Saªkh±rapaccay±viññ±ºapadavitth±rakath±vaººan±

620. Yath±vuttasaªkh±rapaccay± uppajjam±na½ ta½ kammanibbattameva bhavitu½ arahat²ti “b±tti½sa lokiyavip±kaviññ±º±ni saªgahit±n²”ti ±ha. Dh±tukath±ya½ pana vippayuttena saªgahit±saªgahitapadaniddese “saªkh±rapaccay± viññ±ºena ye dhamm±, sa¼±yatanapaccay± phassena ye dhamm±, phassapaccay± vedan±ya ye dhamm± vippayutt±, te dhamm± katihi khandhehi…pe… saªgahit±? Te dhamm± asaªkhata½ khandhato µhapetv± ekena khandhena, ek±dasahi ±yatanehi, ek±dasahi dh±t³hi saªgahit±. Katihi asaªgahit±? Cat³hi khandhehi, eken±yatanena, sattahi dh±t³hi asaªgahit±”ti (dh±tu. 466) vacanato sabbaviññ±ºaphassavedan±pariggaho kato. Yadi hi ettha viññ±ºaphassavedan± sappades± siyu½, “vip±k± dhamm±”ti (dha. sa. tikam±tik± 3) imassa viya visajjana½ siy±. Tasm± tattha abhidhammabh±jan²yavasena saªkh±rapaccay± viññ±º±dayo gahit±ti adhipp±yo veditabbo. Avijj±paccay± saªkh±ro ca abhidhammabh±jan²ye (vibha. 243) catubh³makakusalasaªkh±ro, akusalasaªkh±ro ca vuttoti eso eva dh±tukath±ya½ gahitoti daµµhabbo. Bhavo pana dh±tukath±ya½ kamm³papattibhavavisesadassanattha½ na abhidhammabh±jan²yavasena gahito, evañca katv± tattha “up±d±napaccay± bhavo”ti anuddharitv± “kammabhavo”ti-±din± (dh±tu. 66) nayena bhavo uddhaµo.
Lokiyavip±kamanoviññ±ºameva sandh±y±ha “b±v²satividha½ hot²”ti. Chahi viññ±ºeh²ti yath±-adhikatehi cakkhuviññ±º±d²hi chahi viññ±ºehi. Kasm± panettha lokiyavip±kaviññ±ºasseva gahaºa½ katanti ±ha “lokuttar±ni pana vaµµakath±ya na yujjant²”ti. Yadi eva½ kasm± dh±tukath±ya½ “saªkh±rapaccay± viññ±ºena ye dhamm± vippayutt±”ti-±d²su (dh±tu. 362) lokuttaravip±k±nampi gahaºa½ katanti? Ta½ yath±dhammas±sanatt± abhidhammadesan±ya vip±kattike (dha. sa. tikam±tik± 3) viya anavasesavip±kadhammasaªgaºhanavasena vutta½. Suttantadesan± pana yath±nulomadesan±ti tattha pavattinivattiyo asaªkarato dassetabb±. Tasm± tadatthasa½vaººan±ti katv± pavattikath±ya½ lokiyavip±kaviññ±º±niyeva gahit±ni. Tenev±ha “vaµµakath±ya na yujjant²ti na gahit±n²”ti.
