11. V±cc±bhidheyyaliªg±diparid²panan±mikapadam±l±
V±cc±bhidheyyaliªg±di-vasenapi ito para½;
bh±sissa½ padam±l±yo, bh±sitass±nur³pato.
Tattha v±ccaliªg±n²ti appadh±naliªg±ni, guºan±masaªkh±t±ni v± liªg±ni. Abhidheyyaliªg±n²ti padh±naliªg±ni, guº²padasaªkh±t±ni v± liªg±ni. Yasm± pana tesu v±ccaliªg±ni n±ma abhidheyyaliªg±nuvattak±ni bhavanti, tasm± sabb±ni bh³dh±tumay±ni ca v±ccaliªg±ni abhidheyyaliªg±nur³pato yojetabb±ni. Tesa½ bh³dh±tumay±ni v±ccaliªg±ni sar³pato n±mikapadam±l±ya ayojit±nipi tattha tattha nayato yojit±ni tasm± na d±ni dassess±ma. Abh³dh±tumay±nipi kiñc±pi nayato yojit±ni, tath±pi sot±r±na½ payogesu kosallajananattha½ kathay±ma, n±mikapadam±lañca nesa½ dassess±ma kiñci payoga½ vadant±.
D²gho rasso n²lo p²to,
sukko kaºho seµµho p±po;
saddho suddho ucco n²co,
katot²to icc±d²ni.
D²gh± j±garato ratti, d²gha½ santassa yojana½;
d²gho b±l±na sa½s±ro, saddhamma½ avij±nata½.
D²gho, d²gh±. D²gha½, d²ghe. D²ghena, d²ghehi, d²ghebhi. D²ghassa, d²gh±na½. D²gh±, d²ghasm±, d²ghamh±, d²ghehi, d²ghebhi. D²ghassa, d²gh±na½. D²ghe, d²ghasmi½, d²ghamhi, d²ghesu. Bho d²gha, bhavanto d²gh±. “D²gh±ti ma½ pakkoseyy±th±”ti idamettha nidassana½. D²gh±, d²gh±, d²gh±yo. D²gha½, d²gh±, d²gh±yo. D²gh±ya. Sesa½ kaññ±nayena ñeyya½. D²gha½, d²gh±ni, d²gh±. D²gha½, d²gh±ni, d²ghe. D²ghena. Sesa½ cittanayena ñeyya½. Rass±d²ni ca evameva vitth±retabb±ni. Aya½ v±ccaliªg±na½ n±mikapadam±l±, “guºan±m±na½ n±mikapadam±l±”ti vattu½ vaµµati.
Abhidheyyakaliªgesu, savises±ni y±ni hi;
tesa½ d±ni yath±p±¼i½, padam±la½ kathessaha½.
Katam±ni t±ni pad±ni, y±ni savises±ni?
Bhav±bhav±dika½ laªk±-d²po icc±dik±ni ca;
bodhi sandh²ti c±d²ni, savises±ni honti tu.
Etesu hi–
Bhav±bhavapada½ deka-vaco bahuvaco kvaci;
sam±se asam±sepi, sambhavo tassa icchito.
Viggahañca padatthañca, vatv± padassimassa me;
vuccam±namavikkhitt±, padam±la½ nibodhatha.
Bhavo ca abhavo ca bhav±bhava½. Atha v± bhavo ca abhavo ca bhav±bhav±ni, aya½ viggaho. Tatra bhavoti khuddako bhavo. Abhavoti mahanto bhavo. Vuddhatthav±cako hettha ak±ro. Ettha ca sugatiduggativasena h²napaº²tavasena ca khuddakamahantat± veditabb±. Atha v± bhavoti vuddhi. Abhavoti avuddhi. Aya½ padattho. Aya½ pana n±mikapadam±l±– Bhav±bhava½, bhav±bhava½, bhav±bhavena, bhav±bhavassa, bhav±bhav±, bhav±bhavasm±, bhav±bhavamh±, bhav±bhavassa, bhav±bhave, bhav±bhavasmi½, bhav±bhavamhi, bho bhav±bhava. Iti bhav±bhavapada½ ekavacanaka½ bhavati. Dissati ca tassekavacanat± p±¼iya½ aµµhakath±yañca–
“At²takappe carita½, µhapayitv± bhav±bhave;
imasmi½ kappe carita½, pavakkhissa½ suºohi me”
Iti v±,
“Eva½ bahuvidha½ dukkha½, sampattiñca bah³vidha½;
bhav±bhave anubhavitv±, patto sambodhimuttama½”
Iti v± eva½ p±¼iya½ bhav±bhava padassa ekavacanat± diµµh±.
