Sa½saµµh±di-anekatthataddhita

“Tilena sa½saµµhan”ti viggahe–
373. Yena v± sa½saµµha½ tarati carati vahati ºiko.
Yena v± sa½saµµha½, yena v± tarati, yena v± carati, yena v± vahati, tato tatiyantato liªgamh± tesu sa½saµµh±d²svatthesu ºikappaccayo hoti v±. Telika½ bhojana½, tilena abhisaªkhatanti attho. Telik² y±gu. Gu¼ena sa½saµµha½ eg±¼ika½. Eva½ gh±tika½, d±dhika½, m±ricika½, loºika½.
N±v±ya tarat²ti n±viko, u¼umpena tarat²ti o¼umpiko, vuddhi-abh±vapakkhe u¼umpiko. Eva½ kulliko, gopucchiko. Sakaµena carat²ti s±kaµiko. Eva½ p±diko, daº¹iko, dhammena carati pavattat²ti dhammiko. S²sena vahat²ti s²siko, ggahaºena ²k±rassa vuddhi na hoti. Eva½ a½siko, khandhiko, hatthiko, aªguliko.
Puna ggahaºena aññatthesupi ºikappaccayo, parad±ra½ gacchat²ti p±rad±riko, patha½ gacchat²ti pathiko.
“Vinayamadh²te, avecc±dh²te”ti v± viggahe–
“ðiko”ti vattate.
374. Tamadh²te tenakat±disannidh±naniyogasippabhaº¹aj²vikatthesu ca.
Catuppadamida½. Tamadh²teti atthe, tena kat±d²svatthesu ca tamhi sannidh±no, tattha niyutto, tamassa sippa½, tamassa bhaº¹a½ tamassa j²vik± iccetesvatthesu ca dutiy±divibhatyantehi liªgehi ºikappaccayo hoti v±. Venayiko. Eva½ suttantiko, ±bhidhammiko.
“By±karaºamadh²te”ti atthe ºikappaccay±dimhi kate–
“Vuddh±disarassa v±sa½yogantassa saºe c±”ti vattam±ne–
375. M±y³nam±gamo µh±ne.
I uiccebhesa½ ±disar±na½ asa½yogant±na½ m± vuddhi hoti saºe, tatreva vuddhi ±gamo hoti ca µh±neti ek±ravuddh±gamo.
“Ýh±ne”ti vacan± cettha, nam±desabh³tato;
yavehi pubbeva e-o-vuddhiyo honti ±gam±.
Yak±rassa dvibh±vo.
Veyy±karaºiko, ny±yamadh²teti neyy±yiko. Eva½ takkiko, vediko, nemittiko, k±yena kato payogo k±yiko, k±yena kata½ kamma½ k±yika½, vacas± kata½ kamma½ v±casika½. Eva½ m±nasika½, ettha ca “sasare v±gamo”ti sutte vavatthitasaddena paccaye parepi gamo, therehi kat± saªg²ti therik±. Eva½ pañcasatik±, sattasatik±, ettha “ºavaºik±”disutte anuvattitaggahaºena ²paccayo na hoti.
Sannidh±natthe sar²re sannidh±n± vedan± s±r²rik±, s±r²rika½ dukkha½. Eva½ m±nasik±, m±nasika½.
Niyuttatthe dv±re niyutto dov±riko, ettha “m±y³nam±gamo µh±ne”ti vak±rato pubbeok±r±gamo. Eva½ bhaº¹±g±riko, n±gariko, navakammiko, vanakammiko, ±dikammiko, odariko, rathiko, pathiko, up±ye niyutto op±yiko, cetasi niyutt± cetasik±.
Sippatthe v²º±v±dana½ v²º±, v²º± assa sippa½ veºiko. Eva½ p±ºaviko, modiªgiko, va½siko.
Bhaº¹atthe gandho assa bhaº¹anti gandhiko. Eva½ teliko, go¼iko, p³viko, paººiko, tamb³liko, loºiko.
J²vikatthe urabbha½ hantv± j²vati, urabbhamassa j²vik±ti v± orabbhiko. Eva½ m±gaviko, ettha vak±r±gamo. S³kariko, s±kuºiko, macchiko icc±di.
