Vuttappak±rakammavasen±ti p±pakammavasena, tadupaµµh±pitanti adhipp±yo. “Narak±d²su aggij±lavaºº±dikan”ti ida½ ta½sadisat±vasena vutta½. Na hi so eva nirayaggivaºº±di tad± tassa ±p±tha½ ±gacchati. Tattha aggij±lavaºº±dikanti ±di-saddena vettaraº²simbali-asipattavan±divaººa½ saªgaºh±ti. Narak±d²s³ti pana ±di-saddena petatiracch±n±na½ nibaddhasañcaraºaµµh±napariy±pannavaººa½. Manodv±re ±p±tham±gacchat²ti kammabalena upaµµh±pitavaºº±yatana½ supina½ passantassa viya, dibbacakkhussa viya ca manodv±re eva gocarabh±va½ gacchati. Eka½ ±vajjana½, pañca javan±ni, dve tad±rammaº±n²ti t²ºi v²thicitt±ni. R±g±dihetubh³ta½ h²nam±rammaºanti akusalavip±kassa ±rammaºa½ bhavitu½ yutta½ aniµµham±rammaºam±ha. Tampi hi saªkappanavasena r±gass±pi hetu hot²ti. Akusalavip±kajanakakammasahaj±t±na½ v± ta½sadis±sannacutijavanacetan±sahaj±t±nañca r±g±d²na½ hetubh±vo eva h²nat±. Tañhi pacch±nut±pajanakakamm±nam±rammaºa½ kammavasena aniµµha½ akusalavip±kassa ±rammaºa½ bhaveyya. Aññath± ca iµµh±rammaºe pavattassa akusalakammassa vip±ko akusalakammanimitt±rammaºo na bhaveyya. Na hi akusalavip±ko iµµh±rammaºo bhavitu½ arahat²ti. Pañcadv±re ca ±p±tha½ ±gacchanta½ paccuppanna½ kammanimitta½ ±sannakatakamm±rammaºasantatiya½ uppanna½, ta½sadisañca daµµhabba½. Aññath± tadeva paµisandhi-±rammaº³paµµh±paka½, tadeva ca paµisandhijanaka½ bhaveyya. Na ca paµisandhiy± upac±rabh³t±ni viya, etasmi½ tay± pavattitabbanti paµisandhiy± ±rammaºa½ anupp±dent±ni viya ca pavatt±ni cuti-±sann±ni javan±ni paµisandhijanak±ni bhaveyyu½. “Katatt± upacitatt±”ti (dha. sa. 431) hi vutta½. Tad± ca ta½sam±nav²thiya½ viya pavattam±n±ni katha½ kat³pacit±ni siyu½? Tad± na ass±dit±ni. Na ca lokiy±ni lokuttar±ni viya sam±nav²thiphal±ni honti. “Pubbe v±ssa ta½ kata½ hoti p±pakamma½ dukkhavedan²ya½, pacch± v±ssa ta½ kata½ hoti p±pakamma½ dukkhavedan²ya½, maraºak±le v±ssa hoti micch±diµµhi samatt± hoti sam±dinn±. Tena so k±yassa bhed± para½ maraº± ap±ya½ duggati½ vinip±ta½ niraya½ upapajjat²”ti-±din± (ma. ni. 3.303) sutte maraºak±le samatt±ya sam±dinn±ya micch±diµµhiy±, samm±diµµhiy± ca sahaj±tacetan±ya paµisandhid±na½ vutta½, na ca dubbalehi pañcadv±rikajavanehi micch±diµµhi, samm±diµµhi v± samatt± hoti sam±dinn±. Tath± hi vutta½ sammohavinodaniya½ “sabbampi heta½ kusal±kusaladhammapaµivij±nan±dicavanapariyos±na½ kicca½ manodv±rikacitteneva hoti, na pañcadv±riken±ti sabbassapetassa kiccassa karaºe sahajavanak±ni v²thicitt±ni paµikkhitt±n²”ti (vibha. aµµha. 