49. Itthiyamaºa tti ka yaka y± ca.
Itthiliªge bh±ve k±rake ca kriyatth± a-±dayo honti ano ca bahula½. A titikkh±, v²ma½s±, jigucch±, pip±s±, puttiy± ²h± bhikkh±, ±pad±, medh±, godh±, ºak±r±, h±r±, t±r±, dh±r±, ±r±, kti-iµµhi, siµµhi, bhitti, bhatti, tanti bh³ti, ka-guh±, ruj±, mud±, yaka-vijj±, ijj±, ya-seyy±, samajj±, pabbajj±, paricariy±, j±gariy±, anak±raº±, h±raº±, vedan±, vandan±, up±san±.
50. J±h±hi ni.
J±h±-iccetehi ni hotitthiya½. J±ni, h±ni.
51. Kar± ririyo.
Karato ririyo hotitthiya½. Karaºa½ kiriy±. Katha½ ‘kriy±’ti? “Kriy±ya½”ti nip±tan±.
52. Ikit² sar³pe.
Kriyatthassa sar³pe-bhidheyye kriyatth± pare ikit² honti, vaci, yudhi, pacati, ‘ak±ro kak±ro’ti ±d²su k±rasaddena sam±so, yath± evak±roti.
53. S²l±bhikkhaññ±-vassakesu º².
Kriyatth± º² hoti s²l±d²su pat²yam±nesu, uºhabhoj², kh²rap±y², avassak±r², satand±y².
54. Th±varittara bhaªgura bhidura bh±sura bhassar±.
Ete sadd± nipaccante s²le gamyam±ne.
55. Kattari bh³te ktavantu kt±v².
Bh³te-tthe vattam±nato kriyatth± ktavantutt±v² honti kattari. Vijitav±, vijit±v², bh³teti adhik±ro y±va “±h±ratth±”ti (5-60).
56. Ktobh±vakammesu.
Bh±ve kamme ca bh³te kto hoti. ¾sita½ bhavat±. Kato kaµo bhavat±.
57. Kattari c±rambhe.
Kriy±rambhe kattari kto hoti yath±pattañca. Pakato bhava½ kaµa½, pakato kaµo bhavat±, pasutto bhava½, pasutta½ bhavat±.
58. Ýh±-sa vasa silisa s² ruha jara jan²hi.
Ýh±d²hi kattari kto hoti yath±pattañca. Upaµµhito guru½ bhava½, upaµµhito guru bhot±, up±sito guru½ bhava½, up±sito guru bhot±, anuvusito guru½ bhava½, anuvusito guru bhot±, ±siliµµho guru½ bhava½, ±siliµµho guru bhot±, adhissito khaµopika½ bhava½, adhissit± khaµopik± bhot±, ±ra¼ho rukkha½ bhava½, ±ru¼ho rukkho bhot±, anujiººo vasali½ devadatto, anujiºº± vasal² devadattena, anuj±to m±ºavako m±ºavika½, anuj±t± m±ºavik± m±ºavakena.
59. Gamanatth±kammak±dh±re ca.
Gamanatthato akammakato ca kriyatth± ±dh±re kto hoti kattari ca yath±pattañca, idamesa½ y±ta½, iha te y±t±, iha tehi y±ta½, aya½ tehi y±to patho, idamesam±sita½, iha te ±sit±, ihatehi ±sita½, ‘devo ce vuµµho sampann± s±layo’ti k±raºas±magg²sampatti etth±bhimat±.
60. ¾h±ratth±.
Ajjhoh±ratth± ±dh±re kto hoti yath±pattañca, idamesa½ bhutta½, idamesa½ p²ta½, iha tehi bhutta½, iha tehi p²ta½, odano tehi bhutto p²tamudaka½, akattattho yogavibh±go, katha½ ‘p²t± g±vo’ti? P²tamesa½ vijjat²ti p²t±, b±hulak± v±, ‘passinno’ti y± ettha bh³tak±lat±, tatra tto, eva½ rañña½ mato rañña½ iµµho, rañña½ buddho, rañña½ p³jito, eva½ s²lito, rakkhito, khanto, ±kuµµho, ruµµho, rusito, abhiby±haµo, dayiyo, haµµho, kant±, sa½yato, amato, ‘kaµµhan’ti bh³tat±yameva hetuno, phala½ tvatra bh±vi.