“Tena kat±d²”ti ettha ±diggahaºena tena hata½, tena baddha½, tena k²ta½, tena dibbati, so assa ±vudho, so assa ±b±dho, tattha pasanno, tassa santaka½, tamassa parim±ºa½, tassa r±si, ta½ arahati, tamassa s²la½, tattha j±to, tattha vasati, tatra vidito, tadatth±ya sa½vattati, tato ±gato, tato sambh³to, tadassa payojananti evam±di-atthe ca ºikappaccayo hoti. Yath±– j±lena hato, hanat²ti v± j±liko. Eva½ b±¼isiko, v±kariko, suttena baddho suttiko, varatt±ya baddho v±rattiko n±go.
Vatthena k²ta½ bhaº¹a½ vatthika½. Eva½ kumbhika½, ph±lika½, sovaººika½, s±tika½. Akkhena dibbat²ti akkhiko. Eva½ s±l±kiko, tindukiko, ambaphaliko. C±po assa ±vudhoti c±piko. Eva½ tomariko, muggariko, mosaliko.
V±to assa ±b±dhoti v±tiko. Eva½ semhiko, pittiko.
Buddhe pasanno buddhiko. Eva½ dhammiko, saªghiko. Buddhassa santako buddhiko. Eva½ dhammiko, saªghiko vih±ro, saªghik± bh³mi, saªghika½ c²vara½, puggalika½.
Kumbho assa parim±ºanti kumbhika½. Eva½ kh±rika½, doºika½. Kumbhassa r±si kumbhiko. Kumbha½ arahat²ti kumbhiko. Eva½ doºiko, aµµham±siko, kah±paºiko, ±s²tik± g±th±, n±vutik±, s±tika½, s±hassika½. Sandiµµhamarahat²ti sandiµµhiko, “ehi pass±”ti ima½ vidhi½ arahat²ti ehipassiko.
S²latthe pa½suk³ladh±raºa½ pa½suk³la½, ta½ s²lamass±ti pa½suk³liko. Eva½ tec²variko, ek±sane bhojanas²lo ek±saniko, rukkham³le vasanas²lo rukkham³liko, tath± ±raññiko, sos±niko.
J±tatthe ap±ye j±to ±p±yiko. Eva½ nerayiko, s±muddiko maccho, vassesu j±to vassiko, vassik±, vassika½ puppha½, s±radiko, hemantiko, v±santiko, c±tuddasiko, r±jagahe j±to, r±jagahe vasat²ti v± r±jagahiko jano, magadhesu j±to, vasat²ti v± m±gadhiko, m±gadhik±, m±gadhika½, s±vatthiya½ j±to, vasat²ti v± s±vatthiko, k±pilavatthiko, ves±liko.
Loke vidito lokiko, lok±ya sa½vattat²tipi lokiko. Tath± m±tito ±gata½ m±tika½, pitito ±gata½ pettika½ n±ma½.
Sambh³tatthe m±tito sambh³ta½ mattika½. Eva½ pettika½. Upadhitassa payojana½ opadhika½.
Sakatthepi asaªkh±royeva asaªkh±rika½. Eva½ sasaªkh±rika½, n±mameva n±mika½. Eva½ ±khy±tika½, opasaggika½, nep±tika½, catumah±r±je bhatti etesanti c±tumah±r±jik±. Eva½ aññatthepi yojetabba½.
“Kas±vena rattan”ti viggahe–
376. ða r±g± tenaratta½ tassedamaññatthesu ca.
R±gatthav±cak± liªgamh± “tena ratta”miccetasmi½ atthe, “tasse”ti chaµµhiyantato “ida”miccetasmi½ atthe ca aññatthesu ca ºappaccayo hoti v±.
K±s±va½ vattha½. Eva½ k±s±ya½, kusumbhena ratta½ kosumbha½, haliddiy± ratta½ h±lidda½, pattaªga½, mañjiµµha½, kuªkuma½, n²lena ratta½ n²la½. Eva½ p²ta½.
Idamatthe mahi½sassa ida½ m±hi½sa½ ma½sa½, dadhi sappi camm±dika½ v±, s³karassa ida½ s³kara½, kacc±yanassa ida½ kacc±yana½ by±karaºa½. Eva½ sogata½ s±sana½.
“Isissa idan”ti atthe ºappaccaye kate vuddhimhi sampatte–
“Saºe, y³nam±gamo µh±ne”ti ca vattate.
377. ¾ttañca.
I uiccetesa½ ±disar±na½ ±ttañca hoti saºak±rappaccaye pare, casaddena rik±r±gamo ca µh±neti ik±rassa ±tta½.
