By±pitakkittinañc±ti tiloke patthaµaparikittana½. S²l±diguºehi patthaµathutighosikanti attho. Casaddo cettha padap³raºamattoyeva. Visesena vividha½ v± ±pati va¹¹hat²ti by±pito. Vipubba-±padh±tu by±pane va¹¹hane v± ta. By±pana½ v± by±pita½. Kittiyate abhitthaviyate kittina½. Bh±vas±dhanoya½. Thutikriy± labbhati. Kittiyati abhitthaviyati devamanusseh²ti kittina½, thutighoso. Kittadh±tu abhitthavane yu. By±pito patthaµo kittano thutighoso yassa soti by±pitakkittino, munindakko. Ta½. Bhagavato hi tiloke devamanussehi s²l±diguºehi ca araha½ samm±sambuddhoty±d²hi guºehi ca thomito kittisaddo y±va bhavagga½ abbhuggacchat²ti by±pitakkittinanti thomet²ti vutta½ hoti.
Tilokekaccakkhunti tiloke ekacakkh³ti padacchedo. K±mar³pa ar³pasaªkh±t±na½ tilok±na½ eka½ paññ±cakkhubh³tanti attho. Tayo lok± tiloka½. Tassa cakkhu viya eka bh³ta½paññ±cakkhu yassa soti tilokekaccakkhu, munindakko. Ettha ca ekacakkhusaddassa lopo hoti brahmassaroti-±d²su viya. Atha v± tilokassa eka½ paññ±cakkhu½ bh³to pattoti tilokekaccakkhu, munindakko. Tilokekaccakkhubh³tanti vattabbe chand±nurakkhaºattha½ bh³tasaddalopa½ katv± tilokekaccakkhunti vutta½. Atha v± tilokassa ekabh³to paññ±cakkhu hutv± sabbadhamme cakkhati passat²ti tilokekaccakkhu, munindakko. Ta½. Bhagav± hi paññ±cakkhu mayatt± sattesu ca tadupp±danato tilokassa cakkhubh³to ñ±ºabh³to dhammabh³to brahmabh³to hoti. Vuttañhi madhupiº¹ikasutte “so h±vuso bhagav± j±na½ j±n±ti, passa½ passati cakkhubh³to ñ±ºabh³to dhammabh³to brahmabh³to vatt± pavatt± atthassa ninnet± amatassa d±t± dhammass±m² tath±gato”ti. Tasm± tilokekaccakkhunti thometi.
Dukhamasahananti puthujjanehi atidukkhamitaµµh±na½ khamana½. Puthujjanehi dukkhena kasirena khamitabbanti dukhama½, iµµh±niµµh±di ±rammaºa½. Dukkhamanti vattabbe gajjabandhatt± chand±nurakkhaºattha½ kak±ralopa½ katv± dukhamanti vutta½. Ta½ sahati khamat²ti dukhamasahano, munindakko. Sahadh±tu parisahane yu. Ta½ dukhamasahana½. Bhagav± hi puthujjanehi sudukkhamita½ iµµh± niµµh±di-±rammaºa½ s²tuºh±di½ l±bh±l±bhayas±yasa nindapasa½sasukhadukkhasaªkh±ta½ lokadhammañca ativiya khamati adhiv±seti, tasm± dukhamasahananti thometi.
