D²pa½d²pa½ paj±nanti ettha paj±na½ d²pa½ d²panti sambandho. Tattha paj±nanti satt±na½. Tehi kammakilesehi paj±yanti nibbattiyanti, pak±rena v± j±yanti nibbattanti paµisandhicutivasen±ti paj±ti vuccanti. D²panti paññ±pad²pa½. Tañhi kusal±kusale dhamme vibhajitv± d²peti pak±seti jotet²ti d²panti vuccati. Atha v± dippati jotet²ti d²po. Andhak±ra½ vidhametv± ±loka½ pak±set²ti attho. D²padh±tu dittiya½ a. D²pamiv±ti d²p±, paññ±. Yath± hi pad²po andhak±ra½ vidhamitv± ±loka½ pak±seti, eva½ paññ± avijjandhak±ra½ hantv± dhamm±loka½ pak±set²ti vutta½ hoti. Ta½ d²pa½. Puna d²panti d²paka½ pak±sentanti attho. So hi d²peti pak±set²ti d²poti vuccati. Munindo hi payirup±sanavasena gat±gat±na½ vineyyasatt±na½ dhammadesan±ya catumaggañ±º±dipaññ±pad²pa½ pak±set²ti vutta½ hoti. Ta½ d²pa½.
Jayavarasayaneti pañcam±ravijayantaµµh±nabh³te uttama bodhipallaªk±sane. Pañcam±re jin±ti etth±ti jayo, bodhirukkhapallaªko. Jidh±tu jaye ºa. Varitabbo patthi tabboti varo, varadh±tu patthane a. Varati niv±reti h²nanti v± varo. Varadh±tu niv±raºe a. Buddhena seviyati bhajiyati etth±ti sayano. Sidh±tu sev±ya½yu. Varo uttamo sayano varasayano, jayo-eva varasayano jayavarasayano, bodhirukkhapallaªko. Tasmi½.
Bodhipatta½dhipattanti bodhipatta½ adhipattanti padacchedo. Bodhipattanti arahattamaggasabbaññutañ±ºa½ gata½. Ettha ca bodhisaddo rukkhamaggañ±ºasabbaññutañ±ºanibb±nesupi vattati. Tath± hesa bodhirukkham³le paµham±bhisambuddhoti-±d²su rukkhe vattati. Bodhi vuccati cat³su maggesu ñ±ºanti-±d²su magge. Pappoti bodhi½ varabh³r² medhasoti-±d²su sabbaññutañ±ºe. Patv±na bodhi½ amata½ asaªkhatanti-±d²su nibb±ne. Idha pana bhagavato arahattamaggasabbaññutañ±ºa½ adhippeta½. Catt±ri sacc±ni bujjhat²ti bodhi, arahatta maggañ±ºa½. Sabbañeyyadhamme bujjhat²ti bodhi, sabbaññutañ±ºa½. Budhadh±tu ñ±ºe ºa ² ca. Bodhi ca bodhi ca bodhi sar³pekasesavasena. Ta½ apajji½ agaminti bodhi patto, munindo. Ta½ bodhipatta½. Adhipattanti sadevake loke sabbadevamanuss±na½ jeµµhabh±va½ gatanti attho. Sabbadevamanuss±na½ adhika½ jeµµhabh±va½ vu¹¹hatarabh±va½ patto gatoti adhipatto, munindo. Ta½ adhipatta½. Yath± hi kukkuµapotak±na½ yo kukkuµapotako aº¹akosa½ pad±letv± abhinibbhido, so tesa½ jeµµhabh±va½ vu¹¹hatarabh±va½ gato, evameva bhagav± sadevake loke avijj± gat±ya paj±ya ta½ avijjaº¹akosa½ pad±letv± paµhamatara½ ariy±ya j±tiy± j±tatt± ca s²lasam±dhipaññ±di sabbaguºehi adhikatt± ca appaµisamatt± ca sabbadevamanuss±na½ jeµµhabh±va½ vu¹¹hatarabh±va½ seµµhabh±va½ appaµisamabh±vañca patto gatoti vutta½ hoti. Tasm± adhipattanti thometi.
