Paµhamatthav±cakena pubbasaddena yogo pubbayogo, ettha ca pubbaggahaºa½ adisatthavuttino pubb±diggahaºassupalakkhaºanti daµµhabba½, tena par±diyogepi. Yath±– pubbeva me bhikkhave sambodh±, ito pubben±hosi, tato para½ paccantim± janapad±, dh±tuliªgehi par± paccay±, tato aparena samayena, tato uttarimpi icc±di. Bandhanatthappayoge bandhanahetumhi iºe pañcam², tatiy± ca hoti, satasm± baddho naro raññ±, satena v± baddho naro. Phalas±dhanahetubh³tassa guºassa vacana½ guºavacana½, tasmi½ guºavacane pañcam², tatiy± ca, issariy± jana½ rakkhati r±j±, issariyena v±, s²lato na½ pasa½santi, s²lena v±, paññ±ya vimuttimano icc±di. Pañhakathanesu– kutosi tva½, kuto bhava½, p±µaliputtato. Ettha ca kathana½ n±ma vissajjana½. Thokatthe asatvavacane karaºe tatiy± ca, thok± muccati, thokena muccati v±, appamattak± muccati, appamattakena v±, kicch± muccati, kicchena v±. Akattari ak±rake ñ±pakahetumhi– kammassa katatt± upacitatt± ussannatt± vipulatt± uppanna½ hoti cakkhuviññ±ºa, na t±vida½ n±mar³pa½ ahetuka½ sabbattha sabbad± sabbesañca ekasadisabh±v±pattito.
Hutv± abh±vato nicc±, udayabbayap²¼an±;
dukkh± avasavattitt±, anatt±ti tilakkhaºa½.
“Pañcam²”ti vattate. 314. K±raºatthe ca. Karoti attano phalanti k±raºa½, k±rakahetu [janakahetu], tasmi½ k±raºatthe ca pañcam²vibhatti hoti, vikappen±ya½, hetvatthe tatiy±ya ca vihitatt±, ananubodh± appaµivedh± catunna½ ariyasacc±na½ yath±bh³ta½ adassan± evamida½ d²ghamaddh±na½ sandh±vita½ sa½sarita½, avijj±paccay± saªkh±r±, saªkh±rapaccay± viññ±ºa½, avijj±ya tveva asesavir±ganirodh± saªkh±ranirodho, saªkh±ranirodh± viññ±ºanirodho, viññ±ºanirodh± icc±di. Kasmi½ atthe chaµµh²? 315. S±mismi½ chaµµh². Ko ca s±m²? 316. Yassa v± pariggaho ta½ s±m². Pariggayhat²ti pariggaho, yo yassa pariggaho ±yatto sambandh², ta½ pati so attho s±misañño hoti. V±ggahaºena s±mitabba ruj±diyogepi. Ettha ca kriy±bhisambandh±bh±v± na k±rakat± sambhavati. S±mibh±vo hi kriy±k±rakabh±vassa phalabh±vena gahito, tath± hi “rañño puriso”ti vutte yasm± r±j± dad±ti, puriso ca patiggaºh±ti, tasm± “r±japuriso”ti viññ±yati. Eva½ yo yassa ±yatto sevak±dibh±vena v± bhaº¹abh±vena v± sam²pa sam³h±vayavavik±ra k±riya-avatth± j±ti guºa kriy±divasena v±, tassa sabbass±pi so sambandh±dh±rabh³to visesanaµµh±n² ±gam²vasena tividhopi attho s±m² n±m±ti gahetabbo. Vuttañca
“Kriy±k±rakasañj±to,
asseda½ bh±vahetuko;
sambandho n±ma so attho,
tattha chaµµh² vidh²yate.
P±ratantyañhi sambandho,
tattha chaµµh² bhavetito;
up±dhiµµh±n± gamito,
na visesy±dito tito”ti.