Yath± kata½ kamma½ phalad±ne samattha½ hoti, tath± kata½ “upacitan”ti vuccat²ti vip±kad±nayogyameva saªkh±ra½ gaºhanto “upacitakamm±bh±ve”ti ±ha. Hetu n±ma byatirekappadh±nanti abh±va-ggahaºa½, tena kamme sati bh±vato, asati abh±vatoti ayamettha adhipp±yo Yath± panassa viññ±ºassa saªkh±rapaccayat± na siddh±, na eva½ vip±kabh±vo. So pana siddhoti katv± ±ha “vip±ka½hetan”ti. Tena viññ±ºassa vip±kabh±vena saªkh±rapaccayatta½ s±dheti. Tassa pana s±dhanattha½ “upacitakamm±bh±ve vip±k±bh±vato”ti vuttanti ta½ vivaranto “vip±kañc±”ti-±dim±ha. Yadi uppajjeyy±ti yadi kammanirapekkho vip±ko uppajjeyya. Sabbesa½ satt±na½ brahmatta½ upagat±na½ gh±n±diviññ±º±ni mah±vip±kaviññ±º±n²ti tassa tassa vip±kassa anok±se µhit±nampi. Vip±k±n²ti viññ±º±pekkh±ya napu½sakaniddeso, sabbavip±kaviññ±º±n²ti attho.
Saªkh±r± bah³ ek³nati½sacetan±bhedato, viññ±º±ni ca bah³ni b±tti½savidhatt±, na ca sabbato sabb±n²ti ±ha “katarasaªkh±rapaccay± kataraviññ±ºanti ce”ti. “Viññ±ºan”ti ca ida½ viññ±ºas±mañña½ gahetv± vutta½. K±ma½ khandhaniddesepi (visuddhi. 2.451 ±dayo) im±ni viññ±º±ni niddiµµh±ni, ta½ pana atisa½khitta½, na ca tattha nesa½ saªkh±rapaccayat± vibh±vit±ti ta½ pavattiya½, paµisandhiyañca bhav±d²su pavattan±k±ravasena vitth±rato dassetu½ “k±m±vacarapuññ±bhisaªkh±rapaccay±”ti-±di ±raddha½. Manoviññ±ºeti niddh±raºe bh³mma½. Mah±vip±k±n²ti viññ±º±pekkh±ya napu½sakaniddeso. Mah±vip±k±ti pana p±µhe manoviññ±ºadh±tuyoti ±netv± sambandhitabba½.
621. Ya½saªkh±rapaccay±ti yassa yassa saªkh±rassa paccayabh±vena. Ya½ viññ±ºanti “ya½ ya½ viññ±ºan”ti eva½ ubhayattha ±me¹italopo daµµhabbo. “Hot²”ti imin± k±raºabh±ve viññ±ºassa sabbh±vamatta½ pavedita½, na pavattivisesoti ta½ dassento “eva½ pavatti veditabb±”ti ±ha Brahm±nampi aniµµhar³p±di-±p±thagamane akusalavip±kacakkhuviññ±º±d²ni kad±ci uppajjant²ti “im±ni terasa…pe… pavattant²”ti vutta½. Tattha pañcanna½ khandh±na½ vok±ro vitth±ro etth±ti pañcavok±ro, so eva bhavo, etasmi½ pañcavok±rabhave. Hoti hi bhinn±dhikaraº±nampi aññapadatthasam±so yath± “urasilomo”ti. Atha v± yath±paccaya½ pavattam±nehi pañcahi khandhehi vokar²yat²ti pañcavok±ro, so eva bhavoti sabba½ pubbe viya.
“Pavattiyaññeva pavattant²”ti saªkhepato vuttamattha½ vivaritu½ “kathan”ti-±di ±raddha½.
“Yebhuyyena lobhasampayuttajavan±vas±ne”ti ida½ paµighavicikicchuddhaccasampayutt±nantara½ somanassasahagatassa anuppajjanatoti keci, ta½ na gahetabba½. “Cakkhu½ ass±deti abhinandati, ta½ ±rabbha r±go uppajjati, diµµhi uppajjati…pe… vicikicch± uppajjati, uddhacca½ uppajjati, akusale niruddhe vip±ko tad±rammaºat± uppajjat²”ti vacanato. Iµµha½ ce ±rammaºa½, somanassatad±rammaºa½ na na uppajjat²ti. Javanena tad±rammaºaniyame somanassasahagat±nantara½ somanassasahagat±neva sandh±ya vuttanti apare, ta½ vic±retabba½ upekkh±sahagatakusal±kusalajavan±nantarampi somanassatad±rammaºassa icchitabbatt±. Upekkh±sahagatakiriy±javan±nantarameva hi somanassatad±rammaºa½ na icchanti.
