P±µhe mah±namakk±ra-saªkh±te s±dhunandane;
sampad±ne namoyoge, ±y±deso na dissati.
Ettha mah±namakk±rap±µho n±ma “namo tassa bhagavato arahato samm±sambuddhass±”ti p±µho. Atr±pi ±y±deso na dissati. Vammikasuttepi “namo karohi n±gass±”ti eva½ ±y±deso na dissati. Ambaµµhasuttepi “sotthi bhadante hotu rañño, sotthi janapadassa”. Eva½ ±y±deso na dissati.
“Suppabuddhan”ti p±µhassa, atthasa½vaººan±yapi;
sampad±ne namoyoge, ±y±deso na dissati.
Tath± hi
“Suppabuddha½ pabujjhanti, sad± gotamas±vak±;
yesa½ div± ca ratto ca, nicca½ buddhagat± sat²”ti
Imiss± p±¼iy± aµµhakath±ya½ “samm±diµµhikassa putto gu¼a½ khipam±no buddh±nussati½ ±vajjetv± ‘namo buddhass±’ti vatv± gu¼a½ khipat²”ti ±y±desavajjito saddaracan±viseso dissati. Sag±th±vaggavaººan±yampi dhanañj±n²suttaµµhakath±ya½ “tva½ µhit±pi nisinn±pi khipitv±pi k±setv±pi ‘namo buddhass±’ti tassa muº¹akassa samaºakassa namakk±ra½ karos²”ti ±y±desavajjito saddaracan±viseso dissati. Tath± tattha tattha “buddhappamukhassa bhikkhusaªghassa d±na½ deti. Tassa purisassa bhatta½ na ruccati. Samaºassa rocate sacca½, buddhassa chatta½ dh±reti, buddhassa sil±ghate”ti-±din± ±y±desavivajjito saddaracan±viseso dissati. Eva½ d±narocan±d²su bah³su sampad±navisayesu catutthekavacanassa ±y±desasahita½ r³pa½ na dissati.
Gatyatthakamm±d²su pana cat³su µh±nesu dissati. Tath± hi “m³l±ya paµikasseyya, appo sagg±ya gacchat²”ti cettha gatyatthakammani dissati. Ettha hi “m³la½ paµikasseyya, appo sagga½ gacchat²”ti ca attho. “Paµikasseyy±”ti cettha kasa gatiyanti dh±tussa patiupasaggena visesitatt± “±ka¹¹heyy±”ti attho bhavati. “Aya½ puriso mama atthak±mo, yo ma½ gahetv±na dak±ya net²”ti ettha nayanatthakammani dissati. Ettha hi ma½ udaka½ neti, attano vasanakasobbha½ p±pet²ti attho. “Viramath±yasmanto mama vacan±y±”ti ettha vibhattivipariº±me dissati. Mama vacanato viramath±ti hi nissakkavacanavasena attho. “Mah±gaº±ya bhatt± me”ti etth±pi vibhattivipariº±me dissati. Mama mahato ha½sagaºassa bhatt±ti hi s±mivacanavasena attho. Mama ha½sar±j±ti cettha adhipp±yo. “Asakkat± casma dhanañcay±y±”ti etth±pi vibhattivipariº±me dissati. Maya½ dhanañcayassa rañño asakkat± ca bhav±m±ti hi kattutthe s±mivacana½. Tath± hi “dhanañcayass±”ti v± “dhanañcayen±”ti v± vattabbe eva½ avatv± “dhanañcay±y±”ti sampad±navacana½ d±nakriy±dikassa sampad±navisayassa abh±vato vibhattivipariº±meyeva yujjati, tasm± dhanañcayar±jena maya½ asakkat± ca bhav±m±ti attho gahetabbo. Aññampi vibhattivipariº±maµµh±na½ maggitabba½. “Vir±g±ya upasam±ya nirodh±y±”ti-±d²ni pana anekasahass±ni ±y±desasahit±ni saddar³p±ni tadatthe pavattanti. Aµµhakath±cariy±pi hi dhammavinayasaddattha½ vaººent± “dhamm±na½ vinay±ya. Anavajjadhammatthañhesa vinayo, na bhavabhog±di-atthan”ti tadatthavaseneva ±y±desasahita½ saddar³pa½ payuñji½su, eva½ catutthekavacanassa ±y±desasahit±ni r³p±ni gatyatthakammani nayanatthakammani vibhattivipariº±me tadatthe c±ti imesu cat³suyeva µh±nesu dissanti, na pana d±narocan±dibhede yattha katthaci sampad±navisaye. Tath± hi niruttipiµake “atth±y±ti sampad±navacanan”ti ±y±desasahita½ saddar³pa½ vutta½, purisasadd±divasena pana