Visesanato t±va– rañño purisoti, ettha ca r±j± purisa½ aññas±mito viseseti nivattet²ti visesana½, puriso tena vises²yat²ti visesitabbo, eva½ sabbattha visesitabbayoge visesanatova chaµµh². Bhaº¹ena sambandhe– pah³ta½ me dhana½ sakka, etassa paµiv²so, bhikkhussa pattac²vara½. Sam²pasambandhe– ambavanassa avid³re, nibb±nasseva santike. Sam³hasambandhe suvaººassa r±si, bhikkh³na½ sam³ho. Avayavasambandhe– manussasseva te s²sa½, rukkhassa s±kh±. Vik±rasambandhe– suvaººassa vikati, bhaµµhadhaññ±na½ sattu. K±riyasambandhe– yavassa aªkuro, meghassa saddo, putt±pi tassa bahavo, kamm±na½ phala½ vip±ko. Avatth±sambandhe– khandh±na½ p±tubh±vo, khandh±na½ jar±, khandh±na½ bhedo. J±tisambandhe– manussassa bh±vo, manuss±na½ j±ti. Guºasambandhe– suvaººassa vaººo, vaººo na kh²yetha tath±gatassa, buddhassa guºaghoso, pupph±na½ gandho, phal±na½ raso, cittassa phusan±, sippik±na½ sata½ natthi, til±na½ muµµhi, tesa½ sam±yogo, sandhino vimokkho, tath±gatassa paññ±p±rami½ ±rabbha, pubbacariya½ v±, sukha½ te, dukkha½ te, cetaso parivitakko udap±di, paññ±ya paµubh±vo, r³passa lahut±, r³passa mudut±, r³passa upacayo. Kriy±sambandhe– p±dassa ukkhipana½, p±dassa avakkhepana½ v±, hatthassa samiñjana½, p±d±na½ pas±raºa½, dh±t³na½ gamana½, dh±t³na½yeva µh±na½, nisajj±, sayana½ v±. Tath± tassa n±magott±di, tassa k±raºa½, tassa m±t±pitaro, tassa purato p±turahosi, tassa pacchato, nagarassa dakkhiºato, vass±na½ tatiye m±se, na tassa upam±, kuverassa bali icc±di. Ýh±nito yamedantass±deso, o avassa. ¾gamito– puthass±gamo icc±di. S±miyoge– dev±namindo, mig±na½ r±j±. Tabba ruj±diyoge– mah±sen±pat²na½ ujjh±petabba½ vikanditabba½ viravitabba½, devadattassa rujati, tassa rogo uppajjati, rajakassa vattha½ dad±ti, mus±v±dassa ottappa½ icc±di. “Kvaci, tatiy±sattam²nan”ti ca vattate. 317. Chaµµh² ca. Tatiy±sattam²namatthe kvaci chaµµh²vibhatti hoti. Yajassa karaºe– pupphassa buddha½ yajati, pupphena v±, ghatassa aggi½ juhoti. Suhitatthayoge– patta½ odanassa p³retv±, odanen±ti attho. Imameva k±ya½ p³ra½ n±nappak±rassa asucino paccavekkhati, p³ra½ hiraññasuvaººassa, p³rati b±lo p±passa. Tulyatthakimalam±diyoge– pitussa tulyo, pitar± v± tulyo, m±tu sadiso, m±tar± sadiso v±, ki½ tassa ca tuµµhassa, ki½ tena tuµµhen±ti attho. Ala½ tassa ca tuµµhassa. Kattari kitappaccayayoge– sobhan± kacc±yanassa kati, kacc±yanena v±, rañño sammato, raññ± v±, eva½ rañño p³jito, rañño sakkato, rañño apacito, rañño m±nito, amata½ tesa½ bhikkhave aparibhutta½, yesa½ k±yagat±sati aparibhutt± icc±di. Sattamiyatthe kusal±diyoge– kusal± naccag²tassa sikkhit± c±turitthiyo, kusalo tva½ rathassa aªgapaccaªg±na½, kusalo maggassa, kusalo amaggassa, santi hi bhante u¼±r± yakkh± bhagavato pasann±, divasassa tikkhattu½, divase tikkhattu½ v±, m±sassa dvikkhattu½ icc±di. “Kvaci, chaµµh²”ti ca vattate. 318. Dutiy±pañcam²nañca. Dutiy±pañcam²namatthe ca kvaci chaµµh²vibhatti hoti. Dutiyatthe kammani kitakayoge– tassa bhavanti vatt±ro, sahas± kammassa katt±ro, amatassa d±t±, bhinn±na½ sandh±t±, sahit±na½ anuppad±t±, bodhet± paj±ya, kammassa k±rako natthi, vip±kassa ca vedako, avisa½v±dako lokassa, p±p±na½ akaraºa½ sukha½, catunna½ mah±bh³t±na½ up±d±ya pas±do, acchariyo arajakena vatth±na½ r±go, acchariyo agop±lakena g±v²na½ doho. Tath± saricch±d²na½ kammani– m±tu sarati, m±tara½ sarati, na tesa½ koci sarati, satt±na½ kammappaccay±, puttassa icchati, puttamicchati. Karotissa patiyatane ca– patiyatana½ abhisaªkh±ro, udakassa patikurute, udaka½ patikurute, kaº¹assa patikurute, kaº¹a½ patikurute. Pañcamiyatthe parih±nibhayatthayoge– assavanat± dhammassa parih±yanti, ki½ nu kho aha½ tassa sukhassa bh±y±mi, sabbe tasanti daº¹assa, sabbe bh±yanti maccuno, bh²to catunna½ ±sivis±na½ icc±di. Kvac²ti ki½? Gambh²rañca katha½ katt±, k±lena dhammi½ katha½ bh±sit± hoti, paresa½ puññ±ni anumodit±, bujjhit± sacc±ni, kaµa½ k±rako, pasavo gh±tako. Tath± na niµµh±d²su ca– sukhak±m² vih±ra½ kato, ratha½ katavanto, ratha½ kat±v², kaµa½ katv±, kaµa½ karonto, kaµa½ kar±no, kaµa½ kurum±no icc±di. Kasmi½ atthe sattam²? 319. Ok±se sattam². Ok±sak±rake sattam²vibhatti hoti. Ko ca ok±so? 320. Yodh±ro tamok±sa½. ¾dh±r²yati asminti ±dh±ro, adhikaraºa½. Kattukammasamavet±na½ nisajjapacan±dikriy±na½ patiµµh±naµµhena yo ±dh±ro, ta½ k±raka½ ok±sasañña½ hoti. Kaµe nis²dati devadatto, th±liya½ odana½ pacati. Ettha hi devadattataº¹ul±na½ kattukamm±na½ dh±raºato ta½samaveta½ ±sanapacanasaªkh±ta½ kriya½ dh±reti n±ma. So pan±yamok±so catubbidho by±piko opasilesiko s±m²piko vesayikoti. Tattha by±piko n±ma yattha sakalopi ±dh±rabh³to attho ±dheyyena patthaµo hoti, yasmiñca ±dheyyabh³ta½ kiñci by±petv± tiµµhati, ta½ yath±– tilesu tela½ atthi, kh²lesu jala½, dadhimhi sapp²ti. Opasilesiko n±ma paccekasiddh±na½ bh±v±na½ yattha upasilesena upagamo hoti, yasmiñca ±dheyyo upasilissati all²yitv± tiµµhati, ta½ yath±– ±sane nisinno saªgho, th±liya½ odana½ pacati, ghaµesu udaka½ atthi, d³re µhito, sam²pe µhitoti. S±m²piko n±ma yattha sam²pe sam²pivoh±ra½ katv± tad±yattavuttit±d²panattha½ ±dh±rabh±vo vikapp²yati, ta½ yath±– gaªg±ya½ ghoso vasati, gaªg±ya sam²pe vajo vasat²ti attho. Bhagav± s±vatthiya½ viharati jetavane, s±vatthiy± sam²peti attho. Vesayiko n±ma yattha aññatth±bh±vavasena, desantar±vacchedavasena v± ±dh±rabh±vo parikappo, ta½ yath±– ±k±se sakuº± pakkhanti, bh³m²su manuss± caranti, jalesu macch±, p±desu patito, p±pasmi½ ramat² mano, pasanno buddhas±sane, paññ±ya s±dhu, vinaye nipuºo, m±tari s±dhu, pitari nipuºo icc±di. Sabbopi c±yam±dh±ro padh±navasena v± parikappitavasena v± kriy±ya patiµµh± bhavat²ti ok±sotveva vuttoti veditabbo. Vuttañceta½
“Kiriy± kattukamm±na½,
yattha hoti patiµµhit±;
‘ok±so’ti pavutto so,
catudh± by±pik±dito.
By±piko tilakh²r±di,
kaµo opasilesiko;
s±m²piko tu gaªg±di,
±k±so visayo mato”ti.
“Chaµµh², sattam²”ti ca adhik±ro. 321. S±missar±dhipatid±y±dasakkh²patibh³pas³takusalehi ca. S±m² issara adhipati d±y±da sakkhipatibh³ pas³ta kusala-iccetehi yoge chaµµh²vibhatti hoti, sattam² ca. Ubhayattha½ vacana½. Gava½ s±mi, gosu s±mi, gava½ issaro, gosu issaro, gava½ adhipati, gosu adhipati, gava½ d±y±do, gosu d±y±do, gava½ sakkhi, gosu sakkhi, gava½ patibh³, gosu patibh³, gava½ pas³to, gosu pas³to, gava½ kusalo, gosu kusalo. 322. Niddh±raºe ca. N²haritv± dh±raºa½ niddh±raºa½, j±ti guºa kriy± n±mehi samud±yato ekadesassa puthakkaraºa½, tasmi½ niddh±raºatthe gamyam±ne tato samud±yav±ciliªgamh± chaµµh²vibhatti hoti, sattam² ca. Manuss±na½ khattiyo s³ratamo, manussesu khattiyo s³ratamo, kaºh± g±v²na½ sampannakh²ratam±, kaºh± g±v²su sampannakh²ratam±, addhik±na½ dh±vanto s²ghatamo, addhikesu dh±vanto s²ghatamo, ±yasm± ±nando arahata½ aññataro ahosi, arahantesu v± icc±di. 323. An±dare ca. An±dare gamyam±ne bh±vavat± liªgamh± chaµµh²vibhatti hoti, sattam² ca. Ak±mak±na½ m±t±pit³na½ rudant±na½ pabbaji, m±t±pit³su rudantesu pabbaji.