Mahesinti mahanta½ s²lakkhandh±di½ pariyesam±na½ mahanta½ nibb±na½ gavesam±na½ v± mahante s²lakkhandh±dike esati gavesati pariyesat²ti mahes², munindakko. Mahantasadd³pa pada esadh±tu gavesane ². Vuttañhi mah±niddese “mahes²ti mahes². Bhagav± mahanta½ s²lakkhandha½ esi gavesi pariyes²ti mahes². Mahanta½ sam±dhikkhandha½ mahanta½ paññ±kkhandha½ mahanta½ vimuttikkhandha½ mahanta½ vimuttiñ±ºadassanakkhandha½ es² gaves² pariyes²ti mahes²”ti. Mahante sattati½sabodhipakkhiya dhamme esati gavesat²ti v± mahes², mahanta½ nibb±na½ esati gavesat²ti v± mahes². Vuttañhi mah±niddese “mahante satipaµµh±ne mahante sammappadh±ne mahante iddhip±de mahant±ni indriy±ni mahant±ni bal±ni mahante bojjhaªge mahanta½ ariya½ aµµhaªgika½ magga½ mahanta½ paramattha½ amata½ nibb±na½ es² gaves² pariyes²ti mahes²”ti. Atha v± mahesakkhehi sattehi esiyati gavesiyati pariyesiyati amh±ka½ kaha½ buddhoti mahes². Vuttañhi mah±niddese “mahesakkhehi v± sattehi esito gavesito kaha½ buddho”ty±di. Ta½ mahesi½. Tanti munindakka½. Aha½ siras± nam±m²ti sambandho.
Aya½ panettha saªkhepayojan±. Dayudayaruºo mah±karuº±saªkh±ta-udayapabbatuggatas³riy±ruºo, udayapabba tato uggatas³riy±ruºo viya mah±karuº± v±, ñ±ºa vitthiººabimbo sabbaññutañ±ºasaªkh±to vitth±raparimaº¹alo, vitth±racakkav±¼amaº¹ala½ viya vipul±rammaºasabbaññutañ±ºav±, eko asah±yo ekabuddhabh³to, yo y±diso munindakko buddh±dicco suddhe r±g±dimalehi visuddhe tibhava kuhare tibhavasaªkh±takamalasare, kamalakathita½ uppalanti kathetabba½, vineyyapp±ºogha½ vinetabbasattasam³ha½, dhammara½ s²varehi uttamadhammasaªkh±tara½s²hi, subodhesi catusaccadhamma½ paµivedhayam±nena suµµhu pabodhesi vik±sesi, by±pitakkittina½ tiloke patthaµaparikittana½, s²l±diguºehi patthaµathutighosika½ v±, tilokekaccakkhu½ k±mar³pa-ar³pa saªkh±t±na½ tilok±na½ eka½ paññ±cakkhubh³ta½, dukhamasahana½ puthujjanehi atidukkhamitaµµh±na½ khamana½, mahesi½ mahanta½ s²lakkhandh±di½ pariyesam±na½ mahanta½ nibb±na½ gavesam±na½ v±, ta½ munindakka½ aha½ siras± nam±mi vand±m²ti.

V²satimavandanag±th±vaººan± samatt±.

21. Yo jino anekaj±tiya½ saputtad±ramaªgaj²vitampi;
bodhipemato alaggam±naso ad±siyeva atthi kassa;
d±nap±rami½ tato para½ ap³ri s²lap±ram±dikampi;
t±samiddhiyopay±tamaggata½ tamekad²paka½ nam±mi.
21. Eva½ v²satim±ya g±th±ya munindakka½ vanditv± id±ni pubbe anekaj±tiya½ bodhisattak±le j²vitaparicc±g±d²hi ca d±n±didasap±ramiyo p³rentehi guºehi ca thometv± jina½ vandituk±mo yo jino ty±dim±ha. Aya½ pana raja raja raja gaºehi ca garulah³hi ca racitatt± v²satakkharehi lakkhit± vuttag±th±ti daµµhabb±. Vuttañhi vuttodaye “vutta m²disantu n±mato raj± raj± raj± garullah³ c±”ti.
Aya½ panettha yojan±. Yassa½ paµip±da½ raj± rajagaº± ca raj± rajagaº± ca raj± rajagaº± ca garullah³ ca ce siyyu½, ²disantu ²disa½ pana g±th± n±mato n±mena vutta½ vutta g±th± n±m±ti.
