±tuto ty±dayo par± yoj²yante.
Bh³satt±ya½, “bh³”iccaya½ dh±tu satt±yamatthe vattate, kriy±s±maññabh³te bhavane vattateti attho.
“Bh³”iti µhite–
424. Bh³v±dayo dh±tavo.
Bh³iccevam±dayo ye kriy±v±cino saddagaº±, te dh±tusaññ± honti. Bh³ ±di yesa½ te bh³v±dayo, atha v± bh³v± ±d² pak±r± yesa½ te bh³v±dayo.
Bh³v±d²su vak±roya½, ñeyyo ±gamasandhijo;
bh³v±ppak±r± v± dh±t³, sakamm±kammakatthato.
“Kvaci dh±t³”ti-±dito “kvac²”ti vattate.
425. Dh±tussanto loponekassarassa.
Anekassarassa dh±tussa anto kvaci lopo hoti.
Kvaciggahaºa½ “mah²yati samatho”ti-±d²su nivattanattha½, iti anekassaratt±bh±v± idha dh±tvantalopo na hoti.
Tato dh±tv±dhik±ravihit±nekappaccayappasaªge “vatticch±nupubbik± saddappaµipatt²”ti katv± vattam±navacanicch±ya½–
426. Vattam±n± ti-anti, sitha, mima, te-ante, sevhe, emhe.
Ty±dayo dv±dasa vattam±n±saññ± hont²ti ty±d²na½ vattam±natthavisayatt± vattam±n±saññ±.
427. K±le.
Ayamadhik±ro.
Ito para½ ty±divibhattividh±ne sabbattha vattate.
428. Vattam±n± paccuppanne.
Paccuppanne k±le gamyam±ne vattam±n±vibhatti hoti, k±loti cettha kriy±, karaºa½ k±ro, rak±rassa lak±ro, k±lo.
Tasm±–
Kriy±ya gamyam±n±ya, vibhatt²na½ vidh±nato;
dh±t³heva bhavant²ti, siddha½ ty±divibhattiyo.
Idha pana k±lassa at²t±n±gatapaccuppann±ºattiparikappak±l±bhipattivasena chadh± bhinnatt± “paccuppanne”ti viseseti. Ta½ ta½ k±raºa½ paµicca uppanno paccuppanno, paµiladdhasabh±vo, na t±va at²toti attho.
Paccuppannasam²pepi, tabboh±r³pac±rato;
vattam±n± at²tepi, ta½k±lavacanicchay±ti.
Tasmi½ paccuppanne vattam±n±vibhatti½ katv±, tass± µh±n±niyame “dh±tuliªgehi par± paccay±”ti paribh±sato dh±tuto para½ vattam±nappaccaye katv±, tesamaniyamappasaªgesati “vatticch±nupubbik± saddappaµipatt²”ti parassapadavacanicch±ya½–
429. Atha pubb±ni vibhatt²na½ cha parassapad±ni.
Atha taddhit±nantara½ vuccam±n±na½ sabb±sa½ vattam±n±d²na½ aµµhavidh±na½ vibhatt²na½ y±ni y±ni pubbak±ni cha pad±ni, t±ni t±ni atthato aµµhacatt±l²samatt±ni parassapadasaññ±ni hont²ti-±dimhi channa½ parassapadasaññ±, parassatth±ni pad±ni parassapad±ni, tabb±hullato tabboh±ro.
“Dh±t³hi ºe ºaya”icc±dito “dh±t³h²”ti vattam±ne–
430. Kattari parassapada½.
Kattarik±rake abhidheyye sabbadh±t³hi parassapada½ hot²ti parassapada½ katv±, tass±pyaniyamappasaªge vatticch±vas±–
Vipariº±mena “parassapad±na½, attanopad±nan”ti ca vattate.