766). Tattha hi na kiñci dhamma½ paµivij±n±t²ti “manopubbaªgam± dhamm±”ti (dha. pa. 1-2) eva½ vutta½ ekampi kusala½ v± akusala½ v± na paµivij±n±t²ti ca vutta½. Yesa½ paµivibh±vanappavattiy± sukha½ v± dukkha½ v± anveti, tesa½ s± pavatti pañcadv±re paµikkhitt±. Kusal±kusalakammasam±d±nañca t±disamev±ti. Tad±rammaº±nantara½ pana cavana½, tadanantar± ca upapatti manodv±rik± eva hoti, na sahajavanakav²thicittapariy±pann±ti imin± adhipp±yena idha pañcadv±rikatad±rammaº±nantar± cuti, tadanantar± paµisandhi ca vutt±ti daµµhabb±. Tattha avasesapañcacittakkhaº±yuke r³p±dimhi uppanna½ paµisandhi½ sandh±ya “paccuppann±rammaºa½ upapatticitta½ paccuppann±rammaºassa bhavaªgassa anantarapaccayena paccayo”ti, avasesa-ekacittakkhaº±yuke ca uppanna½ paµisandhi½ sandh±ya “paccuppann±rammaºa½ upapatticitta½ at²t±rammaºassa bhavaªgassa anantarapaccayena paccayo”ti ca vuttanti veditabba½. 624. Kaºhapakkhe sukkapakkha½ µhapetv±ti ettha yath± pubbe “p±pakamma½ v± kammanimitta½ v±”ti vutte kaºhapakkhe “anavajjakamma½ v± kammanimitta½ v±”ti sukkapakkho vutto, eva½ “duggatipariy±panna½ paµisandhicitta½, narak±d²su aggij±lavaºº±dika½ duggatinimittan”ti ca vutte kaºhapakkhe “sugatipariy±panna½ paµisandhicitta½, manussaloke rattakambalasadisam±tukucchivaººasaªkh±ta½, devaloke v± uyy±navim±nakapparukkh±divaººasaªkh±ta½ sugatinimittan”ti eva½ sukkapakkha½ µhapetv± sesa½ sabba½ purimanayeneva veditabba½. At²tapaccuppann±rammaº±y±ti kammakammanimittavasena at²t±rammaº±ya, m±tukucchivaºº±disugatinimittavasena paccuppann±rammaº±ya. 625. Tañca khoti yadeta½ “anavajjakamma½ v± kammanimitta½ v±”ti aniyamana½ kata½, tañca kho. Kammanimittameva ±p±tham±gacchati ekantato attano kamm±rammaºat±ya mahaggatavip±kassa. Suddh±ya v±ti mahaggatakammanimitt±rammaº±ya javanav²thiy±, tad±rammaºarahit±y±ti attho, s± pana javanav²thi mahaggatavip±kassa upac±ro viya daµµhabb±. Keci pana tañca v²thi½ mahaggat±vas±na½ vadanti. “Navattabb±rammaº± v±”ti ida½ r³p±vacarapaµisandhi½, ±ruppesu ca paµhama½, tatiyañca sandh±ya vutta½. Dutiyacatutth± pana at²t±rammaºavacaneneva gahit±. M±tukucchivaººasaªkh±tanti-±din± vaººo eva gatinimittabh±vena ±gato. Tattha saddo t±va anup±dinnabh±vena sugatipariy±pannat±ya gatinimittabh±vena aµµhakath±su n±gatoti yuttameta½, gandh±d²na½ pana an±gamane k±raºa½ v²ma½sitabba½. Aya½ t±ta tavatth±ya buddhap³j± kar²yat²ti-±d²su pubbacetan±vasena puñña½ hoti. Sabbantimajavane vattam±nass±p²ti vadanti. 626. “Eten±nus±rena ±ruppacutiy±pi anantar± paµisandhi veditabb±”ti ida½ kasm± vutta½, nanu “pathav²kasiºajjh±n±divasena paµiladdhamahaggatassa sugatiya½ µhitass±”ti evam±dike eva naye ayampi paµisandhi avaruddh±ti? Na, tattha r³p±vacaracuti-anantar±ya eva paµisandhiy± vuttatt±. Tattha hi “pathav²kasiº±dika½ v± nimitta½ mahaggatacitta½ v± manodv±re ±p±tha½ ±gacchati, cakkhusot±na½ v±”ti-±din± tena vacanena r³p±vacaracutiy± eva anantar± paµisandhi vutt±ti