61. Tu½ t±ye tave bh±ve bhavissati kriy±ya½ tadatth±ya.
Bhavissati atthe vattam±nato kriyatth± bh±ve tu½ t±ye tave honti kriy±ya½ tadatth±ya½ pat²yam±n±ya½. K±tu½ gacchati, katt±ye gacchati, k±tave gacchati, icchati bhottu½ k±meti bhottunti im²n±va siddha½, punabbidh±ne tvih±pi siy± ‘icchanto karot²’ti, eva½ sakkoti bhottu½, j±n±ti bhottu½, gil±yati bhottu½, ghaµate bhottu½, ±rabhate bhottu½, labhate bhottu½, pakkamati bhottu½, ussahati bhottu½, arahati bhottu½, atthi bhottu½, vijjati bhottu½, vaµµa tibhottu½, kappati bhottunti. Tath± p±rayati bhottu½, pahu bhottu½, samattho bhottu½, pariyatto bhottu½, ala½ bhottunti bhavatissa sabbattha sambhav±. Tath± k±lo bhottu½. Samayo bhotu½, vel± bhotunti, yath± bhottu½mano, sottu½ soto, daµµhu½ cakkhu, yujjhitu½ dhanu, vattu½ ja¼o, gantumano, kattumalasoti, ucc±raºantu vatt±yatta½. Bh±veti ki½? Kariss±m²ti gacchati, kriy±yanti ki½? Bhikkhissa½ iccassa jaµ±, tadatth±yanti ki½? Gacchissato te bhavissati bhatta½ bhojan±ya.
62. Paµisedhe-la½khal³na½ tuna tv±na tv± v±.
Ala½ khalusadd±na½ paµisedhatth±na½ payoge tun±dayo v± honti bh±ve. Ala½ sotuna, khalu sotuna, ala½ sutv±na, dhalu sutv±na, ala½ sutv±, khalu sutv±, ala½ sutena, khalu sotena, ala½ khal³nanti ki½? M± hotu, paµisedheti ki½? Alaªk±ro.
63. Pubbekakatthuk±na½.
Eko katt± yesa½ by±p±r±na½, tesu yo pubbo, tadatthato kriyatth± tun±dayo honti bh±ve, sotuna y±ti, sutv±na, sutv± v±, ekakattuk±nantiki½? Bhuttasmi½ devadatte yaññadatto vajati, pubb±ti ki½? Bhuñjabhi ca pacati ca. ‘Appatv± nadi½ pabbato atikkamma pabbata½ nad²’ti bh³dh±tussa sabbattha sambhav± ekakattukat± pubbak±lat± ca gamyate. ‘Bhutv± bhutv± gacchat²ti’ imin±va siddha½ ±bhikkhaññantu dvibbacan±vagamyate. Katha½ ‘j²vagg±ha½ ag±hayi, k±yappac±laka½ gacchant²’ti ±di? Ghaºantena kriy±visesanena siddha½ yath± ‘odanap±ka½ sayat²’ti.
64. Nto katthari vattam±ne.
Vattam±natthe vattam±nato kriyatt± nto ho ti kattari, tiµµhanto.
65. M±no.
Vattam±natthe vattam±nato kriyatth± m±no hoti, kattari. Tiµµham±no.
66. Bh±vakammesu.
Vattam±natthe vattam±nato kri½yatth± bh±ve kammeca m±no hoti. Ýh²yam±na½, paccam±no odano.
67. Te ssapubb±n±gate.
An±gatatthe vattam±nato kriyatth± tentam±n± ssapubb± honti. Ýhassanto, µhassam±no, µh²yissam±na½, paccissam±no odano.
68. ðv±dayo.
Kriyatth± pare bahula½ ºv±dayo honti. C±ru, d±ru.
69. Khachas±na mekassarodi dve.
Khachasappaccayant±na½ kriyatth±na½ paµhamekassara½ saddar³pa½ dve bhavati. Titikkh±, jigucch±, v²ma½s±.
70. Parokkh±yañca.
Parokkh±ya½ paµhamekassara½ saddar³pa½ dve bhavati. Jag±ma, cak±ro anuttasamuccayattho, tenaññatr±pi yath±gama½, jah±ti, jahitabba½, jahitu½, daddallati, caªkamati. ‘Lolupo, mom³hoti otta½ tadamin±dip±µh±.
71. ¾dism± sar±.
¾dibh³t± sar± paramekassara½ dve hoti, asisisati, ±dism±ti ki½? Jajag±ra, sar±ti ki½? Pap±ca.
72. Na puna.
Ya½ dvibh³ta½, na ta½ puna dvittam±pajjate, titikkhisati, jigucchisati.
73. Yathiµµha½ sy±dino.
Sy±dyantassa yathiµµhamekassaram±dibh³tamañña½ v± yath±gama½ dvittapajjate, puputt²yisati, putitt²yisati, putt²yiyisati.
74. Rasso pubbassa.
Dvitte pubbassa saro rasso hoti. Dad±ti.
75. Lopo-n±dibyañjanassa.
Dvitte pubbass±dito-ññassa byañjanassa lopo hoti. Asisisati.
76. Khachasesvassi.
Dvitte pubbassa assa i hoti khachasesu. Pip±sati, jigha½sati, khachases³ti ki½? Jah±ti, ass±ti ki½? Bubhukkhati.
77. Gupissussa.
Dvitte pubbassa gupissa ussa i hoti khachasesu, jigucchati.
78. Catutthadutiy±na½ tatiyapaµham±.
Dvitte pubesa½ catutthadutiy±na½ tatiyapaµham± honti. Bubhukkhati, ciccheda.