Yasm± pana tihetukajavan±vas±ne ca kad±ci ahetuka½ tad±rammaºa½ hoti, tasm± “yebhuyyen±”ti vutta½. Yasm± ekacittakkhaº±yuka½ javan±rammaºa½ hoti, tad± tattha ekameva tad±rammaºa½ hot²ti katv± “saki½ v±”ti vuttanti keci. Apare pana tad±rammaºa½ n±ma javan±rammaº±nubhavanakicca½, ta½ ekacittakkhaºike tath± ±sannabhede ±rammaºe nuppajjati. Tasm± “saki½ v±”ti ida½ dirattatiratt±di viya vacanasiliµµhat±vasena vuttanti veditabba½, dvikkhattumeva pana uppajjat²ti. “Dirattatirattan”ti (p±ci. 50) ettha hi v±-saddassa abh±v± vacanasiliµµhat±mattena dirattaggahaºa½ katanti yujjati. “Nirantara½ tirattadassanattha½ v±”ti idha pana v±-saddo vikappattho vuttoti saki½ eva ca kad±ci pavatti½ sandh±ya “saki½ v±”ti vuttanti daµµhabba½. Teneva hi sammohavinodaniya½ saki½ tad±rammaºappavattiy± vic±retabbata½ dassentena “cittappavattigaºan±ya½ pana sabbadv±resu tad±rammaºe dve eva cittav±r± ±gat±”ti (vibha. aµµha. 227) vutta½.
Tattha cittappavattigaºan±yanti vip±kakath±ya½ balavar³p±di-±rammaºe vutta½ cittappavattigaºana½ sandh±y±ha. Tattha hi dveva tad±rammaºuppattiv±r± vutt± Tadeva hi sandh±ya idh±pi vutta½ “abhidhammaµµhakath±ya½ pana tad±rammaºe dve cittav±r± ±gat±”ti. Abhidhammaµµhakath±ya½ aniyat±rammaºaµµh±nakicc± hutv± pavattant²ti (vibha. aµµha. 227) dv±ra½ an±masitv± eva vutta½, ta½ anantara½ parato vuttasahetukavip±kaviññ±º±na½ sadisasa½vaººana½ k±tuk±mat±dhipp±yena vutta½. Ahetukadvay±d²nañhi bhavaªgabh³t±na½ sayameva dv±ratt±, cutipaµisandhibh³t±nañca bhavaªgasaªkh±tena, aññena ca dv±rena anuppattito niyata½, aniyata½ v± dv±ra½ etesanti na sakk± vattunti.
Ahetukadvayassa pana sant²raºatad±rammaºabh³tassa dv±ra½ labbhati, tañca aniyatanti tampi gaºhanto “aniyatadv±r±rammaºaµµh±nakicc± hutv± pavattant²”ti ±ha. Teneva cettha mah±vip±k±nampi tad±rammaºabh³t±na½ dv±ra½ labbhat²ti tatth±pi dv±raggahaºa½ kata½.
Ekassa sattassa pavatto r³p±vacaravip±ko pathav²kasiº±d²su yasmi½ ±rammaºe pavatto, tato aññasmi½ tassa pavatti natth²ti r³p±vacar±na½ niyat±rammaºat± vutt±. Itar±ni ±ruppavip±kaviññ±º±ni. Niyata½ avatthuk±n²ti niyat±vatthuk±ni. Kasiºuggh±µim±k±s±d²suyeva ±rammaºesu pavattanato niyat±rammaº±ni. Tatr±ti pavattiya½. Ass±ti b±tti½savidhassa vip±kaviññ±ºassa. Te te saªkh±r±ti yath±vutt± puññ±bhisaªkh±r±disaªkh±r±. Kammapaccayen±ti n±n±kkhaºikakammapaccayena. Upanissayapaccayen±ti pakat³panissayapaccayena.
