608. Satipi janakabh±ve upatthambhakatta½ ±h±r±na½ padh±nakiccanti ±ha “r³p±r³p±na½ upatthambhakatten±”ti. Upatthambhakattañhi satipi janakatte ar³p²na½ ±h±r±na½, ±h±rajar³pasamuµµh±pakar³p±h±rassa ca hoti. Asatipi catusamuµµh±nikar³p³patthambhakar³p±h±rassa, asati pana upatthambhakatte ±h±r±na½ janakatta½ natth²ti upatthambhakatta½ padh±na½. Atha v± janayam±nopi ±h±ro avicchedavasena upatthambhento janet²ti upatthambhanabh±vo eva ±h±rabh±voti “upatthambhakatten±”ti vutta½. Keci pana “r³p±h±ro attan± janitassa ±h±rapaccayo na hoti, aññena janitassa hoti, tasm± ‘upatthambhakatten±’ti vuttan”ti vadanti. Ta½ “±h±ro r³passa paccayo honto ±h±rapaccayo na hot²ti viruddhametan”ti apare n±nuj±nanti. R³p±h±ro cettha r³padhamm±na½ eva ±h±rapaccayo hoti. Ar³p±h±r± pana r³padhamm±nampi ±h±rapaccayo honti. Tañca kho na kevala½ cittasamuµµh±n±na½ r³p±nameva, atha kho kad±ci kaµatt±r³p±namp²ti dassetu½ “pañh±v±re pan±”ti-±di vutta½.
609. Adhipatiyaµµhen±ti ettha na adhipatipaccayadhamm±na½ viya pavattiniv±rake abhibhavitv± pavattanena garubh±vo adhipatiyaµµho, atha kho dassan±dikiccesu cakkhuviññ±º±d²hi, j²vane kammajar³pehi ar³padhammehi ca j²vantehi, manane sampayuttadhammehi, sukhit±dibh±ve sukhit±d²hi, adhimokkhapaggah³paµµh±n±vikkhepapaj±nanesu, “anaññ±ta½ ñass±m²”ti pavattiya½ ±j±nane, aññ±t±vibh±ve ca saddh±disahaj±teh²ti eva½ ta½ta½kiccesu cakkh±dipaccayehi dhammehi cakkh±d²na½ anuvattan²yat±. Tesu hi kiccesu cakkh±d²na½ issariya½, tappaccay±nañca tadanuvattanena tattha pavatti. Kasm± panettha itthipurisindriyadvaya½ na gahita½, nanu cetampi liªg±d²hi anuvatt²yat²ti? Sacca½ anuvatt²yati, na pana paccayabh±vato. Yath± hi j²vit±h±r± yesa½ paccay± honti, tesa½ anup±laka-upatthambhak± atthi-avigatapaccayabh³t± ca honti, na eva½ itthipurisabh±v± liªg±d²na½ kenaci pak±rena upak±rak± honti. Yato paccay± siyu½, kevala½ pana yath±sakehi eva paccayehi pavattam±n±na½ liªg±d²na½ yath± itthi-±diggahaºassa paccayabh±vo hoti, tato aññen±k±rena ta½sahitasant±ne appavattito liªg±d²hi anuvattan²yat±, indriyat± ca tesa½ vuccati. Tasm± na tesa½ indriyapaccayabh±vo vutto. Cakkh±dayo ar³padhamm±na½yev±ti ettha sukhindriyadukkhindriy±nipi cakkh±diggahaºena gahit±n²ti daµµhabb±ni.
