5. Pañcamo kaº¹o (kh±di)
1. Tija m±nehi kha s± kham± v²ma½s±su. Khantiya½ tij± v²ma½s±ya½ m±n± ca khasappaccay± honti yath±kkama½, titikkh±, v²ma½s±, titikkhati, v²ma½sati. Kham±v²ma½s±, s³ti ki½? Tejana½, tejo, tejayati, m±nana½, m±nom±neti. 2. Kit± tikicch±sa½sayesu cho. Tikicch±ya½ sa½saye ca vattam±n± kit± cho hoti. Tikicch±, vicikicch±, tikicchati, vicikicchati. Aññatra niketo, sa½keto, ketana½, keto, ketayati. 3. Nind±ya½ gupa badh± bassa bho ca. Nind±ya½ vattam±nehi gupa badhehi cho hoti bassa bho ca. Jigucch±, b²bhacch±, jigucchati, b²bhacchati, aññatra gopana½, gopo, gopeti, badhako. 4. Tu½sm± lopo cicch±ya½ te. Tumantato icch±yamatthe te khasach± honti bahula½, lopo ca tu½paccayassa hoti sutatt±, bubhukkh±, jig²s±½, jighacch±, bubhukkhati, jig²sati jighacchati. Idha kasm± na hoti ‘bhottumicchat²’ti? Padantaren±bhidh±n±. Tu½sm±ti ki½? Bhojanamicchati. Icch±yanti ki½? Bhuñjitu½ gacchati. Katha½ ‘k³la½ vipati sat²’ti? Yath± k³la½ patitu micchat²ti v±kya½ hoti, eva½ vuttipi hossati. V±kyameva carahi katha½ hoti? Lokassa tath± vacanicch±ya. 5. ¿yo kamm±. Icch±kammato icch±yamatthe ²yappaccayo hoti. Puttamicchati putth²yati. Kamm±ti ki½? Asinecchati. Idha kasm± na hoti ‘raññoputtamicchat²’ti? S±pekkhatt±, na hi aññamapekkham±no aññena sahekatthibh±vamanubhavitu½ sakkoti. Idh±pi carahi na siy± ‘attano putta micchat²’ti? Nevettha bhavitabba½, na hi bhavati ‘attano putt²yat²’ti, katha½ carahi puttassa attaniyat±-vagamyate Aññass±sutatt± icch±ya ca tabbisayatt±. 6. Upam±n±c±re. Kammato upam±n± ±c±ratthe ²yo hoti. Puttami-v±-carati putt²yati m±ºavaka½, upam±n±ti ki½? Puttam±carati. 7. ¾dh±r±. ¾dh±rat³-pam±n± ±c±ratthe ²yo yoti. Kuµiyamiv±-carati kuµ²yat² p±s±de, p±s±d²yati kuµiya½ bhikkhu. 8. Kattut±yo. Kattut³-pam±n± ±c±ratthe ±yo hoti. Pabbato iv±carati pabbat±yati. 9. Ycatthe. Kattuto abh³tatabbh±ve ±yo hoti bahula½. Bhus±yati, paµapaµ±yati, lohit±yati, kattutotveva? (Abhusa½) bhusa½ karot²hi, iha kasm± na hoti ‘bhus² bhavat²’ti? Vuttatthat±ya. 10. Sadd±d²ni karoti. Sadd±d²hi dutiyantehi karot²ti asmi½ atthe ±yo hoti. Sadd±yati, ver±yati, kalah±yati, dh³p±yati. 11. Numotva-sso. Namo-iccasm± karot²ti asmi½ atthe asso hoti. Namassati tath±gta½. 12. Dh±tvatthe n±masmi. N±masm± dh±tvatthe bahulamihoti. Hatthin± atikkamati atihatthayati, v²º±ya upag±yati upav²ºayati, da¼ha½ karoti vinaya½ da¼hayati, visuddh± hoti ratti visuddhayati, kusala½ pucchati kusalayati. 13. Sacc±d²h±pi. Sacc±d²hi dh±tvatthe ±pi hoti. Sacc±peti, atth±peti, ved±peti, sukkh±peti, sukh±peti, dukkh±peti. 14. Kriyatth±. Ayamadhik±ro ±satthaparisamattiy±. Kriy± attho yassa so kriyattho dh±tu. 15. Cur±dito ºi. Cur±d²hi kriyatthehi sakatthe ºi paro hoti bahula½. ðak±ro vuddhyattho, evamaññatr±pi, corayati, l±¼ayati, katha½ ‘rajja½ k±ret²’ti? Yogavibh±gato. 16. Payojakaby±p±re º±pi ca. Katt±ra½ yo payojayati, tassa by±p±re kriyatth± ºiº±p² honti bahula½, k±reti, k±r±peti. Nanu ca katt±pi karaº±d²na½ payojakoti ta½by±p±repi ºiº±p² p±puºanti? Payojakaggahaºas±matthiy± na bhavissanti cur±d²hi visu½ vacanas±matthiy± ca. Ato bhiyyo º±piyeva, ºiyevuvaººato, dvayamevaññehi. 