“Y±ya m±tu bhato poso,
ima½ loka½ avekkhati;
tampi p±ºadadi½ santi½,
hanti kuddho puthujjano”ti
Ettha pana sam±n± “sant²”ti vuccati. Apar±pi itthiliªge vattabbe padam±l± veditabb±. Sant²saddassa hi sa½vijjam±nasaddatthav±cakatte “j±tiy± kho sati jar±maraºa½ hot²”ti-±din± itthiliªgappayogadassanato sattam²µh±ne “sati, satiy±, satiya½, santiy±, santiya½, sant²s³”ti r³p±ni vattabb±ni. Ses±ni itthinayena ñeyy±ni. Aya½ tatiy±, ettha ca “asantiy± ±pattiy± tuºh² bhavitabban”ti p±¼i “santiy±”icc±d²na½ atthibh±ve nidassana½. Aparo nayo– sat²saddassa “sam±n±”ti imasmi½ atthe “y± tva½ vasasi jiººassa, eva½ dahariy± sat²”ti ca “ye ta½ jiººassa p±da½su, eva½ dahariya½ satin”ti ca p±¼idassanato “sat², sat², satiyo. Sati½, sat², satiyo. Satiy±”ti-±d²nipi r³p±ni yojetabb±ni, sa½yoge nak±ralopavasena v±.
Id±ni “santo, sant±”ti padadvayassa payoganicchaya½ kathay±ma payogesu sot³na½ asamm³¼habh±v±ya. Tath± hi “sappuris±”ti v± “paº¹it±”ti v± bahuvacanavasena attha½ vattuk±mena “santo danto”ti eva½ vutta-ekavacanasadisa½ “santo”ti bahuvacana½ vattabba½. “Sa½vijjam±no”ti ekavacanavasena attha½ vattuk±mena “santo”ti ekavacana½ vattabba½. “Sa½vijjam±n±”ti bahuvacanavasena attha½ vattuk±mena “santo sappuris±”ti, “santo sa½vijjam±n±”ti ca eva½ vuttabahuvacanasadisa½ “santo”ti v± “sant±”ti v± bahuvacana½ vattabba½, “kilanto”ti v± “sam±no”ti v± “upasanto”ti v± “niruddho”ti v± ekavacanavasena attha½ vattuk±mena “santo sappuris±”ti eva½ vuttabahuvacanasadisa½ “santo”ti ekavacana½ vattabba½. Teyevatthe bahuvacanavasena vattuk±mena pana “sant± s³nehi p±dehi, ko ne hatthe gahessat²”ti ettha viya “sant±”ti bahuvacana½ vattabba½. Aya½ n²ti s±dhuka½ manasi k±tabb±. Idañhi mandabuddh²na½ sammohaµµh±na½. Ayampi panettha saªgaho veditabbo–
“Tiliªgatthe ca ekatthe, bavhatthepi ca dissati;
sattamyanto satisaddo, vipall±se bahumhi so”ti.
Id±ni mahantasaddassa n±mikapadam±l± vuccate– Maha½, mah±, mahanto, mahant±. Mahanta½, mahante. Mahat±, mahantena, mahantehi, mahantebhi. Mahato, mahantassa, mahant±na½, mahata½. Mahat±, mahant±, mahantasm±, mahantamh±, mahantehi, mahantebhi. Mahato, mahantassa, mahant±na½, mahata½. Mahati, mahante, mahantasmi½, mahantamhi, mahantesu. Bho maha, bho mah±, bhavanto mahantoti ayamamh±ka½ ruci. Ettha “mahanto, mahant±. Mahanta½, mahante. Mahanten±”ti purisanayopi labbhati, tasm± “bho mahanta, bhavanto mahant±”ti ±lapanapad±ni yojetabb±ni. Napu½sakaliªge vattabbe “mahanta½, mahant±n²”ti cittanayopi labbhati. Itthiliªge vattabbe “mahat², mahat², mahatiyo. Mahati½, mahat², mahatiyo. Mahatiy±, mahat²hi mahat²bh²”ti itthinayopi labbhati. “Mahatiy± ca yakkhasen±y±”ti-±d²nettha nidassanapad±ni. Aparopi “mahant±, mahant±, mahant±yo. Mahantan”ti