t±dis±ni r³p±ni na vutt±ni t±dis±na½ saddar³p±na½ yattha katthaci appavattanato. Kacc±yanappakaraºepi hi “±ya catutthekavacanassa t³”ti lakkhaºassa vuttiya½ “atth±ya hit±ya sukh±ya devamanuss±nan”ti vutta½. “Puris±y±”ti v± “samaº±y±”ti v± “br±hmaº±y±”ti v± na vuttanti. Ettha siy±– nanu bho tasseva vuttiya½ “catutth²ti kimattha½ purisassa mukha½. Ekavacanass±ti kimattha½ puris±na½ dad±ti. V±ti kimattha½ d±t± hoti samaºassa v± br±hmaºassa v±”ti vuttatt± “puris±ya samaº±ya br±hmaº±y±”ti-±d²ni padar³p±ni nayato dassit±ni, kevala½ pana mukhasaddayogato bahuvacanabh±vato vikappanato ca “puris±y±”ti-±d²ni na sijjhanti, mukhasaddayog±divirahite pana µh±ne avassa½ sijjhant²ti? Ettha vuccate– “catutth²ti kimattha½ purisassa mukhan”ti vadanto “sace ±y±deso bhaveyya catutthiy± eva bhavati, na chaµµhiy±”ti dassento “mukhan”ti pada½ dassesi, na ca tena “mukhasaddaµµh±ne det²ti-±dike sampad±navisayabh³te kriy±pade µhite ±y±deso hot²”ti dasseti. “Ekavacanass±ti kimattha½ puris±na½ dad±t²”ti vadantopi “ekavacanasseva ±y±deso hoti, na bahuvacanass±”ti dasseti. “Dad±t²”ti ida½ pada½ “puris±nan”ti padassa sampad±navacanatta½ ñ±petu½ avoca, na ca “det²ti-±dike sampad±navisayabh³te kriy±pade sati catutthekavacanassa ±y±deso hot²”ti imamattha½ viññ±peti. “V±ti kimattha½ d±t± hoti samaºassa v± br±hmaºassa v±”ti ca vadantopi “sampad±neyeva vikappena ±y±deso hot²”ti viññ±peti, na d±n±dikriya½ paµicca ±y±desavidh±na½ ñ±peti. Yadi pana d±n±dikriya½ paµicca ±y±desavidh±na½ siy±, vuttik±rakena lakkhaºassa vuttiya½ m³lod±haraºeyeva “atth±ya hit±y±”ti tadatthapayog±ni viya “puris±ya d²yate”ti-±di vattabba½ siy±, na ca vutta½. Kasm±ti ce? Buddhavacane por±ºaµµhakath±su ca t±disassa payogassa abh±v±. Niruttipiµake hi pabhinnapaµisambhido so ±yasm± mah±kacc±no “purisassa d²yate”ti ±y±desarahit±niyeva r³p±ni dasseti, “atth±y±ti sampad±navacanan”ti bhaºantopi ca thero d±n±dikriy±pekkha½ akatv± catutthekavacanassa ±y±desasahita½ r³pameva niddisi. Tena so payogo tadatthappayogoti viññ±yati. Iti imehi k±raºehi j±nitabba½ “d±n±dikriya½ paµicca ±y±desavidh±na½ na katan”ti. Yajjeva½ “atth±ya hit±y±”ti-±d²niyeva tadatthappayog±ni “±ya catutthekavacanassa t³”ti lakkhaºassa visay± bhaveyyu½, n±ññ±n²ti? Tanna, aññ±nipi visay±yeva tassa. Katam±ni? “M³l±ya paµikasseyya, appo sagg±ya gacchati, dak±ya neti, viramath±yasmanto mamavacan±ya, gaº±ya bhatt±”ti-±d²ni. “Saggassa gamanena v±”ti-±d²ni pana v±dhik±ratt± avisay±v±ti. Nanu ca bho eva½ sante vuttik±rakena m³lod±haraºesu “atth±ya hit±ya sukh±ya devamanuss±nan”ti vatv± “m³l±ya paµikasseyy±”ti-±d²nipi vattabb±ni, kimud±haraºe pana “v±ti kimattha½ saggassa gamanena v±”ti vattabbanti? Sacca½, avacane k±raºamatthi, ta½ suº±tha– “m³l±ya paµikasseyya, appo sagg±ya gacchat²”ti ettha hi “m³l±ya, sagg±y±”ti pad±ni suddhasampad±navacan±ni na honti gatyatthakammani vattanato, tasm± m³lod±haraºesu na vutt±ni. Tath± “dak±ya net²”ti ettha “dak±y±”ti pada½ nayanatthakammani vattanato suddhasampad±navacana½ na hot²ti na vutta½. “Viramath±yasmanto mama vacan±y±”ti ettha pana “vacan±y±”ti pada½ nissakkavacanatthe vattanato, “gaº±ya