viññ±yati. Ath±pi yath±sambhavayojan±ya ayampi paµisandhi tattheva avaruddh±, ar³p±vacaracuti-anantar± pana r³p±vacarapaµisandhi natthi. Ar³p±vacare ca upar³pari cutiy± anantar± heµµhim± heµµhim± paµisandhi natth²ti catutth±ruppacutiy± navattabb±rammaºapaµisandhi natthi. Tena tato tattheva at²t±rammaº±, k±m±vacare ca at²tapaccuppann±rammaº± paµisandhi. Itar±hi ca yath±sambhava½ at²tanavattabb±rammaº± ±ruppapaµisandhi, at²tapaccuppann±rammaº± ca k±m±vacarapaµisandhi yojetabb±ti imassa visesassa dassanattha½ visu½ uddharaºa½ kata½. 627. Eva½ ±rammaºavasena ekavidh±ya k±m±vacarasugaticutiy± duvidh± duggatipaµisandhi, duggaticutiy± duvidh± sugatipaµisandhi, k±m±vacarasugaticutiy± dvi-ekadvippak±r±na½ k±mar³p±r³p±na½ vasena pañcavidh± sugatipaµisandhi r³p±vacaracutiy± tatheva pañcavidh±, duvidh±ya ±ruppacutiy± pacceka½ dvinna½ dvinna½ k±m±rupp±na½ vasena aµµhavidh± ca paµisandhi dassit±. Duggaticutiy± pana ekavidh±ya duggatipaµisandhi duvidh± na dassit±, ta½ dassetu½ “duggatiya½ µhitassa pan±”ti-±di vutta½. Yath± vutt± pana–
Dve dve pañc±tha pañcaµµha, dve bhav±lambabhedato;
cutiy± t±dis±yet±, catuv²sati sandhiyo. (Vibha. m³laµ². 227).
628. “K±m±vacarassa kusalassa kammassa katatt±”ti-±din± (dha. sa. 431) n±n±kkhaºikakammapaccayabh±vo heµµh± dassitappak±roti upanissayabh±vameva dassento “vuttañhetan”ti-±dim±ha. Nissayapaccayabh³tena r³pena sahapavattiyevettha viññ±ºassa tena missit±, tadabh±vo amissit±. Yavanti ettha satt± ekaj±tisamanvayena aññamaññamissit± hont²ti yoniyo. Sucaritaduccaritavasena gantabb± p±puºitabb±ti gatiyo. Tiµµhati etth±ti µhiti, viññ±ºassa µhiti viññ±ºaµµhiti. N±nattak±yan±nattasaññ²ti-±di-±v±so eva sattehi ±vasitabbato satt±v±so. Asaññasatt±v±sassa idha asambhavato “satt±v±savasena aµµhavidha½ hot²”ti vutta½. 629. Aññatra j±tipaº¹akapaµisandhiy±ti ettha paµhamakappikapaµisandhiy±p²ti vattabba½. S±pi hi bh±vena vin±va uppajjat²ti. Omatoti avamato, avaka½satoti attho. ¾din±ti “missa½ amissan”ti etasmi½ duke ±dimhi vuttena missaviññ±ºena. Omato dve v± tayo v± dasak± uppajjant²ti gabbhaseyyak±na½ vasena vutta½. Aññattha pana aneke kal±p± saha uppajjanti. Brahmattabh±vepi hi anekag±vutappam±ºena aneke kal±p± saha uppajjant²ti ti½sato adhik±neva r³p±ni honti. Tadahuj±ta-e¼akassa loma½ j±ti-uºº±ti keci. Himavantappadese j±timanta-e¼akaloma½ j±ti-uºº±ti apare. Gabbha½ ph±letv± gahita-e¼akaloma½ j±ti-uºº±ti aññe. Im±su gat²su im± yoniyo sambhavanti, im±su na sambhavant²ti eva½ yon²na½ gativasena sambhavabhedo. 