Brahm±brahm±gat±nanti brahma abrahma ±gat±nanti padacchedo. ¾gat±na½ payirup±sanavasena ±gat±na½ brahma devamanussaparis±nanti attho. Tattha brahm±ti brahmap±risajj±di brahm±. Te hi jh±n±diguºehi br³hanti va¹¹hant²ti brahm±ti vuccanti, abrahm±ti devamanuss±. Te hi na brahm± abrahm±ti vuccanti, ±gacchanti payirup±sanavasen±ti ±gat±, brahm± brahm±no labbhanti. ¾pubbagamudh±tu gatiya½ ta. ¾gat± brahm± ca abrahm± c±ti brahm±brahm±gat±, tesa½. Visesana paranip±tapadameta½ agy±hitoti-±d²su viya. Ta½ pana pada½ varagirakathikantipade sampad±na½. Payirup±san±na½ brahma devamanussaparis±nanti attho.
Varagirakathikanti uttama½ dhammav±ca½ desenta½. Seµµhav±c±ya dhamma½ desam±na½ v±, g±yati kathiyat²ti gir±, v±c±. G±dh±tu sadde ²ro. Var± seµµh± gir± v±c± varagir±. T±ya dhamma½ kathet²ti varagirakathiko, munindo. Uttam±ya man±pabh³tav±c±ya dhamma½ deset²ti attho. Ta½.
P±pah²nanti l±maka-akusalakilesa½. Tañhi ap±y±di dukkha½ p±pet²ti p±poti vuccati. Akusalakileso. Papubba-apadh±tu p±puºane. Kusaladhammena h±tabba½ caji tabbanti h²nanti vuccati. L±makadhammo. H±dh±tu c±ge tapaccayo, tassino. P±po-eva h²na½ p±pah²na½. Pah²nanti arahattamaggañ±ºena susamucchinna½. Pajahat²ti pah²no, munindo. Papubbah±dh±tu c±ge ino. Sabbe akusaladhamme aggamaggañ±ºena samucchindat²ti attho.
Lok±lok±bhir±manti loka-aloka-abhir±manti padacchedo. Manussalokadevabrahmalok±na½ abhir±maµµh±nabh³tanti attho. Lokoti manussa loko, so hi lokayati patiµµhahati pavattati v± ettha puññ±puñña½ tabbip±ko c±ti loko, manussa loko. Lokadh±tu patiµµh±ya½ a. Na loko aloko. Devabrahmaloko. Loko ca aloko ca lok±lok±, tesa½ sattalok±na½ abhi-adhika½ ramanti etth±ti lok±lok±bhir±mo. Munindo, ta½. So hi tilok±na½ p³j±nuggah±dikaraºavasena abhir±maµµh±na½ hot²ti lok±lok±bhir±manti thometi. Satatanti nicca½. Rattidiva½ abhiºhanti attho. Munindanti pañcamunissara½, ta½ muninda½. Abhinameti aha½ abhisakkacca½ nam±m²ti sambandhoti.
