379. Samm±payogen±ti up±yapayogena, yath± yathicchitatthasiddhi hoti, tath± pavattitañ±y±rambhena. Tassa tassa kammass±ti yath±dhippetassa nipph±detabbakammassa. Ettha c±ti “tattha tattha samm±payogappaccay± ijjhanaµµhena iddh²”ti (paµi. ma. 3.18) imiss± dasam±ya iddhiy± niddesepi. Purimap±¼isadis±v±”ti sam±dhivipph±ra-iddhi-±d²na½ niddesasadis±va. Sakaµaby³h±dikaraºavasen±ti sakaµaby³hacakkaby³hapadumaby³h±d²na½ sa½vidh±navasena nibbattavisesoti sambandho. Gaºitagandhabb±di sippakamma½. Sallakattak±di vejjakamma½. Irubbed±d²na½ tiººa½ ved±na½.
“Ekopi hutv± bahudh±va hot²”ti-±din± (d². ni. 1.238; ma. ni. 1.147; sa½. ni. 5.834; paµi. ma. 1.102; 3.10) adhiµµh±niddhiy± eva gahitatt± ±ha “adhiµµh±n± iddhiyeva ±gat±”ti. Imasmi½ panattheti imasmi½ abhiññ±nisa½sasaªkh±te, iddhividhasaªkh±te v± atthe.
380. “Ekavidhena ñ±ºavatthun”ti-±d²su (vibha. 751) koµµh±sattho vidhasaddo, “vividhampi sen±by³ha½ dasset²”ti-±d²su (paµi. ma. 3.13) vikappattho, tadubhayampettha yujjat²ti dassento ±ha “iddhividh±y±ti iddhikoµµh±s±ya, iddhivikapp±ya v±”ti. Iddhi hi abhiññ±su eko koµµh±so, vakkham±nehi bhedehi anekappabhed± ca. Vuttappak±ravasen±ti vuttassa cuddasappak±rassa, cittaparidamanassa sam±hitat±dippak±rassa ca vasena. “Iddhividh±y±”ti tadatthassa sampad±navacananti ±ha “iddhividh±dhigamatth±y±”ti. “Kasiº±rammaºato apanetv±”ti ida½ abhiññ±p±dakaparikammacitt±na½ sam±nasant±nat±ya vutta½, na parikammacittassa kasiº±rammaºatt±. Iddhividh±bhimukha½ peset²ti nipph±detabbassa iddhividhassa abhimukhabh±vena pavatteti. Ya½ hi “sata½ hom²”ti-±din± parikammacittassa pavattana½, tadevassa abhin²haraºa½, iddhividh±bhimukhapesanañca tatheva iddhividhassa pavattanato abhininn±mana½ idha parikammacittassa iddhividhe adhimutt²ti ±ha “adhigantabba-iddhipoºa½ iddhipabbh±ra½ karot²”ti. Idha paccanubhavanaphusan± sacchikiriy±pattipariy±y± ev±ti dassento “p±puº±t²ti attho”ti ±ha. Ass±ti iddhividhassa.
Ekop²ti pi-saddo vakkham±na½ bahubh±va½ up±d±ya sampiº¹anattho. So hissa paµiyog² “ekopi hutv± bahudh± hoti, bahudh±pi hutv± eko hot²”ti. So ca kho bahubh±va½ nimminitv± µhitassa antar±va ekabh±v³pagamo. Yath±k±lapariccheda½ pana saraseneva ekabh±v³pagamo idha n±dhippeto aniddhinimm±nabh±vato. Tampi pubbe katak±laparicchedavasena siddhatt± iddh±nubh±voyev±ti keci. Aµµh±ne v±ya½ pi-saddo, eko hutv± bahudh±pi hoti, bahudh± hutv± ekopi hot²ti sambandho. Imasmi½ pakkhe pi-saddo vakkham±na½ ekabh±va½ up±d±ya “sampiº¹anattho”ti vatv± “so h²”ti-±di sabba½ yath±raha½ vattabba½. Bahubh±vanimm±ne payojana½ dassetu½ “bah³na½ santike”ti-±di vutta½. Tattha bah³na½ santiketi attan± nimmit±na½ bah³na½ sam²pe, tehi pariv±rito hutv±ti adhipp±yo. -saddo avuttavikappattho, tena “dhamma½ v± kathetuk±mo”ti evam±di saªgayhati. “ѱºena adhiµµhahanto eva½ hot²”ti ±netv± sambandhitabba½.