Ýh±n±dhik±rato ±tta½, is³sabha-uj±dina½;
isissa tu rik±r±ga-mo c±tt±nantare bhave.
¾risya½, usabhassa ida½ ±sabha½ µh±na½, ±sabh² v±c±.
Aññatthaggahaºena pana avid³rabhavo, tatra bhavo, tatra j±to, tato ±gato, so assa niv±so, tassa issaro, kattik±d²hi niyutto m±so, s±ssa devat±, tamavecc±dh²te, tassa visayo deso, tasmi½ dese atthi, tena nibbatta½, ta½ arahati, tassa vik±ro, tamassa parim±ºanti iccevam±d²svatthesu ca ºappaccayo. Yath±– vidis±ya avid³re bhavo vediso g±mo, udumbarassa avid³re bhava½ odumbara½ vim±na½.
Bhavatthe manasi bhava½ m±nasa½ sukha½, s±gamo. Sare bhavo s±raso sakuºo, s±ras± sakuº², s±rasa½ puppha½ urasi bhavo oraso putto, urasi sa½va¹¹hitatt±, mitte bhav± mett±, mett² v±, pure bhav± por² v±c±.
J±t±d²su p±vuse j±to p±vuso megho, p±vus± ratti, p±vusa½ abbha½, sarade j±to s±rado m±so, s±rad± ratti, s±rada½ puppha½. Eva½ sisiro, hemanto, vasanto, vimho, mathur±ya½ j±to m±thuro jano, m±thur± gaºik±, m±thura½ vattha½. Mathur±ya ±gato m±thuro, mathur± assa niv±soti m±thuro, mathur±ya issaro m±thuro r±j±. “Sabbato ko”ti ettha puna sabbatoggahaºena taddhitatopi kvaci sasarakak±r±gamo, m±thurako v±, r±jagahe j±to, r±jagah± ±gato, r±jagaho assa niv±soti v±, r±jagahassa issaroti v± r±jagaho, r±jagahako v±. Eva½ s±galo, s±galako v±, p±µaliputto, p±µaliputtako v±, ves±liya½ j±toti-±di-atthe ves±lo, ves±lako v±, kusin±re j±to kosin±ro, kosin±rako v±. Eva½ s±keto, s±ketako v±, kosambo, kosambako v±, indapatto, indapattako v±, kapillo, kapillako v±, bh±rukaccho, bh±rukacchako v±, nagare j±to, nagar± ±gato, nagare vasat²ti v± n±garo, n±garako v±. Eva½ j±napado.
Janapadan±mesu pana sabbattha bahuvacanameva bhavati. Yath±– aªgesu j±to, aªgehi ±gato, aªg± assa niv±so, aªg±na½ issaro v± aªgo, aªgako v±, m±gadho, m±gadhako v±, kosalo, kosalako v± vedeho, vedehako v±, kambojo, kambojako v±, gandh±ro, gandh±rako v±, sov²ro, sov²rako v±, sindhavo, sindhavako v±, assako, k±liªgo, pañc±lo, sakko, tath± suraµµhe j±to, suraµµhassa issaro v± soraµµho, soraµµhako v±. Eva½ mah±raµµho, mah±raµµhako v± icc±di.
Nakkhattayoge kattik±ya puººacandayutt±ya yutto m±so kattiko, magasirena candayuttena nakkhattena yutto m±so m±gasiro. Eva½ phussena yutto m±so phusso, magh±ya yutto m±so m±gho, phagguniy± yutto m±so phagguno, citt±ya yutto m±so citto, vis±kh±ya yutto m±so ves±kho, jeµµh±ya yutto m±so jeµµho, uttar±s±¼h±ya yutto m±so ±s±¼ho, ±s±¼h² v±, savaºena yutto m±so s±vaºo, s±vaº². Bhaddena yutto m±so bhaddo, assayujena yutto m±so assayujo, buddho assa devat±ti buddho. Eva½ sogato, m±hindo, y±mo, somo.
By±karaºa½ avecc±dh²te veyy±karaºo. Eva½ mohutto, nemitto, aªgavijjo, vatthuvijjo. Vas±t²na½ visayo deso v±s±to, udumbar± asmi½ padese sant²ti odumbaro deso.