Aµµhakath±yampi
“Asambudha½ buddhanisevita½ ya½,
bhav±bhava½ gacchati j²valoko;
namo avijj±dikilesaj±la-
viddha½sino dhammavarassa tass±”ti
Eva½ tassekavacanat± diµµh±.
Bhav±bhav±ni, bhav±bhav±, bhav±bhav±ni, bhav±bhave, bhav±bhavehi, bhav±bhavebhi, bhav±bhav±na½, bhav±bhavehi, bhav±bhavebhi, bhav±bhav±na½, bhav±bhavesu, bhavanto bhav±bhav±ni. Iti bhav±bhavapada½ bahuvacanakampi bhavati. Dissati ca tassa bahuvacanakat± p±¼iya½ “dhonassa hi natthi kuhiñci loke. Pakappik± diµµhi bhav±bhaves³”ti. Ubhayampi naya½ vomissetv± n±mikapadam±l± yojetabb±. Katha½? “Bhav±bhava½, bhav±bhav±ni. Bhav±bhava½, bhav±bhav±ni. Bhav±bhavena, bhav±bhavehi, bhav±bhavebhi”iccevam±din± cittanayena yojetabb±.
Napu½sakekavacana-bahuvacanak± im±;
padam±l± sam±satte, kat±ti parid²paye.
Sam±sakapadañceva, asam±sakameva ca;
bhav±bhavapada½ dvedh±, iti vidv± vibh±vaye.
Napu½saka½ sam±satte, pulliªgamitarattane;
napu½saka½ tu p±yena, ekavacanaka½ vade.
“Bhavo ca abhavo c±”ti, sam±sattha½ vade budho;
“bhavato bhava”miccattha½, asam±sassa bh±saye.
Pulliªgattamhi so ñeyyo, nissakka-upayogato;
eva½ visesato jaññ±, bhav±bhavapada½ vid³.
Yath± cettha bhav±bhavapadassa n±mikapadam±l± yojit±, eva½ “kamm±kamma½ phal±phalan”ti-±d²nampi n±mikapadam±l± yojetabb±. Atthopi nesa½ yath±raha½ vattabbo. Yebhuyyenet±ni ekavacanak±ni bhavanti. Eva½ t±va bhav±bhavapad±d²na½ visesavantat± daµµhabb±. Laªk±d²po, laªk±d²pa½, laªk±d²pena, laªk±d²passa, laªk±d²p±, laªk±d²pasm±, laªk±d²pamh±, laªk±d²passa, laªk±d²pe, laªk±d²pasmi½, laªk±d²pamhi, bho laªk±d²pa. Aya½ sam±satte n±mikapadam±l±. Asam±sattepi pana yojetabb±. Laªk± d²po, laªka½ d²pa½, laªk±ya d²pena, laªk±ya d²passa, laªk±ya d²p±, laªk±ya d²pasm±, laªk±ya d²pamh±, laªk±ya d²passa, laªk±ya d²pe, laªk±ya d²pasmi½, laªk±ya d²pamhi, bhoti laªke d²pa. Aya½ by±se n±mikapadam±l±. Aya½ nayo “jambud²po”ti ettha na labbhati kevalena jamb³saddena jambud²passa akathanato, yath± kevalena laªk±saddena laªk±d²po kathiyati. Aya½ pana by±se padam±l±nayo visesato kabbaracan±ya½ kav²na½ upak±r±ya sa½vattati s±sanass±pi. Tath± hi by±savasena por±ºakaviracan± dissati–
“Vand±mi selamhi samantak³µe,
laªk±ya d²passa sikh±yam±ne;
±v±sabh³te suman±marassa,
buddhassa ta½ p±dava¼añjamaggan”ti.
S±sanepi by±savasena “dibbo ratho p±turahu, vedehassa yasassino”ti-±dik± p±¼i dissati.