431. Dve dve paµhamamajjhimuttamapuris±.
T±sa½ vibhatt²na½ parassapad±na’mattanopad±nañca dve dve vacan±ni yath±kkama½ paµhamamajjhimuttamapurisasaññ±ni honti. Ta½ yath±? Ti antiiti paµhamapuris±, si thaiti majjhimapuris±, mi maiti uttamapuris±. Attanopadesupi te anteiti paµhamapuris±, se vheiti majjhimapuris±, e mheiti uttamapuris±. Eva½ ses±su sattasu vibhatt²supi yojetabbanti Eva½ aµµhavibhattivasena channavutividhe ±khy±tapade dvatti½sa dvatti½sa paµhamamajjhima-uttamapuris± hont²ti vattam±naparassapad±dimhi dvinna½ paµhamapurisasaññ±.
432. N±mamhi payujjam±nepituly±dhikaraºe paµhamo.
Tumh±mhasaddavajjite tuly±dhikaraºabh³te s±dhakav±cake n±mamhi payujjam±nepi appayujjam±nepi dh±t³hi paµhamapuriso hot²ti paµhamapurisa½ katv±, tass±pyaniyamappasaªge kriy±s±dhakassa kattuno ekatte vattumicchite “ekamhi vattabbe ekavacanan”ti vattam±naparassapadapaµhamapurisekavacana½ ti.
“Paro, paccayo, dh±t³”ti ca adhik±ro, “yath± kattari c±”ti ito “kattar²”ti vikaraºappaccayavidh±ne sabbattha vattate.
433. Bh³v±dito a.
Bh³iccevam±dito dh±tugaºato paro apaccayo hoti kattari vihitesu vibhattippaccayesu paresu. Sabbadh±tukamhiyev±yamissate.
“Asa½yogantassa, vuddh²”ti ca vattate.
434. Aññesu ca.
K±ritato aññesu paccayesu asa½yogant±na½ dh±t³na½ vuddhi hoti. Caggahaºena ºuppaccayass±pi vuddhi hoti. Ettha ca “ghaµ±d²na½ v±”ti ito saddo anuvattetabbo, so ca vavatthitavibh±sattho. Tena–
Ivaººuvaººant±nañca, lah³pant±na dh±tuna½;
ivaººuvaºº±nameva, vuddhi hoti parassa na.
Yuvaºº±nampi ya ºu º±-n±niµµh±d²su vuddhi na;
tud±diss±vikaraºe, na chetv±d²su v± siy±.
Tass±pyaniyamappasaªge– “ayuvaºº±nañc±yo vuddh²”ti paribh±sato ³k±rassok±ro vuddhi.
Vipariº±mena “dh±t³nan”ti vattate.
435. O ava sare.
Ok±rassa dh±tvantassa sare pare av±deso hoti. “Saralopo m±desa”icc±din± saralop±dimhi kate “naye para½ yutte”ti paranayana½ k±tabba½.
So puriso s±dhu bhavati, s± kaññ± s±dhu bhavati, ta½ citta½ s±dhu bhavati.
Ettha hi–
Kattunobhihitatt±va, ±khy±tena na kattari;
tatiy± paµham± hoti, liªgattha½ panapekkhiya.
Satipi kriy±yekatte katt³na½ bahutt± “bahumhi vattabbe bahuvacanan”ti vattam±naparassapadapaµhamapurisabahuvacana½ anti, pure viya appaccayavuddhi-av±des±, saralop±di. Te puris± bhavanti, appayujjam±nepi bhavati, bhavanti.
“Payujjam±nepi, tuly±dhikaraºe”ti ca vattate.
436. Tumhe majjhimo.
Tuly±dhikaraºabh³te tumhasadde payujjam±nepi appayujjam±nepi dh±t³hi majjhimapuriso hot²ti vattam±naparassapadamajjhimapurisekavacana½si, sesa½ purimasama½. Tva½ bhavasi, tumhe bhavatha, appayujjam±nepi bhavasi, bhavatha.
Tuly±dhikaraºeti kimattha½? Tay± paccate odano.
Tasmi½yev±dhik±re–
437. Amhe uttamo.
Tuly±dhikaraºabh³te amhasadde payujjam±nepi appayujjam±nepi dh±t³hi uttamapuriso hot²ti vattam±naparassapada-uttamapurisekavacana½ mi, appaccayavuddhiav±des±.