kaññ±nayopi labbhati, “mahant± nidhikumbhiyo”ti-±d²nettha nidassanapad±ni. Kacc±yane pana “mahant²”iti pada½ diµµha½. Ta½ “guºavant², kulavant²”icc±d²ni viya p±¼iya½ appasiddhatt± v²ma½sitabba½. Nanu bho yasm± s±sanepi “gacchant², carant²”ti-±d²ni ca “iddhimant²”ti ca pada½ dissati, tasm± “mahant², guºavant²”ti-±d²nipi bhavitabbanti? Na bhavitabba½ tath±r³passa nayassa vasena aggahetabbatt±, “mahat², guºavat²”icc±dinayasseva dassanato ca. Tath± hi p±¼iya½ aµµhakath±su ca “seyyath±pi n±ma mahat² naªgalas²s±, itth² siy± r³pavat², s± ca s²lavat² siy±. Satimat² cakkhumat². Iddhimat² pattimat²”ti ca “mahati½ sena½ disv± mahosadhasen± mand±, aya½ ativiya mahat² sen± dissat²”ti ca ±d²ni payog±ni dissanti, na “mahant², r³pavant²”icc±d²ni. Keci pana “mah±iti saddo by±se na labbhati, sam±seyeva labbhati ‘mah±puriso’ti ettha viy±”ti vadanti, ta½ na gahetabba½. “Mah± te up±saka paricc±go. Mah± vat±ya½ bhante bh³mic±lo. Ghoso ca vipulo mah±. B±r±ºasirajja½ n±ma mah±. Sen± s±dissate mah±”ti payogadassanato. Eva½ by±sepi labbhat²ti veditabba½, tasm± “maha½, mah±, mahanto, mahant±. Bho mahanta, bhavanto mahant±”ti pulliªge, “mahanta½, mah±, mahant±ni. Bho mahanta, bhavanto mahant±n²”ti napu½sakaliªge, “mahant±, mah±, mahant±, mahant±yo. Bhoti mahante, bhotiyo mahant±, mahant±yo”ti itthiliªge sabba½ sampuººa½ yojetabba½. Sam±se pana “mah±satto mah±-up±sako mah±-up±sik± mahabbalo mah±vana½ mahaggata½ mahapphala½ mahabbhayan”ti-±d²ni r³p±ni bhavanti, taddhite “mahattano mahatta½ mahantatta½ mahantat±”ti r³p±ni bhavanti. Gacchantasaddassa pana “gacchanto gacchant±”ti r³p±ni vatv± ses±ni mahantasadde vuttanayena vitth±retv± n±mikapadam±l± veditabb±. Tath± “gacchanto, gacchant±”ti purisanayo ca “gacchanta½, gacchant±n²”ti cittanayo ca “gacchant², gacchant², gacchantiyo”ti itthinayo ca gahetabbo. Eva½ liªgattayavasena “cara½ caranto caranta½ carant², dada½ dadanto dadanta½ dadant²”ti-±d²na½ anekapadasahass±na½ n±mikapadam±l± vitth±retabb±. Ye pan±cariy± “gacchanto”ti-±d²na½ paccatt±lapanabahuvacanattañca “gaccha½”icc±d²na½ ±lapanekavacanattañca icchanti, te samamhehi payogo s±sane na diµµho nayavasen±gahetabbatt±. Tasm± t±ni ettha na vad±ma. Aya½ pana viseso diµµho. Seyyathida½?
“Gaccha½ vidhama”micc±di-pad±ni munis±sane;
katthac±khy±tik± honti, katthaci pana n±mik±.
“Tass±ha½ santike gaccha½,
so me satth± bhavissati;
vidhama½ deva te raµµha½,
putto vessantaro tava.
Adhamma½ s±rathi kayir±, mañce tva½ nikkhana½ vane”;
iccevam±dayo ñeyy±, payog± ettha dh²mat±.
“Gacchiss±mi vidham²”ti-±din± jinas±sane;
n±n±k±lapuris±na½, vasenattha½ vade vid³.
N±matte pana “gacchanto, vidhamanto”ti-±din±;
“gaccha”miccevam±d²na-matthamatthavid³ vade.