381. Bhavati ettha iddh²ti bh³miyo, jh±n±ni. Etth±ti ca hetumhi bhummavacana½. Vivekato j±t± bh³mi vivekajabh³mi. Vivekaja½ hi paµhama½ jh±na½ n²varaºavivekasambh³tatt±. P²tisukhabh³t± bh³mi p²tisukhabh³mi. Dutiyajjh±nañhi p²tisukhabh³mibh³tañceva p²tisukhasañj±tañca sam±dhivasena. Upari dv²supi eseva nayo. Iddhil±bh±y±ti iddhiy± adhigam±ya. Iddhipaµil±bh±y±ti iddhiy± punappuna½ labham±n±ya, bahul²karaº±y±ti attho. Iddhivikubbanat±y±ti iddhiy± vividhar³pak±raº±ya, vikubbaniddhiy±ti attho Iddhivisavit±y±ti iddhiy± vividh±nisa½sapasavan±ya. Iddhivasit±y±ti iddhiy± khippanisanti-±dibh±v±vahavas²bh±vatth±ya. Iddhives±rajj±y±ti iddhiy± paµipakkhad³r²bh±vena vigatasa½kilesat±ya suµµhu vis±radabh±v±ya. Catutthajjh±na½ t±va iddhiy± bh³mi hotu tattha patiµµh±ya nipph±detabbato, itar±ni pana kathanti ±ha “ettha c±”ti-±di. Tattha t²ºi jh±n±ni sambh±rabh³miyoti veditabb±n²ti sambandho. Tatiyajjh±ne sukhapharaºena, paµhamadutiyesu p²tipharaºena sukhapharaºena ca hetubh³ten±ti yath±rahavasena yojan±. Pharaºa½ cettha jh±nassa subh±vitabh±vena s±tisay±na½ p²tisukh±na½ vasena jh±nappaccay±din± sahaj±tan±mak±yassa paribr³hana½, r³pak±yassa ca ta½samuµµh±nehi paº²tar³pehi paripphuµat±. Ten±ha bhagav± “p²tisukhena abhisandeti parisandeti parip³reti parippharat²”ti (d². ni. 1.226; ma. ni. 1.427). Sukhasaññanti jh±nasukhena sahagata½ sañña½. Lahusaññanti ta½sampayuttalahut±sahagata½ sañña½. Okkamitv±ti anupavisitv±. Tesu hi jh±nesu s±tisay±ya lahut±ya sampayutta½ sukha½ sant±navasena pavattento yog² ta½ samokkanto viya hot²ti eva½ vutta½. Saññ±s²sena niddeso. Jh±nasampayutt± hi lahut± vin±pi iddhiy± ±k±sa½ laªgh±panappam±ºappatt± viya hoti. Lahubh±vaggahaºeneva cettha mudukammaññabh±v±pi gahit± eva. Ten±ha “lahumudukammaññak±yo hutv±”ti.
Imin± pariy±yen±ti tiººa½ jh±n±na½ sam±pajjanena sukhalahubh±vappattan±mar³pak±yassa sati cittaparidamane catuttha½ jh±na½ sukheneva iddhipaµil±bh±ya sa½vattat²ti imin± pariy±yena. Pakatibh³miy± hi adhiµµh±nabh³t± sambh±rabh³miyo p±k±rassa nemippadeso viy±ti.
382. Iddhip±daniddese catt±roti gaºanaparicchedo. Iddhip±d±ti ettha ijjhat²ti iddhi, samijjhati nipphajjat²ti attho. Ijjhanti v± et±ya satt± iddh± vuddh± ukka½sagat± hont²ti iddhi. Paµhamenatthena iddhi eva p±doti iddhip±do, iddhikoµµh±soti attho. Dutiyenatthena iddhiy± p±doti iddhip±do. P±doti patiµµh±, adhigam³p±yoti attho. Tena hi upar³parivisesasaªkh±ta½ iddhi½ pajjanti p±puºanti. Aya½ t±va aµµhakath±nayo. Tattha iddhi-saddassa paµhamo kattu-attho, dutiyo karaºattho vutto. P±da-saddassa eko karaºatthova. Pajjitabb±va iddhi vutt±, na ca ijjhant², pajjitabb± ca iddhi pajjanakaraºena p±dena sam±n±dhikaraº± hot²ti paµhamena atthena “iddhi eva p±do iddhip±do”ti na sakk± vattu½. Tath± iddhikiriy±karaºena s±dhetabb±va vuddhisaªkh±t± iddhi pajjanakiriy±karaºena pajjitabb±ti dvinna½ karaº±na½ na asam±n±dhikaraºat± sambhavat²ti dutiyenatthena “iddhiy± p±do iddhip±do”ti ca na sakk± vattu½. Tasm± paµhamenatthena sam±n±dhikaraºasam±so, dutiyena s±mivacanasam±so na yujjat²ti paµhamenatthena iddhiy± p±do iddhip±do, dutiyenatthena iddhi eva p±do iddhip±doti sam±so yutto, yath±vuttopi v±, p±dassa ijjham±nakoµµh±sa-ijjhanakaraº³p±yabh±vato.