438. Ak±ro d²gha½ himimesu.
Ak±ro d²gham±pajjate himimaiccet±su vibhatt²su. Aha½ bhav±mi, maya½ bhav±ma. Bhav±mi, bhav±ma.
“Vibhatt²na½, ch±”ti ca vattate.
439. Par±ºyattanopad±ni.
Sabb±sa½ vattam±n±na½ aµµhavidh±na½ vibhatt²na½ y±ni y±ni par±ni cha pad±ni, t±ni t±ni attanopadasaññ±ni hont²ti te±d²na½ attanopadasaññ±.
“Dh±t³hi, attanopad±n²”ti ca vattate.
440. Kattari ca.
Kattari ca k±rake abhidheyye dh±t³hi attanopad±ni honti. Caggahaºa½ katthaci nivattanattha½, sesa½ parassapade vuttanayeneva veditabba½. Bhavate, bhavante, bhavase, bhavavhe, bhave, bhav±mhe.
Paca p±ke, dh±tusaññ±ya½ dh±tvantalopo, vuttanayeneva ty±dyuppatti, ivaººuvaºº±namabh±v± vuddhi-abh±vovettha viseso. So devadatto odana½ pacati, pacanti, pacasi pacatha, pac±mi, pac±ma, so odana½ pacate, te pacante, tva½ pacase, tumhe pacavhe, aha½ pace, maya½ pac±mhe.
Paµhamapuris±d²namekajjhappavattippasaªge paribh±sam±ha–
441. Sabbesamek±bhidh±ne paro puriso.
Sabbesa½ paµhamamajjhim±na½, paµhamuttam±na½, majjhimuttam±na½ tiººa½ v± puris±na½ ekatobhidh±ne k±tabbe paro puriso yojetabbo. Ekak±l±namev±bhidh±ne c±ya½. So ca pacati, tvañca pacas²ti pariy±yappasaªge tumhe pacath±ti bhavati. Eva½ so ca pacati, ahañca pac±m²ti maya½ pac±ma, tath± tvañca pacasi, ahañca pac±mi, maya½ pac±ma, so ca pacati, tvañca pacasi, ahañca pac±mi, maya½ pac±ma. Eva½ sabbattha yojetabba½.
Ek±bhidh±neti kimattha½? “So ca pacati, tvañca pacissasi, aha½ paci½” ettha bhinnak±latt± “maya½ pacimh±”ti na bhavati.
Gamu sappa gatimhi, pure viya dh±tusaññ±ya½ dh±tvantalopo.
Kattari ty±dyuppatti.
442. Gamissanto ccho v± sabb±su.
Gamuiccetassa dh±tussanto mak±ro ccho hoti v± sabb±su vibhatt²su, sabbaggahaºena m±nanta ya k±ritappaccayesu ca. Vavatthitavibh±satthoya½ saddo. Ten±ya½–
Vidhi½ niccañca v±saddo, m±nan’tesu tu kattari;
d²pet±niccamaññattha, parokkh±yamasantaka½.
Appaccayaparanayan±ni so puriso g±ma½ gacchati, te gacchanti, “kvaci dh±t³”ti-±din± garupubbarassato parassa paµhamapurisabahuvacanassa re v± hoti, gacchare. Tva½ gacchasi, tumhe gacchatha. Aha½ gacch±mi, maya½ gacch±ma.
Cch±des±bh±ve “lopañcettamak±ro”ti appaccayassa ek±ro. Gameti, gamenti, saralopo. Gamesi, gametha. Gamemi, gamema.
Attanopadepi so g±ma½ gacchate, gacchante, gacchare. Gacchase, gacchavhe. Gacche, gacch±mhe.
“Kuto nu tva½ ±gacchasi, r±jagahato ±gacch±m²”ti-±d²su pana paccuppannasam²pe vattam±navacana½.
“V±”ti vattate.
443. Gamissa ghamma½.