Sahassena nibbatt± s±hass² parikh±, payas± nibbatta½ p±y±sa½, sahassa½ arahat²ti s±hass² g±th±, ayaso vik±ro ±yaso. Eva½ sovaººo, puriso parim±ºamass±ti porisa½ udaka½.
Caggahaºena tattha j±to, tattha vasati, tassa hita½, ta½ arahat²ti-±d²su ºeyyappaccayo. B±r±ºasiya½ j±to, vasat²ti v± b±r±ºaseyyako, pure viya kak±r±gamo. Eva½ campeyyako, s±galeyyako, mithileyyako jano, gaªgeyyo maccho, sil±ya j±ta½ seleyyaka½, kule j±to koleyyako sunakho, vane j±ta½ v±neyya½ puppha½. Eva½ pabbateyyo m±nuso, pabbateyy± nad², pabbateyya½ osadha½, pathassa hita½ p±theyya½, sapatissa hita½ s±pateyya½ dhana½, pad²peyya½ tela½, m±tu hita½ matteyya½. Eva½ petteyya½. Dakkhiºamarahat²ti dakkhiºeyyo icc±di.
378. J±t±d²namimiy± ca.
J±taiccevam±d²na½ sadd±na½ atthe ima iyaiccete paccay± honti v±.
Pacch± j±to pacchimo, pacchim± janat±, pacchima½ citta½, ante j±to antimo, antim±, antima½. Eva½ majjhimo, purimo, uparimo, heµµhimo, paccantimo, gopphimo, ganthimo.
Tath± iyappaccaye manussaj±tiy± j±to manussaj±tiyo, manussaj±tiy±, manussaj±tiya½. Eva½ assaj±tiyo, hatthij±tiyo, bodhisattaj±tiyo, dabbaj±tiyo, sam±naj±tiyo, lokiyo icc±di.
¾diggahaºena tattha niyutto, tadassa atthi, tattha bhavoti-±d²svapi ima iyappaccay± honti, casaddena ikappaccayo ca. Ante niyutto antimo, antiyo, antiko, putto assa atthi, tasmi½ v± vijjat²ti puttimo, puttiyo, vuttiko, kappo assa atth²ti kappiyo, jaµ± assa atth²ti jaµiyo, h±nabh±go assa atth²ti h±nabh±giyo. Eva½ µhitibh±giyo, bodhissa pakkhe bhav± bodhipakkhiy±, pañcavagge bhav± pañcavaggiy±. Eva½ chabbaggiy±, udariya½, attano idanti attaniya½, nak±r±gamo.
Casaddaggahaºena kiya yaºyappaccay± ca. J±tiy± niyutto j±tikiyo. Eva½ andhakiyo, jaccandhe niyutto jaccandhakiyo. Sassa ayanti sakiyo. Eva½ parakiyo.
Yappaccayo s±dhuhitabhavaj±t±di-atthesu. Yath±– kammani s±dhu kammañña½. Sabh±ya½ s±dhu sabbha½, “yavata½ talan±”din± uk±r±di. Eva½ medh±ya hita½ mejjha½ ghaµa½. P±d±na½ hita½ pajja½ tela½, rathassa hit± racch±, g±me bhavo gammo gave bhava½ gabya½, “osare c±”ti sutte casaddena yappaccaye parepi av±deso. Kavimhi bhava½ kabya½, divi bhav± diby±, thanato j±ta½ thañña½, dhan±ya sa½vattat²ti dhañña½.
ðyappaccayo paris±ya½ s±dhu p±risajjo, dak±r±gamo, samaº±na½ hit± s±maññ± jan±, br±hmaº±na½ hit± br±hmaññ±, ar³pe bhav± ±rupp± icc±di.
“R±japutt±na½ sam³ho”ti viggahe–
379. Sam³hatthe kaºaº±.
Chaµµhiyantato “tesa½ sam³ho”ti atthe kaºaºaiccete paccay± honti. R±japuttako, r±japuttaka½ v±, r±japutto. Eva½ m±nussako, m±nusso, m±thurako, m±thuro, porisako, poriso, vuddh±na½ sam³ho vuddhako, vuddho. Eva½ m±y³rako, m±y³ro, k±poto, kokilo, m±hi½sako, m±hi½so, oµµhako, orabbhako, aµµhanna½ sam³ho aµµhako, r±j±na½ sam³ho r±jako, bhikkh±na½ sam³ho bhikkho, sikkh±na½ sam³ho sikkho, dvinna½ sam³ho dvaya½, “tesu vuddh²”ti-±din± ik±rassa ay±deso. Eva½ tiººa½ sam³ho taya½ icc±di.