610. Lakkhaº±rammaº³panijjh±nabh³t±na½ vitakk±d²na½ vitakkan±divasena ±rammaºa½ upagantv± nijjh±na½ pekkhana½, cintana½ v± vitakk±d²na½yeva ±veºiko by±p±ro upanijjh±yanaµµho. “Ýhapetv± dvipañcaviññ±ºe sukhadukkhavedan±dvayan”ti vatv±pi “satta jh±naªg±n²”ti vacanena ajh±naªg±na½ upekkh±cittekaggat±na½ nivattana½ katanti daµµhabba½. Yadi eva½ “satta jh±naªg±n²”ti eteneva siddhe “µhapetv± sukhadukkhavedan±dvayan”ti kasm± vutta½? Vedan±bhedesu pañcasu sukhadukkhadvayassa ekantena ajh±naªgabh±vadassanattha½ jh±naªgaµµh±ne niddiµµhatt±, satipi v± jh±naªgavoh±re vedan±bhedadvayassa ekantena jh±napaccayatt±bh±vadassanattha½. Upekkh±cittekaggat±na½ pana yadipi jh±napaccayatt±bh±vo atthi, najh±napaccayabh±vo pana natth²ti sabb±nipi satta jh±naªg±n²ti ettha gahaºa½ kata½. Tattha “sabb±nip²”ti vacana½ sabbakusal±dibhedasaªgaºhanattha½, na pana sabbacittupp±dagatasaªgaºhanatthanti daµµhabba½. Yesa½ pana “µhapetv± dvipañcaviññ±ºe vedan±ttayan”ti p±µho, tesa½ yath±vutto vic±ro cittekaggat±vaseneva veditabbo.
611. Yato tato v±ti samm± v± micch± v±ti attho. Pañh±v±re pan±ti-±di yadipi paccayaniddese ta½samuµµh±naggahaºena so attho ñ±pito eva, pañh±v±re pana sar³peneva gahitoti dassanattha½ vutta½. Ete pana dvepi…pe… na labbhanti “yath±saªkhyan”ti vacanaseso veditabbo. Paµµh±naµµhakath±ya½ pana “dvepi jh±namaggapaccay± ahetukacittesu na labbhant²”ti vutta½. Tenassa kathamavirodhoti? Adhipp±yavasena Ayañhi tattha adhipp±yo– ahetukacittesu eva jh±namaggapaccay± na labbhanti, na sahetukacittes³ti sahetukacittesu al±bh±bh±vadassanattha½ vutta½, na ahetukacittesu l±bh±bh±vadassanatthanti. Evañhi atthe gayham±ne ahetukacittesu katthaci kassaci l±bho na niv±ritoti viññ±yati. Tena savitakk±hetukacittesu jh±napaccayassa sambhavo anuññ±to hoti. Tattha hi yena al±bhena dhammasaªgaºiya½ manodh±tu-±d²na½ saªgahasuññatav±resu jh±na½ na uddhaµa½, ta½ al±bha½ sandh±ya jh±napaccayassapi ahetukacittesu al±bho vutto. Yath± hi sahetukacittupp±desu vitakk±d²na½ sahaj±te saªka¹¹hitv± ekattagatabh±vakaraºa½ upanijjh±yanaby±p±ro balav±, na tath± ahetukacittupp±des³ti. Idha pana dubbalampi upanijjh±yana½ yadi kiñcimattampi atthi, na tena upak±rakat± na hot²ti savitakk±hetukacittesupi jh±napaccaya½ anuj±nantena “ete pana dvepi jh±namaggapaccay± dvipañcaviññ±º±hetukacittesu na labbhant²”ti (paµµh±. aµµha. paccayuddesavaººan±) vutta½. Paccayakath± n±ma samantapaµµh±nanissit±, na dhammasaªgaº²nissit±ti.
612. Sama½ avisama½, samm±, saha v± pak±rehi yuttat±ya ek²bh±v³pagamena viya upak±rakat± sampayuttapaccayat±. K± pana s± pak±rehi yuttat±ti ±ha “ekavatthuka-ek±rammaºa-ekupp±dekanirodhasaªkh±ten±”ti. Tattha ye ekavatthuk±, te sampayutt±ti ettake vuccam±ne avinibbhogar³pesu eka½ mah±bh³ta½ sesamah±bh³tup±d±r³p±na½ nissayapaccayo hoti, tena t±ni ekavatthuk±ni, cakkh±dinissayabh³t±ni v± bh³t±ni eka½ vatthu etesu nissitanti ekavatthuk±n²ti kappentassa tesa½ sampayuttat±patti siy±ti tanniv±raºattha½ ek±rammaºaggahaºa½. Ye ekavatthuk±, ek±rammaº± ca, te sampayutt±ti evampi cuti-±sann±na½ sampaµicchanasant²raº±d²na½ sampayuttat± ±pajjeyy±ti ekupp±daggahaºa½. Ye ekavatthukek±rammaºekupp±d±, te sampayutt±ti ki½ pana n±n±nirodh±pi eva½tividhalakkhaº± honti, ud±hu ekanirodh± ev±ti vic±raº±ya½ ekanirodh± eva eva½lakkhaº± hont²ti dassanattha½ “ekanirodh±”ti vutta½.