Aya½ panettha saªkhepayojan±. Dev±dev±tideva½ sammutideva-upapattidev±na½ ati-uttama½ visuddhidevabh³ta½ nidhanavapudhara½ antimak±yadh±raºa½, m±rabhaªga½ devaputt±dipañcam±re viddha½sana½ abhaªga½ m±rasen±ya bhañjitu½ asamattha½, m±rasen± bhañjan±raha½ v±, paj±na½ satt±na½ d²pa½ paññ±pad²pa½, kammabh³ta½ d²pa½ d²paka½ pak±senta½, jayavarasayane pañcam±ravijayantaµµh±nabh³te uttamabodhipallaªk±sane ±dh±rabh³te, bodhipatta½ arahattamaggasabbaññutañ±ºa½ gata½ adhipatta½ sadevake loke sabbadevamanuss±na½ jeµµhabh±va½ gata½, brahm± brahm±gat±na½ payirup±sanavasena ±gat±na½ brahmadeva manussaparis±na½ varagirakathika½ seµµhav±c±ya dhamma½ desam±na½ p±pah²na½ l±maka-akusalakilesa½ pah²na½ arahattamagga ñ±ºena susamucchinna½ lok±lok±bhir±ma½ manussa lokadevabrahmalok±na½ abhir±mabh³ta½, muninda½ pañcamunissara½ ta½ muninda½ satata½ nicca½ abhiºha½ aha½ abhiname abhisakkacca½ nam±m²ti.

Dv±v²satimavandanag±th±vaººan± samatt±.

23. Buddho nigrodhabimbo mudukaracaraºo brahmaghoseºijaªgho,
kosacch±daªgaj±to punarapi sugato suppatiµµhitap±do;
m³dod±tuººalomo athamapi sugato brahmujuggattabh±vo,
n²lakkh² d²ghapaºh² sukhumamalachav² thomyarasaggasagg².
24. Catt±l²saggadanto samakalapanajo antara½sappap²no,
cakkenaªkitap±do avira¼adasano m±rajussaªkhap±do;
tiµµhanto nonamantobhayakaramudun± jaººuk±n±masanto,
vaµµakkhandho jino gotaruºapakhumako s²hapubba¹¹hak±yo.
25. Sattapp²no ca d²ghaªguli matha sugato lomak³pekalomo,
sampannod±tad±µho kanakasamataco n²lamuddhaggalomo;
sambuddho th³lajivho atha s²hahanuko j±likapp±dahattho,
n±tho uºh²sas²so itiguºasahita½ ta½ mahesi½ nam±mi.
23. Eva½ dv±v²satim±ya g±th±ya munindassa paº±ma½ katv± id±ni buddho nigrodhabimboty±d²hi t²hi g±th±hi buddhassa dvatti½samah±purisalakkhaºasampannehi guºehi thomitv± mahesi½ vandituk±mo buddho nigrodhabimboty±dig±th±ttayam±ha. Ta½ pana g±th±ttaya½ saddhar±g±th±ti daµµhabba½. S±dhaka½ pana heµµh± vuttameva.
Tattha paµhamag±th±ya½ buddhoti paµividdhacatusaccadhammo paµividdhaniravasesasabbadhammo v±. Ta½ pana pada½ nigrodhabimbo ty±d²su padesu tulyaliªgattabh±vena sambandhitabba½. So hi catt±ri sacc±ni bujjhati abujjhi bujjhissat²ti ca, niravasesasabbadhamme bujjhati abujjhi bujjhissat²ti ca buddhoti vuccati. Tesu pana dv²su vikappesu paµhamavikappe budhadh±tussa v±cca½ catusaccadhammapaµivijjhana½ arahattamaggañ±ºa½ mukhyena labbhati. Heµµh± maggaphalañ±ºañca vipassan±ñ±ºañca p±ram²ñ±ºañca phal³pac±rena. Arahattaphalañ±ºañca sabbaññutañ±º±dipacchimapacchimañ±º±ni ca k±raº³pac±rena. Tapaccayassa v±cca½ tena mukhyopac±rena upalakkhito aparimitaguºagaº±laªk±ra½ khandhapañcaka½ paµicca buddhobuddhoti paññatto sattaviseso labbhati. Dutiya vikappe