Yath± pana “jambud²po”ti ettha aya½ nayo na labbhati, tath± “n±gad²po”ti-±d²supi kevalena jamb³saddena jambud²passa akathanamiva kevalena n±gasadd±din± n±gad²p±d²na½ akathanatoti. Nanu ca bho “buddhassa jambunadara½sino ta½, d±µha½ maya½ jambunar± nam±m±”ti por±ºakaviracan±ya½ jamb³saddena jambud²po vutto “jambud²panar±”ti atthasambhavatoti? Sacca½ “jambud²panar±”ti attho sambhavati, kevalena pana jamb³saddena jambud²pattha½ na vadati, kintu “jambud²panar±”ti vattabbe g±th±visayatt± adhikakkharadosa½ parivajjantena d²pasaddalopa½ katv± “jambunar±”ti vutta½, eva½ uttarapadalopavasena vutto jambusaddo narasadda½ paµicca sam±sabalena “jambud²panar±”ti atthappak±sane samattho hoti, na kevalo by±sak±le, tath± hi “jamb³”ti vutte jambud²po na ñ±yati, atha kho jamburukkhoyeva ñ±yati. Ki½ pana bho “k±ko d±so, k±ka½ d±sa½, k±kena d±sen±”ti aya½ nayo labbhati, na labbhat²ti? Labbhati, k±kasaddena k±kan±makassa d±sassa kathana½ hoti. Yadi eva½ “jambud²po”ti etth±pi “jambun±mako d²po”ti attha½ gahetv± “jamb³ d²po, jambu½ d²pa½, jambuy± d²pen±”ti aya½ nayo labbhat²ti? Na labbhati jamb³saddassa paººattivasena d²pe appavattanato. Jamb³saddo hi rukkheyeva paººattivasena pavattati, na d²pe. Yath± pana cittavoh±ro cittan±make gahapatimhipi manepi pavattati “citto gahapati. Citta½ mano m±nasan”ti-±d²su. Yath± ca kusavoh±ro kusan±make raññepi kusatiºepi pavattati–
“Pabh±vatiñca ±d±ya, maºi½ verocana½ kuso;
kus±vati½ kusar±j±, agam±si mahabbalo;
kuso yath± duggahito, hatthamev±nukantat²”ti
¾d²su, tath± k±kasaddopi v±yase, eva½n±make d±sepi pavattati “k±ko ravati, k±ko n±ma d±so saµµhiyojan±ni gacchat²”ti-±d²su. Jamb³saddo pana gahapatiman±d²su citta kusa k±kasadd± viya paººattivasena d²pasmi½ na pavattati, tasm± yath±vuttoyeva nayo manasikaraº²yo.
Yath± panettha “laªk±d²po”ti saddassa n±mikapadam±l± sam±savasena by±savasena ca yojit±, eva½ “pubbavidehad²po, aparagoy±nad²po, uttarakurud²po, assayujanakkhatta½, citram±so, vessantarar±j±, setavattha½, dibbaratho”ti-±d²nampi n±mikapadam±l± sam±savasena by±savasena ca yojetabb±. Pubbavideh±disaddehi pubbavidehad²p±d²na½ kathanañca veditabba½. “Dibbaratho”ti-±d²na½ sam±sagatapad±na½ payojane sati by±savasena visu½ kattabbat± ca veditabb±. Tath± hi by±savasena “dibbo ratho”ti-±din± dvinna½ dvinna½ pad±na½ sam±n±dhikaraºavasena paccekavibhattiyuttabh±ve sati g±th±su vuttip±lanasukhucc±raºaguºo bhavati. So ca s±san±nuk³lo hi aya½ nayo µhapito. Tath± hi p±vacane “dibbo ratho p±turahu, vedehassa yasassino”ti-±dik± p±¼iyo bah³ dissanti, eva½ laªk±d²p±disadd±na½ visesavantat± bhavati. Id±ni bodhisandhi±d²na½ visesavantat± vuccati–
Bodhi sandhi vibhatt±’yu, dh±tuyeva paj±pati;
d±m± d±ma½ tath± saddh±, saddha½ taµa½ taµ² taµo.
Byañjana½ byañjano attho, atthamakkharamakkharo;
ajjava½ ajjavo ceva, tath± maddavag±rav±.