17. Kyo bh±vakammesva-parokkhesu m±na nta ty±d²su. Bh±vakammavihitesu parokkh±vajjitesu m±nantaty±d²su paresu kyo hoti kriyatth±. Ntaggahaºamuttarattha½, kak±ro avuddhyattho evamuttaratr±pi. Ýh²yam±na½, µh²yate, s³yam±na½, s³yate, aparokkhesu m±nantaty±d²s³ti ki½? Babh³va devadattena, bibhida kusulo. Bhijjate kusulo sayamev±ti ‘bhijjate’ti savan± kammat±-vagamyate, ‘sayamev±’ti savanato kattut±, kattut±vacanicch±yantu ‘bhindati kusulo att±nan’ti bhavati, evamaññampi yath±gamamanugantabba½. ‘Aparokkhesu m±nantaty±d²s³’ti ayamadhik±ro ± ‘tan±ditvo’ti 5.26. Apica ete ky±dayo ty±d²su parabh³tesu kattukammabh±va vihitesu kyal±d²na½ vidh±nato tesveva viññ±yant²ti akammakehi dh±t³hi kattubh±vesu, sakammakehi kattukammesu, kamm±vacanicch±ya½ bh±ve ca bhavant²ti veditabb±. Yassa pana dh±tussa kiriy± kammamapekkhate, so sakammako, yassa tu kiriy± kattumattamapekkhate, sv±kammakoti ñ±tabba½. 18. Kattari lo. Kriyatthato aparokkhesu kattuvihitam±na ntaty±d²su lo hoti. Lak±ro, “ñilasse”ti 5-163 visesanattho. Pacam±no, pacanto, pacati. 19. Ma½ ca rudh±d²na½. Rudh±dito kattuvihitam±nanta ty±d²su lo hoti ma½ ca antasar± paro. Mak±ro-nubandho, ak±ro ucc±raºattho. Rundham±no, rundhanto, rundhati. 20. ðiº±py±p²hi v±. ðiº±py±p²hi kattuvihitam±nanta ty±d²su lo hoti vibh±s±, orayanto, corento, k±rayanto, k±rento, k±r±payanto, k±r±pento, sacc±payanto, sacc±pento, corayati, coreti, k±rayati, k±reti, k±r±payati, k±r±peti, sacc±payati, sacc±peti. Vavatthitavibh±sattho-ya½ v±saddo, tena m±ne nicca½, corayam±no, k±rayam±no, k±r±payam±no, sacc±payam±no. 21. Div±d²hi yaka. Div±d²hi lavisaye yaka hoti. Dibbanto, dibbati. 22. Tud±d²hi ko. Tud±d²hi lavisaye ko hoti. Tudam±no, tudanto, tudati. 23. Jy±d²hi kn±. Ji-±d²hi lavisaye kn± hoti. Jinanto, jin±ti. Katha½ ‘jayanto’ jayat², ti? Bh³v±dip±µh±. 24. Ky±d²hi kº±. K²-±d²hi lavisaye kº± hoti. Kiºanto, kiº±ti. 25. Sv±d²hi kºo. Su-±d²hi lavisaye kºo hoti. Suºam±no, suºanto, suºoti. Katha½ suº±t²ti? Ky±dip±µh±. 26. Tan±ditvo. Tan±dito lavisaye o hoti. Tanoti. 27. Bh±vakammesu tabb±-n²y±. Tabba-an²y± kriyatth± pare bh±vakammesu bahula½ bhavanti. Kattabba½, karaº²ya½, kattabbo kaµo, karaº²yo. Bahul±dhik±r± karaº±d²supi bhavanti, sin±n²ya½ cuººa½, d±n²yo br±hmaºo, samm±vattan²yo guru, pavacan²yo upajjh±yo, upaµµh±n²yo sisso. 28. Ghyaºa. Bh±vakammesu kriyatth± paro ghyaºa hoti bahula½. V±kya½, k±riya½, ceyya½, jeyya½. 29. ¾sse ca. ¾toghyaºa hoti bh±vakammesu, ±ssa e ca. Deyya½. 30. Vad±d²hi yo. Vad±d²hi kriyatthehi yo hoti bahula½ bh±vakammesu. Vajja½, majja½, gamma½. (42) “Bhuj±nne”, bhojjo odano, bhojj± y±gu, bhoggamañña½. 31. Kicca ghacca bhacca bhabba leyy±. Ete sadd± yappaccayant± nipaccante. 