Id±ni samagatikattepi “j±na½, passan”ti-±d²na½ liªgavibhattivacanantaravasena yo viseso dissati, ta½ vad±ma. Tath± hi “s± j±na½yeva ±ha na j±n±m²ti, passa½yeva ±ha na pass±m²”ti evam±d²su j±na½ passa½ sadd±na½ “j±nant² passant²”ti liªgantaravasena parivattana½ bhavat²ti daµµhabba½. Imin± “gaccha½”iti saddassapi yath±payoga½ “gacchant²”ti itthiy± kathanattho labbhati tehi sam±nagatikatt±, na “gacchanto”ti saddassa “gacchant²”ti itthiy± kathanattho labbhati tehi asam±nagatikatt±ti k±raºa½ dassita½ hoti. “Api nu tumhe ±yasmanto ekantasukha½ loka½ j±na½ passa½ viharath±”ti ettha “j±nant± passant±”ti vacanantaravasena parivattana½ bhavat²ti daµµhabba½. Imin± pana “gaccha½”iti saddassapi yath±payoga½ “gacchant±”ti bahuvacanattho labbhati tehi sam±nagatikatt±, na “gacchante”ti saddassa “gacchant±”ti bahuvacanattho labbhati tehi asam±nagatikatt±ti k±raºa½ dassita½ hoti. Esa nayo uttaratr±pi. “Bharanti m±t±pitaro, pubbe katamanussaran”ti ettha anussara½saddassa “anussarant±”ti vacanantaravasena parivattana½ bhavati. “Saddhammo garuk±tabbo, sara½ buddh±na s±sanan”ti ettha sara½saddassa saranten±ti vibhattantaravasena parivattana½ bhavati. “Phusa½ bh³t±ni saºµh±na½, manas± gaºhato yath±”ti ettha phusa½saddassapi “phusantass±”ti vibhattantaravasena parivattana½ bhavati. Tath± “y±ca½ adadamappiyo”ti etth±pi y±ca½saddassa “y±cantass±”ti vibhattantaravasena parivattana½ bhavati. Y±canti v± y±citabba½ dhana½, imin± nayena n±nappak±rato parivattana½ veditabba½. Iti “bhava½karan”ti-±d²na½ visadisapadam±l± ca “gaccha½, caran”ti-±d²na½ sadisapadam±l± ca “j±na½, passan”ti-±d²na½ liªgavibhattivacanantaravasena katthaci parivattananti aya½ tividhopi ±k±ro ±khy±tikapadatthavibh±van±ya saddhi½ kathito p±vacanavare sot³na½ saddesvatthesu ca vis±radabuddhipaµil±bhattha½. Sabbametañhi sandh±ya im± g±th± vutt±–
“Bhava½ kara½ araha½ sa½, maha½”iti pad±ni tu;
visadis±ni sambhonti, aññamaññanti lakkhaye.
“Gaccha½ cara½ dada½ tiµµha½, cintaya½ bh±vaya½ vada½;
j±na½ passan”ti-±d²ni, sam±n±ni bhavanti hi.
Tatra “j±nan”ti-±d²na½, katthaci parivattana½;
liªgavibhattivacana-ntarato pana dissat²ti.
Apica aya½ sabbesampi niggah²tantapulliªg±na½ pakati, yadida½ dv²su liªgesu chasu vibhatt²su terasasu vacanesu aññataraliªgavibhattivacanavasena parivattana½. Ayampi panettha n²ti veditabb±.
“Gaccha½ caran”ti-±d²ni, vippakatavaco siyu½;
“gaccham±no caram±no”, icc±d²ni pad±ni ca.
“Maha½ bhavan”ti et±ni, vippakatavacopi ca;
avippakatavaco ca, siyu½ atth±nur³pato.
“Araha½ san”ti et±ni, vinimutt±ni sabbath±;
±k±ra½ tividhampeta½, kare citte sumedhasoti.
Savinicchayoya½ niggah²tantapulliªg±na½ pakatir³passa n±mikapadam±l±vibh±go. ¾k±rantat±pakatika½ niggah²tantapulliªga½ niµµhita½. Id±ni dhanabh³tiiccetassa pakatir³passa aññesañca ta½sadis±na½ n±mikapadam±l±vibh±ga½ vakkh±mi pubb±cariyamata½ purecara½ katv±. Aggi, agg², aggayo. Aggi½, agg², aggayo. Aggin±, agg²hi, agg²bhi. Aggissa, aggino, agg²na½. Aggin±, agg²hi, agg²bhi. Aggissa, aggino, agg²na½. Aggismi½, aggimhi, agg²su. Bho aggi, bho agg², bhavanto aggayo. Yamakamah±theramata½. Ettha kiñc±pi nissakkavacanaµµh±ne “aggism±, aggimh±”ti im±ni n±gat±ni, tath±pi tattha tattha ta½sadisappayogadassanato gahetabb±ni. “Aggin±, aggism±, aggimh±”ti kamo ca veditabbo. Dhanabh³ti, dhanabh³t², dhanabh³tayo. Dhanabh³ti½, dhanabh³t², dhanabh³tayo. Dhanabh³tin±, dhanabh³t²hi, dhanabh³t²bhi. Dhanabh³tissa, dhanabh³tino, dhanabh³t²na½. Dhanabh³tin±, dhanabh³tism±, dhanabh³timh±, dhanabh³t²hi, dhanabh³t²bhi. Dhanabh³tissa, dhanabh³tino, dhanabh³t²na½. Dhanabh³tismi½, dhanabh³timhi, dhanabh³t²su. Bho dhanabh³ti, bho dhanabh³t², bhavanto dhanabh³tayo.
Siribh³ti sotthibh³ti, suvatthibh³ti aggini;
gini joti dadhi p±ºi, isi sandhi muni maºi.
By±dhi gaºµhi ravi muµµhi, kavi giri kapi nidhi;
kucchi vatthi vidhi s±li, v²hi r±si ahi masi.
S±ti kesi kimi bondi, bodhi d²pi pati hari;