¾koµayanto so neti,
sivir±jassa pekkhato;
maccu gacchati ±d±ya,
pekkham±ne mah±jane.
324. Kammakaraºanimittatthesu sattam². Kammakaraºanimitta-iccetesvatthesu liªgamh± sattam²vibhatti hoti. Kammatthe– bhikkh³su abhiv±denti, muddhani cumbitv±, purisassa b±h±su gahetv±. Karaºatthe– hatthesu piº¹±ya caranti, pattesu piº¹±ya caranti, pathesu gacchanti, sopi ma½ anus±seyya, sampaµicch±mi matthake. Nimittatthe d²pi cammesu haññate, kuñjaro dantesu haññate, aºumattesu vajjesu bhayadass±v², sampaj±namus±v±de p±cittiya½, mus±v±danimitta½ mus±v±dappaccay±ti attho. “Sattam²”ti adhik±ro. 325. Sampad±ne ca. Sampad±natthe ca liªgamh± sattam²vibhatti hoti. Saªghe dinna½ mahapphala½, saªghe gotami dehi, saªghe te dinne ahañceva p³jito bhaviss±mi.
Y± pal±lamaya½ m±la½, n±r² datv±na cetiye;
alattha kañcanamaya½, m±la½ bojjhaªgikañca s±.
326. Pañcamyatthe ca. Pañcamyatthe ca liªgamh± sattam²vibhatti hoti. Kadal²su gaje rakkhanti. 327. K±labh±vesu ca. K±lo n±ma nimesa khaºa laya muhutta pubbaºh±diko, bh±vo n±ma kriy±, s± cettha kriyantar³palakkhaº±va adhippet±, tasmi½ k±latthe ca bh±valakkhaºe bh±vatthe ca liªgamh± sattam²vibhatti hoti. K±le– pubbaºhasamaye gato, s±yanhasamaye ±gato, ak±le vassati tassa, k±le tassa na vassati, phussam±samh± t²su m±sesu ves±kham±so, ito satasahassamhi, kappe uppajji cakkhum±. Bh±venabh±valakkhaºe bhikkhusaªghesu bhoj²yam±nesu gato, bhuttesu ±gato, gosu duyham±n±su gato, duddh±su ±gato, j±yam±ne kho s±riputta bodhisatte aya½ dasasahassilokadh±tu sa½kampi sampakampi sampavedhi.
P±s±º± sakkhar± ceva, kaµhal± kh±ºukaºµak±;
sabbe magg± vivajjenti, gacchante lokan±yake.
Imasmi½ sati ida½ hoti icc±di. 328. Up±jh±dhikissaravacane. Dvipadamida½. Adhikatthe, issaratthe ca vattam±nehi upa-adhiiccetehi yoge adhikissaravacane gamyam±ne liªgamh± sattam²vibhatti hoti. Adhikavacane– upa kh±riya½ doºo, kh±riy± doºo adhikoti attho. Tath± upa nikkhe kah±paºa½, adhi devesu buddho, sammuti-upapattivisuddhidevasaªkh±tehi tividhehipi devehi sabbaññ³ buddhova adhikoti attho. Issaravacane– adhi brahmadatte pañc±l±, brahmadattissar± pañc±l±ti attho. 329. Maº¹itussukkesu tatiy± ca. Maº¹ita-ussukka-iccetesvatthesu gamyam±nesu liªgamh± tatiy±vibhatti hoti, sattam² ca. Maº¹itasaddo panettha pasannatthav±cako, ussukkasaddo sa-²hattho. ѱºena pasanno, ñ±ºasmi½ pasanno, ñ±ºena ussukko, ñ±ºasmi½ ussukko sappuriso.
K±raka½ chabbidha½ saññ±-vas± chabb²sat²vidha½;
pabhed± sattadh± kamma½, katt± pañcavidho bhave.
Karaºa½ duvidha½ hoti, sampad±na½ tidh± mata½;
ap±d±na½ pañcavidha½, ±dh±ro tu catubbidho.
Vibhattiyo pana paccattavacan±divasena aµµhavidh± bhavanti. Yath±ha
“Paccattamupayogañca, karaºa½ sampad±niya½;
nissakka½ s±mivacana½, bhumm±lapanamaµµhaman”ti.
Iti padar³pasiddhiya½ k±rakakaº¹o
Tatiyo.