Paµilomato v± ekanirodh± sampayutt±ti vuccam±ne ekasmi½ khaºe nirujjham±n±na½ r³p±r³padhamm±na½ sampayuttat± ±pajjeyy±ti “ekupp±d±”ti vutta½. Evampi avinibbhogar³p±na½ atthi ekupp±dekanirodhat±ti tesampi sampayuttat± ±pajjeyy±ti tanniv±raºattha½ ek±rammaºaggahaºa½. Ye ek±rammaº± hutv± ekupp±dekanirodh±, te sampayutt±ti ayañca nayo ekavatthukesu eva labbhati, na n±n±vatthukes³ti dassanattha½ ekavatthukaggahaºa½. Ye ekavatthukek±rammaºekupp±dekanirodh±, te sampayutt±ti pañcavok±rabhav±pekkh±ya ceta½ ekavatthukaggahaºa½. ¾ruppe pana vatthuyeva natth²ti kuto ekavatthukaggahaºassa avasaro.
613. Aññamañña½ sambandhat±ya yutt±nampi sam±n±na½ vippayuttabh±vena visa½saµµhat±ya n±natt³pagamena upak±rakat± vippayuttapaccayat±. Ayañca vippayuttat± na sampayuttapaccayat±ya viya aññamañña½ paccayapaccayuppannadhammavasena gahetabb±, atha kho visu½yeva. Tattha hi ar³padhamm±na½ sam±naj±tiyat±ya samadhura½, idha r³p±r³padhamm±na½ vij±tiyat±ya vidhura½. Tena vutta½ “yutt±nampi…pe… vippayuttapaccayat±”ti. Na hi vatthusahaj±tapacch±j±tavasena ayutt±na½ r³p±d²na½ ±rammaº±dibh±vena upak±rak±na½ vippayutt±nampi vippayuttapaccayat± atthi. Yath± hi “vatthu khandh±na½ vippayuttapaccayena paccayo, sahaj±t± kusal± khandh± cittasamuµµh±n±na½ r³p±na½, pacch±j±t± kusal± khandh± purej±tassa imassa k±yassa vippayuttapaccayena paccayo”ti-±divacanato (paµµh±. 1.1.434) vatthun±, sahaj±tapacch±j±tavasena ca yutt±na½ atthi vippayuttapaccayabh±vo, na eva½ ayutt±na½ atth²ti. Yadi eva½ r³p±na½ r³pehi kasm± vippayuttapaccayo na vuttoti? R³p±na½ r³pehi satipi avinibbhoge sampayogo viya vippayogo (dh±tu. 3) natth²ti na tesa½ vippayuttapaccayat±. Vuttañhi “cat³hi sampayogo, cat³hi vippayogo”ti. Sampayujjam±n±nañhi ar³p±na½ r³pehi, r³p±nañca tehi siy± sampayog±saªk±ti tesa½ aññamañña½ vippayuttapaccayat± vutt±. R³p±na½ pana r³pehi sampayogo natth²ti na tesa½ vippayuttapaccayat± vutt±.