“Sam³hatthe”ti vattate.
380. G±majanabandhusah±y±d²hi t±.
G±majanabandhusah±yaiccevam±d²hi paccayo hoti sam³hatthe. G±m±na½ sam³ho g±mat±. Eva½ janat±, bandhut±, sah±yat±, n±garat±. “T±”ti yogavibh±gena sakatthepi devoyeva devat±, paccayantassa niccamitthiliªgat±.
381. Tadassa µh±namiyo ca.
“Tadassa µh±na”miccetasmi½ atthe chaµµhiyantato iyappaccayo hoti. Madanassa µh±na½ madaniyo, madaniy±, madaniya½, bandhanassa µh±na½ bandhaniya½. Eva½ mucchaniya½. Rajaniya½, gamaniya½, dassaniya½, up±d±niya½, pas±daniya½. Casaddena hit±di-atthepi up±d±n±na½ hit± up±d±niy± icc±di.
382. Upamatth±yitatta½.
Upamatthe upam±v±ciliªgato ±yitattappaccayo hoti. Dh³mo viya dissat²ti dh³m±yitatta½. Eva½ timir±yitatta½.
“Tadassa µh±nan”ti vattate.
383. Tannissitatthe lo.
“Tannissitan”ti atthe, “tadassaµh±nan”ti atthe ca lappaccayo hoti. Duµµhu nissita½, duµµhu µh±na½ v± duµµhulla½, duµµhull± v±c±, lassa dvibh±vo. Eva½ vedalla½.
“Abhijjh± assa pakati, abhijjh± assa bahul±”ti v± viggahe–
384. ¾lu tabbahule.
Paµham±vibhatyantato ±luppaccayo hoti “tadassa bahula”miccetasmi½ atthe. Abhijjh±lu, abhijjh±l³, abhijjh±lavo. Eva½ s²t±lu, dhaj±lu, day±lu. “Sabbato ko”ti ettha puna sabbatoggahaºena kak±r±gamo, abhijjh±luko, abhijjh±luk±, abhijjh±luka½. Eva½ s²t±luko, day±luko, tath± h²nova h²nako. Eva½ potako, kum±rako, m±ºavako, muduko, ujuko, appamattaka½, oramattaka½, s²lamattaka½ icc±di.
“Yadanupapann± nip±tan± sijjhant²”ti imin± paµibh±gakucchitasaññ±nukamp±di-atthesu kappaccayo. Paµibh±gatthe hatthino iva hatthik±. Eva½ assak±. Kucchitatthe kucchito samaºo samaºako. Eva½ br±hmaºako, muº¹ako, paº¹itako, veyy±karaºako. Saññ±ya½ katako, bhaµako. Anukamp±ya½ puttako.
Tath± ki½yatetato parim±ºatthe ttakavantuppaccay±. Ki½ parim±ºamass±ti kittaka½. Eva½ yattaka½, tattaka½, ettaka½. Vantumhi ±ttañca, ya½ parim±ºamass±ti y±v±, y±vanto guºavantusama½. Eva½ t±v±, t±vanto. Et±v±, et±vanto icc±di.
“Suvaººena pakatan”ti viggahe–
385. Tappakativacane mayo.
Tappakativacanatthe mayappaccayo hoti, pakar²yat²ti pakati, tena pakati tappakati, tappakatiy± vacana½ kathana½ tappakativacana½. Suvaººamayo ratho, sovaººamayo v±, suvaººamay± bh±janavikati, suvaººamaya½ bh±jana½. Eva½ r³piyamaya½, rajatamaya½, jatumaya½, d±rumaya½, mattik±maya½, iddhiy± nibbatta½ iddhimaya½.
Manato nipphann± manomay±, ayas±pakata½ ayomaya½. Ettha ca “manogaº±d²nan”ti vattam±ne–
386. Etesamo lope.
Etesa½ manogaº±d²na½ anto ottam±pajjate vibhattilope kateti ok±ro.
Gavena pakata½ kar²sa½, goto nibbattanti v± gomaya½. “Mayo”tiyogavibh±gena sakatthepi d±nameva d±namaya½, s²lamaya½ icc±di.

Sa½saµµh±di-anekatthataddhita½.