Tattha pana yo jinoti yo buddho. So hi devaputtakiles±bhisaªkh±rakhandhamaccuvasena pañcam±re ajini jin±ti jinissat²ti jinoti vuccati. Nanu ca buddhas±vak±pi pañcam±re jinatt± jin± n±m±ti ce. Na bhagavato par³pa nissayavirahaniratisayavasena pañcam±rajinatt± bhagav±yeva jino n±m±ti. Vuttañhi dh±tukath±m³laµ²k±ya½
“Tattha balavidhamana visay±tikkamavasena devaputtam±rassa, apavattikaraºavasena kiles±bhisaªkh±ram±r±na½, samudayappah±napariññ±vasena khandham±rassa, maccum±rassa, ca bodhim³le eva bhañjitatt± par³panissayarahita½ niratisaya½ ta½ bhañjana½ up±d±ya bhagav±-eva m±rabhañjanoti thomito”ti.
Anekaj±tiyanti anekasa½s±rabhave. Ettha hi aya½ j±tisaddo anekattho. Tath± hesa ekampi j±ti½ dvepi j±tiyoti ettha bhave ±gato. Atthi vis±khe nigaºµh± n±ma samaºaj±t²ti ettha nik±ye. Tiri n±ma tiºaj±ti n±bhiy± uggantv± nabha½ ±hacca µhit± ahos²ti ettha paññattiya½. J±ti dv²hi khandhehi saªgahit±ti ettha saªkhatalakkhaºe. Ya½ m±tukucchiya½ paµhama½ citta½ uppanna½ paµhama½ viññ±ºa½ p±tubh³ta½. Tadup±d±ya s±vassa j±t²ti ettha paµisandhiya½. Sampatij±to ±nanda bodhisattoti ettha pas³tiya½. Anupakuµµho j±tiv±den±ti ettha kule. Yatoha½ bhagini ariy±ya j±tiy± j±toti ettha ariyas²le. Idha pan±ya½ bhave vattati. Tasm± anekasa½s±rabhaveti attho viññ±tabbo. So hi j±yati yoni gati-±di vibh±goti j±t²ti vuccati. Atha v± j±yanti nibbattanti ettha khandh±dayoti j±ti, bhavo. Janidh±tu nibbattaneti. Na ek± anek±, anek± ca s± j±ti c±ti aneka j±ti. Tassa½ anekaj±tiya½.
Saputtad±ranti puttena ca bhariy±ya ca sahita½. Attano kula½ pun±ti pavati sodhet²ti v± putto. Pudh±tu pavane ta. M±t±pit³na½ mana½ p³ret²ti v± putto. P³radh±tu p³raºe ta. Putto ca dh²t± ca putto. Vir³peka sesoya½. S±mikena dhariyateti d±ro. Dharadh±tu dh±raºe ºo. Dhassa do. Atha v± purisena bhoga½ d²yat²ti d±ro. D±dh±tu d±ne rapaccayo. D±kucchit± k±rena purisena ramiyati etth±ti v± d±ro, bhariy±. D±pubbaramudh±tu ramane kvi. D±saddo kucchitattho. Abhidh±naµ²k±ya½ pana “d±rayante yen±ti d±ro, dara vid±raºe. Akattari ca k±rake saññ±ya½ ºo”ti vutta½. Putto ca d±ro ca puttad±ro. Sam±h±radvandepi hi pulliªga½ icchanti ±cariy±. Tena saha vattati yass±ti saputtad±ro, puttad±raparicc±go. Ta½ saputtad±ra½. Aªgaj²vitamp²ti hatthap±dakaººan±sacakkh±disar²r±vayavañca j²vitindriya paµibaddhasakalasar²rañca aªgati gacchati k±yeti aªgo, cakkh±disar²r±vayavo. Agidh±tu gatiya½ a. J²vanti satt± eten±ti j²vita½, j²vitindriya½. J²vadh±tu p±ºadh±raºe ta. Aªgo ca j²vitañca aªgaj²vita½. Ettha ca pisaddo sampiº¹anattho. Tena dhanaraµµhaparicc±ga½ sampiº¹eti. Vuttañhi s²lakkhandhaµµha kath±ya½
“Aªgaparicc±ga½ j²vitadhanarajjaputtad±raparicc±ganti ime pañca mah±paricc±ge pariccajitv±”ti. Atha v± sambh±vanattho. Tena bhagav± sabbaññutañ±ºahetupi puttad±ra-aªgaj²vitampi alaggam±naso pariccajeti, pageva dhan±dib±hiravatthu paricc±gep²ti sambh±veti.