R³pino dhamm± ar³p²na½ dhamm±na½, ar³pinopi r³p²nanti ettha ar³paggahaºa½ catunna½ khandh±na½ vasena veditabba½. Ar³padhammesu hi catt±ro eva khandh± sahaj±tapurej±t±na½ r³padhamm±na½ vippayuttapaccay± honti. Nibb±na½ pana yath± ar³padhamm±na½ sampayuttapaccayo na hoti, eva½ r³padhamm±na½ vippayuttapaccayo na hoti. “Cat³hi sampayogo, cat³hi vippayogo”ti (dh±tu. 3) hi vutta½. Tasm± ar³padhammesu catunna½ khandh±nameva vippayuttapaccayat±. Vuttañca pañh±v±re “sahaj±t± kusal± khandh± cittasamuµµh±n±na½ r³p±na½ vippayuttapaccayena paccayo”ti-±di (paµµh±. 1.1.434). R³pino dhamm±ti ceta½ hadayavatthuno ceva cakkh±d²nañca vasena veditabba½. R³padhammesu hi cha vatth³niyeva ar³pakkhandh±na½ vippayuttapaccayo. R³p±yatan±dayo pana ±rammaºadhamm± kiñc±pi vippayuttadhamm±, vippayuttapaccayo pana na honti. Ki½ k±raº±? Sampayog±saªk±bh±vato. Ar³pakkhandh± hi cakkh±d²na½ vatth³na½ abbhantarato nikkhamant± viya uppajjant²ti siy± tattha ±saªk± “ki½ nu kho ime imehi sampayutt±, ud±hu vippayutt±”ti? ¾rammaºadhamm± pana vatthusannissayena uppajjam±n±na½ ±rammaºamatta½ hont²ti natthi tesu sampayog±saªk±ti na te vippayutt±. Sampayog±saªk±sabbh±vato vatth³niyeva vippayuttapaccay± honti. Vuttampi ceta½ pañh±v±re “vatthu kusal±na½ khandh±na½ vippayuttapaccayena paccayo, vatthu akusal±na½ khandh±na½, cakkh±yatana½ cakkhuviññ±ºadh±tuy±”ti-±di. Sv±ya½ vippayuttapaccayo “sahaj±tapacch±j±tato kusalena aby±kata½, tath± akusalena aby±kata½, sahaj±tapurej±tapacch±j±tato aby±katena aby±kata½, vatthupurej±tato aby±katena kusala½, tath± akusalanti kusalam³lameka½, akusalam³lameka½, aby±katam³l±ni t²º²”ti pañcavidho veditabbo.
614. Paccuppannalakkhaºen±ti paccuppannasabh±vena. Tena “atthi me p±pakamma½ kata½, atthi puggalo attahit±ya paµipanno”ti (pu. pa. catukka-uddesa 24) ca evam±d²su vutta½ nibbattit³palabbham±nat±lakkhaºa½ atthibh±va½ niv±reti. Satipi janakatte upatthambhakattappadh±n± atthibh±vena upak±rakat±ti ±ha “upatthambhakatten±”ti. Idañca upatthambhakatta½ vatth±rammaºasahaj±t±d²na½ s±dh±raºa½ atthibh±vena upak±rakattanti daµµhabba½. “Sattadh± m±tik± nikkhitt±”ti vuttamattha½ p±¼iy± eva dassetu½ “yath±h±”ti-±di vutta½. Tattha “catt±ro khandh± ar³pino”ti-±din± sahaj±tavasena atthipaccayodassito “cakkh±yatanan”ti-±din± purej±tavasena, “ya½ r³pa½ niss±y±”ti-±din± sahaj±tapurej±tavasena. Evamaya½ p±µho sahaj±tapurej±ta-atthipaccayavaseneva ±gato.
Aññattha pana tato aññath±pi ±gatoti dassetu½ “pañh±v±re pan±”ti-±dim±ha. Ta½ tena pacch±j±t±h±rindriyavasen±pi atthipaccayatta½ vibh±veti. Purimap±µhe pana s±vases± desan± kat±ti veditabba½. Sati ca yesa½ paccay± honti, tehi ekato, puretara½, pacch± ca uppannabh±ve sahaj±t±dipaccayatt±bh±vato ±h±ro, indriyañca sahaj±t±dibheda½ na labhanti, tadabh±vo ca tesa½ dhammasabh±vavasena daµµhabbo. Sv±ya½ atthipaccayo “sahaj±tato kusalena kusala½, sahaj±tapacch±j±tato kusalena aby±kata½, sahaj±tato eva kusalena kusal±by±katanti kusalam³l± tayo, tath± akusalam³l±. Sahaj±tapurej±tapacch±j±t±h±rindriyato pana aby±katena aby±kata½, vatth±rammaºapurej±tato aby±katena kusala½, tath± akusala½. Sahaj±tapurej±tato kusalañca aby±katañca kusalassa, sahaj±tapurej±tapacch±j±t±h±rindriyato kusalañca aby±katañca aby±katassa, sahaj±tapurej±tato akusalañca aby±katañca akusalassa, sahaj±tapurej±tapacch±j±t±h±rindriyato akusalañca aby±katañca aby±katass±”ti eva½ terasavidho. Saªkhepena kusal±kusalavip±kakiriyar³pavasena pañcavidho atthipaccayo, na nibb±na½. Yo hi atthibh±v±bh±vena anupak±rako atthibh±va½ labhitv± upak±rako hoti, so atthipaccayo hoti. Nibb±nañca nibb±n±rammaº±na½ na attano atthibh±v±bh±vena anupak±raka½ hutv± atthibh±val±bhena upak±raka½ hot²ti, upp±d±diyutt±na½ v± natthibh±vopak±rakat±viruddho upak±rakabh±vo atthipaccayat±ti, na nibb±na½ atthipaccayo hoti.