622. Eva½ pavattiya½ viññ±ºappavatti½ dassetv± paµisandhiya½ dassetu½ “ya½ pana vuttan”ti-±dim±ha. Tattha anur³p±ya paµisandhiy±ti anur³pena paµisandhikiccena. Ta½ pana anur³pata½ sayameva vakkhati. Bhavantarena bhavantarassa sandh±na½ idha paµisandh²ti ta½ acittakampi atthev±ti katv± “kati paµisandhiyo”ti puccha½ katv±pi “kati paµisandhicitt±n²”ti pucch± kat±. “Kena katth±”ti kena cittena kasmi½ bhave.
Tatth±ti tesu ek³nav²satiy± paµisandhicittesu. Kusalavip±k±ya ahetukamanoviññ±ºadh±tuy±ti sambandho. Natthi devesu ahetuk± paµisandh²ti “manussaloke”ti visesana½. Napu½sak±d²nanti ±disaddena mamm±d²na½ saªgaho. Keci pana ekacce ahetukapaµisandhik± avikalindriy± hutv± thoka½ vic±raºapakatik±pi hontiyeva, tasm± t±dis±nampi idha ±disaddena saªgahoti vadanti. Saªkhepatoti sam±sato, asuk±ya paµisandhiy± asuka½ ±rammaºanti vibh±ga½ akatv±ti attho.
Ses±nanti r³p±vacar± pañca, paµhamatatiy±rupp± dveti im±sa½ vutt±vases±na½ sattanna½ paµisandh²na½. Paccuppann±rammaºa½ cuticitta½ n±ma natthi paµisandhi-±rammaºe eva pavattanato. Dv²su ±rammaºes³ti at²tanavattabbavasena dv²su ±rammaºesu.
623. T±n²ti pubbe kat±ni kamm±ni. Ass±ti ±sannamaraºassa puggalassa. Olambant²ti s±yanhe mahant±na½ pabbatak³µ±na½ ch±y± viya bh³miya½ tassa citte avalambanti upatiµµhanti. Tasmi½ niruddheti tasmi½ cuticitte niruddhamatte tassa nirodhasamanantarameva. Tadev±ti ta½yeva yath±vuttajavanav²thiy± ±rammaºabh³ta½. Avijj±taºh±d²su kilesesu anupacchinnesveva kamm±dino upaµµh±na½, tañca ±rabbha cittasant±nassa bhavantaraninnapoºapabbh±rat± hot²ti ±ha “anupacchinnakilesabalavin±mitan”ti. Sant±ne hi vin±mite tadekadesabh³ta½ paµisandhicittañca vin±mitameva hoti, na ca ekadesavin±mitabh±vena vin± sant±nassa vin±mitat± atth²ti. Sabbattha pana duggatipaµisandhininn±ya cutiy± purimajavan±ni akusal±ni, itar±ya ca kusal±n²ti nicchinanti. “Nimittass±dagadhita½ v±, bhikkhave, viññ±ºa½ tiµµham±na½ tiµµhati, anubyañjanass±dagadhita½ v±, tasmi½ ce samaye k±la½ karoti, µh±nameta½ vijjati, ya½ dvinna½ gat²na½ aññatara½ gati½ upapajjeyya niraya½ v± tiracch±nayoni½ v±”ti (sa½. ni. 4.235) hi vutta½, tasm± akusala½ duggatiya½, kusalañca sugatiya½ paµisandhiy± upanissayo hot²ti. Arahato pana sabbaso kiles±na½ upacchinnatt± paµippassaddhasabbabhavussukkat±ya kamm±dinimitta½ na upaµµhahati, tato vijjam±nampi kamma½ aladdhasah±yatt± paµisandhi½ na janeti.