budhadh±tussa v±cca½ sabbañeyyadhammapaµivijjhanasamattha½ sabbaññutañ±ºa½ mukhyena labbhati. Catumaggaphalañ±ºañca vipassan± p±ram²ñ±ºañca phal³pac±rena. ¾say±nusayañ±º±dipacchima pacchimañ±º±ni k±raº³pac±rena. Tapaccayassa v±cca½ tena mukhyopac±rena upalakkhito aparim±ºaguºogh±laªkata½ khandhapañcaka½ paµicca buddhobuddhoti paññatto sattaviseso labbhati. Ki½panettha budhadh±tussa v±ccabh³ta½ ñ±ºameva buddho n±ma hoti. Ud±hu tapaccayassa v±ccabh³to khandhasant±no buddho n±m±ti. ѱºena pana malakara kiles±na½ sav±san±na½ niravasesa½ pah²natt± citta sant±no suddho hoti. Tassa pana suddhatt± tassa nissayabh³to r³pak±yopi suddho hoti. Tasm± tapaccayassa v±ccabh³to arahattamaggañ±º±d²na½ ±dh±rabh³to khandhasant±no n±mapaññattivoh±rena buddho n±m±ti. Tena vutta½ paµisambhid±maggaµµhakath±ya½
“Sabbesu dhammesu appaµihatañ±ºa nimitt±nuttaravimokkh±dhigamaparibh±vita½ khandhasant±na½ up±d±ya paººattiko sabbaññutapadaµµh±na½ v± sacc±bhisambodhimup±d±ya paººattiko sattaviseso buddho”ti.
Paramatthabh³te hi khandhasant±ne voh±rasukhattha½ satta puggal±divoh±ro ±ropito. Eva½ voh±rappatto satto y±va bodhiñ±ºatth±ya na v±yamati, paºidh±na½ na karoti. T±va sattotveva saªkha½ gacchati. Yato pana paµµh±ya bodhiñ±ºatth±ya v±yamati, paºidh±na½ karoti, tad± bodhisatto n±ma voh±ro hoti. So pana yad± bodhiñ±ºa½ labhati, tad± buddho n±ma voh±ro hoti. Tasm± paññattisaªkh±to khandhasant±no buddho n±m±ti daµµhabbo. Vuttañhi mah±niddese “buddhoti neta½ n±ma½ m±tar± kata½, na pitar± kata½, na bh±tar± kata½, na bhaginiy± kata½, na mitt±maccehi kata½, na ñ±tis± lohitehi kata½, na samaºabr±hmaºehi kata½, na devat±hi kata½, vimokkhantikameta½ buddh±na½ bhagavant±na½ bodhiy± m³le saha sabbaññutañ±ºassa paµil±bh± sacchik± paññatti yadida½ buddhoti ta½ buddhan”ti. Atha v± paµµh±nanayena v± n±nantarikanayena v± ñ±ºappadh±no suvisuddhakhandhasant±no buddho n±m±ti atthopi yujjatev±ti.
Nigrodhabimboti nigrodharukkhassa parimaº¹alo viya parimaº¹alasar²ro. Adhobh±ga½ rundhat²ti nigrodho, vaµarukkho. Nipubbarudhadh±tu ±varaºe ºa, usso g±gamo. Vamati uggirat²ti bimbo, sar²ro. Vamudh±tu uggiraºe bo. Vamissa vassa bitta½. Nigrodhassa parimaº¹alo viya parimaº¹alo bimbo sar²ro yass±ti nigrodhabimbo, buddho. Nigrodhaparimaº¹alabimboti vattabbe parimaº¹alasaddalope neva½ vutta½. Yath± hi paºº±sahatthat±ya v± satahatthat±ya v± samakkhandhas±kho nigrodho d²ghatopi vitth±ratopi ekappam±ºova hoti, eva½ k±yatopi by±matopi ekappam±ºo. Yath± aññesa½ k±yo v± d²gho hoti, by±mo v± na eva½ visamappam±ºoti attho. Vuttañhi brahm±yusutte “nigrodhaparimaº¹alo kho pana bhava½ gotamo. Y±vatakv±ssa k±yo, t±va takv±ssa by±mo. Y±vatakv±ssa by±mo, t±va takv±ssa k±yo”ti.