79. Kavaggah±na½ cavaggaj±.
Dvitte pubbesa½ kavaggah±na½ cavaggaj± honti yath±kkama½. Cukopa, jah±ti.
80. M±nassa v² parassa ca ma½.
Dvitte pubbassa m±nassa v² hoti parassa ca ma½, v²ma½sati.
81. Kitass±sa½saye ti v±.
Sa½sayaso-ññasmi½ vattam±nassa dvitte pubbassa kitassa v± ti hoti. Tikicchati, cikicchati, asa½sayeti ki½? Vicikicchati.
82. Yuvaºº±name-o paccaye.
Ivaººuvaººant±na½ kriyatth±na½ e-ohonti yath±kkama½ paccaye. Cetabba½, netabba½, sotabba½, bhavitabba½.
83. Lahussupantassa.
Lahubh³tassa upantassa yuvaººassa e-o honti yath±kkama½. Esitabba½, kositabba½, lahuss±ti ki½? Dh³pit±, upantass±ti ki½? Rundhati.
84. Ass± º±nubandhe.
ðak±r±nubandhe paccaye pare upantassa ak±rassa ± hoti. K±rako.
85. Na te k±nubandhan±gamesu.
Te e-o-± k±nubandhe n±game ca na honti. Cito, suto, diµµho, puµµho, n±game ‘van±’din± (1.45) cinitabba½, cinitu½, suºitabba½, suºitu½ p±puºitabba½, p±puºitu½, dhunitabba½, dhunitu½, dhunana½, dhunayitabba½, dhun±petabba½, dhunayitu½ dhun±petu½, dhunayana½, dhun±pana½, dhunayati, dhun±peti, p²netabba½, p²nayitu½, p²nana½, p²nitu½, p²nayati, sunoti, sinoti, dunoti, hinoti, pahiºithabba½, pahiºitu½, pahiºana½.
86. V± kvaci.
Te kvaci v± na honti k±nubandhan±gamesu. Mudito, rudita½, rodita½.
87. Aññatr±pi.
K±nubandhan±gamato-ññasmimpi te kvaci, nu honti. Khipako, pan³dana½, vadhako.
88. Pye siss±.
Sissa ± hoti py±dese, niss±ya.
89. E-onamayav± sare.
Sare pare e-ona½ aya-av± honti. Jayo, bhavo, sarati ki½? Jeti, anubhoti.
90. ¾y±v± º±nubandhe.
E-ona½ ±y±v± honti sar±do º±nubandhe. N±yayati, bh±vayati, ‘say±petv±’ti-±d²su rassatta½.
91. ¾ss±º±pimhi yuka.
¾k±rantassa kriyatthassa yuka hoti º±pito-ññasmi½ º±nubandhe. D±yako, º±nubandhetveva? D±na½, aº±pimh²ti ki½? D±payati.
92. Pad±d²na½ kvaci.
Pad±d²na½ yuka hoti kvaci. Nipajjitabba½, nipajjitu½ nipajjana½, pamajjitabba½, pamajjitu½, pamajjana½, kvac²ti ki½? P±do.
93. Ma½ v± rudh±d²na½.
Rudh±d²na½ kvaci ma½ v± hoti. Rundhitu½, rujjhitu½, kvacitveva? Nirodho.
94. Kvimhi lopo-ntabyañjanassa.
Antabyañjanassa lopo hoti kvimhi. Bhatta½ gasanti gaºhanti v± etth±ti bhattagga½.
95. Parar³pamayak±re byañjane.
Kriyatth±namantabyañjanassa parar³pa½ hoti yak±rato-ññasmi½ byañjane. Bhettabba½, byañjaneti ki½? Bhinditabba½, ayak±reti ki½? Bhijjati.
96. Man±na½ niggah²ta½.
Mak±ranak±rant±na½ kriyatth±na½ niggah²ta½ hoti ayak±re byañjane. Gantabba½, jaªgh±, byañjanetveva? Gamana½, ayak±retveva? Gamyate.
97. Na br³sso.
Br³ssa o na hoti byañjane. Br³mi, byañjanetveva? Abravi.
98. Kag± caj±na½ gh±nubandhe.
Gh±nubandhe cak±rajak±rant±na½ kriyatth±na½ kag± honti yath±kkama½. V±kya½, bh±gya½.
99. Hanassa gh±to º±nubandhe.
Hanassa gh±to hoti º±nubandhe. ¾gh±to.
100. Kvimhi gho paripacca-samohi.
Payy±d²hi parassa hanassa gho hoti kvimhi. Paligho, paµigho, agha½ rassatta½ nip±tan±, saªgho, ogho.
101. Parassa gha½ se.
Dvitte parassa hanassa gha½ hoti se. Jigha½s±.
102. Jihar±na½ g².
Dvitte paresa½ jitar±na½ g² hoti se. Vijig²s±, jig²s±.