32. Guh±d²hi yaka. Gut±d²hi kriyattehi bh±vakammesu yaka hoti. Guyha½, duyha½, sisso. Siddh± evete tabb±dayo pes±tisaggapattak±lesupi gamyam±nesu s±maññenavidh±nato, tvay± khalu kaµo kattabbo, karaº²yo, k±riyo, kicco, eva½ tvay± kaµo kattabbo, bhot± kaµo kattabbo, bhoto hi patto k±lo kaµakaraºe. Eva½ uddhamohuttikepi vattam±nato pes±d²su siddh± eva. Tath± arahe kattari sattivisiµµhe ca pat²yam±ne ±vassak±dham²ºat±visiµµhe ca bh±v±do siddh±, uddha½muhuttato-bhot± kaµo kattabbo, bhot± rajja½ kattabba½. Bhava½ araho, bhot± s±ro vahitabbo, bhava½ sakko, bhot± avassa½ kaµo kattabbo, bhot± nikkho d±tabbo. 33. Kattari ltuºak±. Kattari k±rake kriyatth± ltuºak± honti bahula½. Paµhit±, p±µhako. Bahulamitveva? P±dehi har²yat²ti p±dah±-rako gale cuppateti galecopako. Siddhova ltu, arahe s²las±dhudhammesu ca s±maññavihitatt±, bhava½ khalu kaññ±ya pariggahit±, bhavameta½ arahati. S²l±d²su-khalvapi up±d±t± kum±rake, gant± khela½, muº¹ayit±ro s±viµµh±yan± vadhu½ katapariggaha½. 34. ¾v². Kriyatth± ±v² hoti bahula½ kattari. Bhayadass±v². Appavisayataññ±panattha½ bhinnayogakaraºa½, s±maññavihitatt± s²l± d²su ca hoteva. 35. ¾si½s±yamako. ¾si½s±ya½ gamyam±n±ya½ kriyatth± ako hoti kattari. J²vat³ti j²vako, nandat³ti nandako, bhavat³ti bhavako. 36. Kar± ºano. Karato kattari ºano hoti. Karot²ti k±raºa½, kattar²ti ki½? Karaºa½. 37. H±to v²hik±lesu. H±to v²hismi½ k±le ca ºano hoti kattari. H±yan± n±ma vihayo, h±yano sa½vaccharo, v²hik±les³ti ki½? H±t±. 38. Vid± k³. Vidasm± k³ hoti kattari. Vid³, lokavid³. 39. Vito ñ±to. Vipubb± ñ±-iccasm± k³ hoti kattari. Viññ³. Vitoti ki½? Paññ±. 40. Kamm±. Kammato par± ñ±-iccasm± k³ hoti kattari. Sabbaññ³, k±laññ³. 41. Kvacaºa. Kammato par± kriyatth± kvaci aºa hoti kattari. Kumbhak±ro, saral±vo, mantajjh±yo, bahul±dhik±r± idha na hoti ±dicca½ passati, himavanta½ suºoti, g±ma½ gacchati. Kvac²ti ki½? Kammakaro. 42. Gam± r³. Kammato par± gam± r³ hoti kattari. Vedag³ p±rag³. 43. Sam±nañña bhavanta y±dit³-pam±n± dis± kamme r²rikkhak±. Sam±n±d²hi y±d²hi copam±nehi par± dis± kammak±rake r²rikkhak± honti. Sam±no viya dissat²ti sad² sadikkho sadiso. Aññ±d² aññ±dikkho aññ±diso. Bhav±d² bhav±dikkho bhav±diso. Y±d² y±dikkho y±diso. Ty±d² ty±dikkho ty±diso. Sam±n±d²h²ti ki½? Rukkho viya dissati. Upam±n±ti ki½? So dissati. Kammeti ki½? So viya passati. Rak±r± antasar±dilopatth±, kak±ro ek±r±bh±vattho. 44. Bh±vak±rakesva-ghaºa ghak±. Bh±ve k±rake ca kriyatth± a ghaºa gha k± honti bahula½. A-paggaho, niggaho, karo, garo, cayo, jayo, ravo, bhavo, paco, vaco, annado, purindado, ²sakkaro, dukkaro, sukaro. Ghaºa-bh±ve p±ko, c±go, bh±vo, k±rakepi saññ±ya½ t±va pajjatenen±ti p±do, rujat²ti rogo, visat²ti veso, sarati k±lantaranti s±ro thira½so, dar²yante eteh²ti d±r±, j²rayati eten±ti j±ro, asaññ±yampi d±yo datto, l±bho laddho, gha-vako, nipako, ka-piyo, khipo, bhujo, ±yudha½. 45. D±dh±tvi. D±dh±hi bahulami hoti bh±vak±rakesu. ¾di, nidhi, v±lami. 46. Vam±d²yyathu. Vam±d²hi bh±vak±rakesvathu hoti. Vamathu, vepathu, (avathu, sayathu). 47. Kvi. Kriyatth± kvi hoti bahula½ bh±vak±rakesu. Kak±ro k±nubandhak±riyattho, abhibh³, sayambh³, bhattagga½, (d±nagga½) sal±kagga½, sabh±, pabh±. 48. Ano. Kriyatt± bh±vak±rakesvano hoti. Gamana½, d±na½, sampad±na½, ap±d±na½, adhikaraºa½, calano, jalano, kodhano, kopano, maº¹ano, bh³sano.