615. ¾rammaºe phusan±divasena pavattam±n±na½ phass±d²na½ anekesa½ sahabh±vo natth²ti ekasmi½ phass±disamud±ye sati dutiyo na hoti, asati pana hot²ti tena natthibh±vena upak±rakat± natthipaccayat±. Satipi purimataracitt±na½ natthibh±ve na tena t±ni natthibh±vena upak±rak±ni, anantarameva pana attano atthibh±vena pavatti-ok±sa½ alabham±na½ natthibh±vena ok±sa½ dadam±na½ viya upak±raka½ hot²ti “pavatti-ok±sad±nena upak±rak±”ti ±ha. Paµuppann±nanti paccuppann±na½.
“Te ev±”ti etena natthivigatapaccay±na½ dhammato vises±bh±vam±ha. Eva½ santepi abh±vamattena upak±rakat± ok±sad±na½ natthipaccayat±, sabh±v±vigamena appavattam±n±na½ sabh±vavigamena upak±rakat± vigatapaccayat±. Natthit± ca nirodh±nantar± suññat±, vigatat± nirodhappattat±ti ayametesa½ viseso.
Atthipaccayadhamm± eva c±ti ca-saddo sampiº¹anattho. Tena na kevala½ natthivigatapaccay± eva dhammato avisiµµh±, atha kho atthi-avigatapaccay±p²ti imamattha½ d²peti. Yadipime paccay± dhammato avisiµµh±, tath±pi atthit±ya sasabh±vat±ya upak±rakat± atthipaccayat±, sabh±v±vigamena nirodhassa appattiy± upak±rakat± avigatapaccayat±ti paccayabh±vaviseso dhamm±visesepi veditabbo. Dhamm±nañhi samatthat±visesa½ sabba½ y±th±vato abhisambujjhitv± bhagavat± catuv²satipaccayavises± vutt±ti dhammass±mimhi saddh±ya “eva½ vises± ete dhamm±”ti sutamayañ±ºa½ upp±detv± cint±bh±van±mayehi tadabhisamay±ya yogo karaº²yo.
Ettha ca ±rammaºa-anantarasamanantara-upanissayapurej±ta-±sevanasampayuttanatthivigatapaccay± ar³padhamm±na½yeva, pacch±j±tapaccayo r³padhamm±na½yeva, itare cuddasa r³p±r³padhamm±na½.
Hetu-anantarasamanantar±sevanapacch±j±takammavip±kajh±namaggasampayuttanatthivigatapaccay± ar³padhamm± eva, purej±tapaccayo r³pameva, ubhaya½ ±rammaº³panissaye µhapetv± ses±, te dve paññattisabh±v±pi honti.
Anantarasamanantar±sevananatthivigatapaccay± at²t± eva. ¾rammaº±rammaº±dhipati-±rammaº³panissay± tik±lik±, k±lavinimutt± ca. Kammapaccayo at²tapaccuppannavasena dvik±liko. Ses± pañcadasa paccuppann±va.
Tath± anantarasamanantara-anantar³panissayapakat³panissay±sevanapaccay±, n±n±kkhaºikakammapaccayo, natthivigatapaccay± c±ti ime paccay± janak± eva, na upatthambhak±. Pacch±j±tapaccayo upatthambhako eva, na janako Ses± janak± ca upatthambhak± c±ti ayampi viseso veditabbo.