bhatt±”ti ettha “gaº±y±”ti pada½ s±mivacanatthe vattanato, “asakkat± casma dhanañcay±y±”ti ettha “dhanañcay±y±”ti pada½ kattuvasena s±mi-atthe vattanato suddhasampad±navacana½ na hot²ti na vutta½. Kimud±haraºepi “saggass±”ti pada½ gamanasaddasannidh±nato gatyatthakammani vattanato suddhasampad±navacana½ na hot²ti “v±ti kimattha½ saggassa gamanena v±”ti na vutta½. Evañhettha vuttanayena buddhavacana½ por±ºaµµhakath±nayañca patv± catutthekavacanassa ±y±desasahit±ni r³p±ni gatyatthakamm±d²su cat³suyeva µh±nesu dissanti, na pana d±narocan±dibhede yattha katthaci sampad±navisayeti daµµhabba½. Nanu ca bho “candanas±ra½ jeµµhik±ya ad±si suvaººam±la½ kaniµµh±y±”ti d±nappayoge catutthekavacanassa ±y±desasahitar³padassanato “r±jakaññ±ya d²yate, r±jakaññ±ya ruccati alaªk±ro, r±jakaññ±ya chatta½ dh±reti, r±jakaññ±ya namo karohi, r±jakaññ±ya sotthi bhavatu, r±jakaññ±ya sil±ghate”ti-±d²hipi payogehi bhavitabba½, atha kasm± “buddhavacana½ por±ºaµµhakath±nayañca patv± catutthekavacanassa ±y±desasahit±ni r³p±ni gatyatthakamm±d²su cat³suyeva µh±nesu dissanti, na pana d±narocan±dibhede yattha katthaci sampad±navisaye”ti vadath±ti? Uppathamavatiººo bhava½, na hi bhava½ amh±ka½ vacanattha½ j±n±ti. Ayañhettha amh±ka½ vacanattho– sabb±nipi itthiliªg±ni ekavacanavasena tatiy±catutth²pañcam²chaµµh²sattam²µh±nesu samasam±ni honti, app±ni asam±ni, tasm± t±ni µhapetv± pulliªganapu½sakaliªgesu puris±di citt±disadd±na½ ak±rantapakatibh±ve µhit±na½ catutthekavacanassa ±y±desasahit±ni r³p±ni buddhavacan±d²su d±narocan±dibhede yattha katthaci sampad±navisaye na dissanti. Teneva hi “m³l±ya, sagg±ya, dak±ya, vacan±ya, gaº±y±”ti-±d²ni gatyatthakamm±d²su t²su “abhiññ±ya, sambodh±ya, nibb±n±y±”ti evam±d²ni pana anekasat±ni tiliªgapad±ni tadattheyev±ti imesu cat³su µh±nesu dissanti. “Deti, rocati, dh±ret²”ti-±d²su pana suddhasampad±navisayesu na dissanti. Bhavanti catra–
Catutthekavacanassa, ±y±desena sa½yuta½;
r³pa½ anitthiliªg±na½, µh±nesu catusuµµhita½.
Gatyatthakammani ceva, nayanatthassa kammani;
vibhattiy± vipall±se, tadatthe c±ti niddise.
“M³l±ya paµikasseyya, appo sagg±ya gacchati”;
eva½ gatyatthakammasmi½, diµµhamamhehi s±sane.
“Dak±ya neti” icceva½, nayanatthassa kammani;
“vacan±y±”ti nissakke, viramaºappayogato.
“Gaº±ya”iti s±mismi½, “bhatt±”ti saddayogato;
“dhanañcay±y±”ti pada½, kattutthe s±mis³caka½.
“Asakkat±”ti saddassa, yogatoti viniddise;
añño c±pi vipall±so, maggitabbo vibh±vin±.
“Abhiññ±ya sambodh±ya, nibb±n±y±”tim±ni tu;
liªgattayavaseneva, tadatthasmi½ viniddise.
Eva½ p±µh±nulomena, kathito ±yasambhavo;
idantu sukhuma½ µh±na½, cintetabba½ punappuna½.
Ok±rantavaseneva, n±n±nayasumaº¹it±;
padam±l± mahesissa, s±sanattha½ pak±sit±.
Imamatimadhurañce cittikatv± suºeyyu½,
vividhanayavicitta½ s±dhavo saddan²ti½;
jinavaravacanete saddato j±takaªkha½,
kumudamiva’sin± ve suµµhu chindeyyumettha.
Iti navaªge s±µµhakathe piµakattaye byappathagat²su viññ³na½
Kosallatth±ya kate saddan²tippakaraºe
Savinicchayo ok±rantapulliªg±na½ pakatir³passa
N±mikapadam±l±vibh±go n±ma
Pañcamo paricchedo.
Ak±rantok±rantat±pakatikaok±rantapulliªga½ niµµhita½.