Bodhipematoti arahattamaggasabbaññutañ±ºasaªkh±t±ya bodhiy± piyam±natt±, hetvatthe hi topaccayo. Catt±ri sacc±ni bujjhat²ti bodhi, arahattamaggañ±ºa½. Sabba ñeyyadhamme bujjhat²ti bodhi, sabbaññutañ±ºa½. Budhadh±tu ñ±ºe ºa. Itthiliªgajotako ²paccayo ca. Vuttañhi abhidh±nappad²pik±ya½– “bodhi sabbaññutañ±ºe, ariyamagge ca n±riyan”ti. Bodhi ca bodhi ca bodhi sar³pekase savasena. Piyana½ pemo, piy±yitabboti v± pemo. P²dh±tu tappanakant²su manipaccayo. Bodhiy± pemo bodhipemo, tato bodhipemato. Bhagavat± hi puttad±ra-aªgaj²vitehipi sataguºena sahassaguºena sata sahassaguºenapi bodhiñ±ºameva piyanti vutta½ hoti. Vuttañhi vessantaraj±take
“Na me dess± ubho putt±, madd² dev² na dessiy±;
sabbaññuta½ piya½ mayha½, tasm± piye ad±sahan”ti.
Alaggam±nasoti puttad±ra-aªgaj²vit±d²su anall²yana citto hutv± lagana½ saªgana½ laggo, lagati saªgati allayati v±ti laggo. Lagadh±tu saªge all²yane v± gapaccayo. Na laggo alaggo, natthi laggo ettha puttad±ra aªgaj²vit±d²s³ti v± alaggo. Manati j±n±ti ±rammaºanti mano. Soyeva m±naso. Alaggo m±naso yassa soti alaggam±naso, jino. Atthikass±ti putta d±r±di½ k±mikassa, y±cakassa paµigg±hakassa v±ti attho. Attho k±mo assa atth²ti atthiko, ºiko. Tassa atthikassa. Ad±siyev±ti p³j±nuggahak±mat±ya ñ±ºasampayuttaparicc±gacetan±ya ad±si-ev±ti attho. Bodhisatto hi p±ram²p³raºa k±le sar±gasadosasamohasseva sato ±gat± gat±na½ y±cak±na½ alaªkatapaµiyatta½ s²sa½ kantitv± galalohita½ n²haritv± su-añjit±ni akkh²ni upp±µetv± kulava½sappad²pa½ putta½ man±pac±rini½ bhariyañca khe¼apiº¹amiva anapekkho pariccajitv± d²yam±nova samm±sambodhiñ±ºa½ laddhu½ sakk±, na puttad±ra-aªgaj²vitampi apariccajitv±. Pañca hi mah±paricc±ge apariccajitv± buddhabh³tapubb± n±ma natthi. Paccekabuddh±riyas±vak± pana puttad±ra-aªgaj²vita½ apariccajant±pi paccekabuddh±riyas±vakabodhiñ±ºa½ laddhu½ samatth±va. Tasm±yeva bhagavanta½yeva saputtad±ramaªgaj²vitampi bodhipemato alaggam±naso ad±siyeva atthi kass±ti thometi. Vuttañheta½ vessantaraj±takaµµha kath±ya½ “sabbabodhisatt± dhanaparicc±ga½, puttaparicc±ga½, bhariyaparicc±ga½, aªgaparicc±ga½, j²vitaparicc±ganti ime pañca mah±paricc±ge apariccajitv± buddhabh³tapubb± n±ma natth²”ti.