Vaco vac²ti c±d²ni, samar³p± sar³pato;
dvittiliªg±ni sambhonti, yath±sambhavamuddise.
Etesu hi bodhisaddassa t±va “bodhi r±jakum±ro”ti ca, “ariyas±vako ‘bodh²’ti vuccati, tassa bodhissa aªgoti bojjhaªgo”ti ca eva½ puggalavacanassa “bodhi, bodh², bodhayo. Bodhi½, bodh², bodhayo. Bodhin±”ti pulliªge agginayena n±mikapadam±l± bhavati. Rukkhamagganibb±nasabbaññutaññ±ºavacanassa pana “bodhi, bodh², bodhiyo. Bodhi½, bodh², bodhiyo. Bodhiy±”ti itthiliªge rattinayena n±mikapadam±l± bhavati. Keci pana “rukkhavacano bodhisaddo pulliªgo”ti vadanti, ta½ ±gamena viruddha½ viya dissanato vic±retabba½. Na hi ±game rukkhavacanassa bodhisaddassa pulliªgabh±vo dissati, puggalavacanassa pana dissati. Yadi ca “s±lo dhavo khad²ro”ti-±d²na½ viya rukkhavacanassa bodhisaddassa pulliªgatta½ siy±, jamb³ simbal² p±µal²sadd±d²na½ rukkhav±cakatt± pulliªgatta½ siy±, na tesa½ imassa ca rukkhav±cakattepi pulliªgabh±vo upalabbhati. Yadi hi rukkhavacano bodhisaddo pulliªgo, eva½ sante nibb±navacano sabbaññutaññ±ºavacano ca bodhisaddo napu½sakaliªgo siy± “nibb±nan”ti-±din± napu½sakaliªgavasena niddiµµhassa nibb±n±dino atthassa kathanato. Ye eva½ vadanti “rukkhavacano bodhisaddo pulliªgo”ti, te “bodhi vuccati cat³su maggesu ñ±ºa½, ta½ ettha bhagav± pattoti rukkhopi bodhicceva vuccat²”ti vuttamattha½ cetasi sannidh±ya “bujjhati etth±ti bodh²”ti nibbacanavasena “ki½ rukkhavacano bodhisaddo pulliªgo na bhavissat²”ti maññam±n± vadanti maññe. Neva½ daµµhabba½, evañca pana daµµhabba½, “bodhi vuccati cat³su maggesu ñ±ºa½, ta½ ettha bhagav± pattoti rukkhopi bodhicceva vuccat²”ti vadantehi gar³hi ñ±ºavacana½ itthi liªgabh³ta½ bodh²ti ñ±ºassa n±ma½ paººatti-antaraparikappanenattha½ parikappentena bujjhanaµµh±nabh³te rukkhe ±ropetv± rukkho “bodh²”ti vutto, tasm± ²disesu µh±nesu nibbacane ±daro na k±tabbo. Na hi “bujjhati etth±ti bodh²”ti nibbacanakaraºa½ rukkhavacanassa bodhisaddassa pulliªgatta½ k±tu½ sakkoti saªketasiddhatt± voh±rassa, tasm± rukkha½ saya½ abodhimpi sam±na½ bodhiy± paµil±bhaµµh±natt± saªketasiddhena “bodh²”ti itthiliªgavoh±rena voharanti s±sanik±, bodhiy± v± k±raºatt± phalavoh±rena. Etamattha½yeva hi sandh±ya “bodhi vuccati cat³su maggesu ñ±ºa½, ta½ ettha bhagav± pattoti rukkhopi bodhicceva vuccat²”ti vuttanti daµµhabba½, eva½ “bodh²”ti itthiliªgavasena rukkhan±ma½ pavattat²ti. Ten±ha ±yasm± s±riputto dhammasen±pati anudhammacakkavatt² voh±rakusalo itthiliªgavoh±rena “buddh±na½ bhagavant±na½ bodhiy± m³le saha sabbaññutaññ±ºappaµil±bh± sacchik± paññatti yadida½ buddho”ti. Apica tattha tattha “bodhiy± s±kh±”ti ca, “kenaµµhena mah±bodhi, kassa sambandhin² ca s±”ti ca,