630. Bhummavajjes³ti bhummadev±na½ vajjana½ yonivibh±ga½ pati tesa½ manussasadisatt±. Yoniyo tisso purimik± na hont²ti yonittayapaµikkhepena pacchim± yoni anuññ±t±ti atthato ±pannameva hoti. Gatittayeti manussapetatiracch±nasaññite gatittaye. Tañhi ettha pubbe an±maµµha½. Ca-saddo avuttasamuccayatthoti dassetu½ “ca-sadden±”ti-±di vutta½. Kasm± pana nijjh±mataºhikapetesu purimik± tisso yoniyo na sant²ti? Asambhavato. T±sañhi nicc±turabh±vato k±masev± natth²ti na t± aº¹aj±dayo honti. Kucchiya½ t±sa½ gabbho n±vatiµµhati j±lasabbh±vatoti keci. Aggij±l±ya santappam±nasar²r± et± nibbattant²ti allaµµh±nesu, pupph±d²su ca sambhav±bh±vato sa½sedajat±pi t±sa½ natthev±ti vadanti. Ten±ha “opap±tik± eva hi te hont²”ti. R³p²brahmesu t±va opap±tikayonikes³ti opap±tikayonikehi r³p²brahme niddh±reti. R³p²brahmes³ti hi adhikaraºe bhumma½, opap±tikes³ti niddh±raºe. Tena “opap±tikayonikes³”ti s±maññato vuttar±sito “r³p²brahmes³”ti visesena tadekadesa½ niddh±reti. Cakkhusotavatthudasak±na½, j²vitanavakassa c±ti ettha keci “cakkhusotavatthusattak±na½, j²vitachakkassa c±ti catunna½ kal±p±na½ vasena r³pabhave paµisandhiviññ±ºena saha sattav²sati r³p±ni uppajjanti, tattha gandharas±h±r±na½ paµikkhittatt±”ti k±raºa½ vatv± ta½ samatthent± “p±¼iyañhi ‘r³padh±tuy± upapattikkhaºe µhapetv± aññasatt±na½ dev±na½ pañc±yatan±ni p±tubhavanti, pañca dh±tuyo p±tubhavant²’ti (vibha. 1015-1016) vutta½, tath± ‘r³padh±tuy± cha ±yatan±ni, nava dh±tuyo’ti sabbasaªgahakavasena tattha vijjam±n±yatanadh±tuyo dassetu½ vutta½. Kath±vatthumhi ca gh±n±yatan±d²na½ viya gandh±yatan±d²nañca tattha bh±vo paµikkhitto ‘atthi tattha gh±n±yatananti? ¾mant±. Atthi tattha gandh±yatananti? Na heva½ vattabbe’ti-±din± (kath±. 520). Na ca aphoµµhabb±yatan±na½ pathav²dh±tu-±d²na½ viya agandharas±yatan±na½ gandharas±na½ tattha bh±vo sakk± vattu½, phusitu½ sakkuºeyyat±vinimuttassa pathav²-±disabh±vassa viya gandharas±yatanabh±vavinimuttassa gandharasasabh±vassa abh±v±. Yadi ca gh±nasamphass±d²na½ k±raºabh±vo natth²ti ‘±yatan±n²’ti te na vucceyyu½, dh±tusaddo pana nissattanijj²vav±cakoti ‘gandhadh±tu rasadh±t³’ti avacane k±raºa½ natthi, dhammabh±vo ca tesa½ ekantena icchitabbo sabh±vadh±raº±dilakkhaºato aññassa abh±v±. Dhamm±nañca ±yatanabh±vo ekantiko yamake vutto ‘dhammo ±yatananti? ¾mant±’ti (yama. 1.±yatanayamaka.13). Tasm± tesa½ gandharas±yatanabh±v±bh±vepi koci ±yatanabh±vo vattabbo. Yadi ca phoµµhabbabh±vato añño pathav²-±dibh±vo viya gandharasabh±vato añño tesa½ koci sabh±vo siy±, tesa½ dhamm±yatanasaªgaho. Gandharasabh±ve pana ±yatanabh±ve ca sati ‘gandho ca so ±yatanañca gandh±yatana½, raso ca so ±yatanañca ras±yatanan’ti idam±pannamev±ti gandharas±yatanabh±vo ca na sakk± niv±retu½. ‘Tayo ±h±r±’ti ca vacanato kaba¼²k±r±h±rassa tattha abh±vo viññ±yati. Tasm± yath± p±¼iy± avirodho hoti, tath± r³pagaºan± k±tabb±. Evañhi dhammat± na vilomit± hot²”ti vadanti.