Pubbabh±gachandavasena chandahetuko. Sampayuttachandavasena chand±dhiko. Pubb±bhisaªkh±ravasena eva pana sahaj±tachandass±pi adhikat± veditabb±. Atha v± “chandañce bhikkhu adhipati½ karitv± labhati sam±dhi½, labhati cittassekaggata½, aya½ vuccati chandasam±dh²”ti im±ya p±¼iy± chand±dhipatisam±dhi chandasam±dh²ti adhipati-saddalopa½ katv± sam±so vuttoti viññ±yati. Adhipatisaddatthadassanavasena pana aµµhakath±ya½ “chandahetuko chand±dhiko v± sam±dh²”ti vutta½. Tenev±ha “chanda½ adhipati½ karitv±”ti-±di. Padh±nabh³t±ti v²riyabh³t±ti keci vadanti. Saªkhatasaªkh±ranivattanattha½ pana padh±naggahaºa½. Atha v± ta½ ta½ visesa½ saªkharot²ti saªkh±ro, sabbampi v²riya½. Tattha catukiccas±dhakato aññassa nivattanattha½ padh±naggahaºa½. Padh±nabh³t± seµµhabh³t±ti attho. Catubbidhassa pana v²riyassa adhippetatt± bahuvacananiddeso. Yo pana “iddhiy± p±do iddhip±do”ti eva½ sam±sayojan±vasena p±dassa up±yatthata½ gahetv± iddhip±dattho vutto, so paµil±bhapubbabh±g±na½ kattukaraºiddhibh±va½ “chandiddhip±do”ti-±din± (vibha. 457) v± abhidhamme ±gatatt± chand±d²hi iddhip±dehi s±dhetabb±ya vuddhiy± kattiddhibh±va½, chand±d²na½ karaºiddhibh±vañca sandh±ya vuttoti veditabbo.
V²riyiddhip±de “v²riyasam±dhipadh±nasaªkh±rasamann±gatan”ti dvikkhattu½ v²riya½ ±gata½. Tattha purima½ sam±dhivisesana½ v²riy±dhipati sam±dhi v²riyasam±dh²ti. Dutiya½ samann±gamaªgadassana½. Dve eva hi sabbattha samann±gamaªg±ni sam±dhi padh±nasaªkh±ro ca. Chand±dayo sam±dhivisesan±ni, padh±nasaªkh±ro pana padh±navacaneneva visesito, na chand±d²h²ti na idha v²riy±dhipatit± padh±nasaªkh±rassa vutt± hoti. V²riyañca sam±dhi½ visesetv± µhitameva samann±gamaªgavasena padh±nasaªkh±ravacanena vuttanti n±pi dv²hi v²riyehi samann±gamo vutto hot²ti. Yasm± pana chand±d²hi visiµµho sam±dhi, tath± visiµµheneva ca tena sampayutto padh±nasaªkh±ro, sesadhamm± ca, tasm± sam±dhivisesan±na½ vasena catt±ro iddhip±d± vutt±. Visesanabh±vo ca chand±d²na½ ta½ta½avassayavasena hot²ti.
Atha v±ti-±din± nissayaµµhepi p±da-sadde up±yaµµhena chand±d²na½ iddhip±dat± vutt±. Teneva abhidhamme uttarac³¼abh±jan²ye “catt±ro iddhip±d± chandiddhip±do”ti-±din± (vibha. 457) chand±d²nameva iddhip±dat± vutt±. Pañh±pucchake ca “catt±ro iddhip±d± idha bhikkhu chandasam±dh²”ti-±din±va (vibha. 462) uddesa½ katv±pi puna chand±d²na½yeva kusal±dibh±vo vibhatto. Up±yiddhip±dadassanatthameva hi sutte, abhidhamme ca nissayiddhip±dadassana½ kata½, aññath± catubbidhat± na hot²ti.
383. Chand±d²ni aµµh±ti chandasam±dhi v²riyasam±dhi cittasam±dhi v²ma½s±sam±dh²ti eva½ chand±d²ni aµµha. K±ma½ cettha cat³supi µh±nesu sam±dhi sam±dhi eva, tath±pi iddhi½ upp±detuk±mat±chandasahitova sam±dhi iddhipaµil±bh±ya sa½vattati, na kevalo. Eva½ v²riyasam±dhi-±dayopi. Tasm± chand±disahit± ete catt±ro ca sam±dh², chand±dayo ca catt±roti aµµha pajjati iddhi etehi p±puº²yati, saya½ v± pajjanti iddhipaµil±bh±ya sampajjant²ti pad±n²ti vuccanti. Ten±ha “iddhipaµil±bh±ya sa½vattant²”ti. Ya½ pana p±¼iya½ “chando na sam±dh²”ti-±di, ta½ yadipi chand±dayo sam±dhisahit±va iddhi½ nipph±denti, tath±pi visu½ nesa½ padabh±vadassana½. Ekato niyuttova, na ekeko hutv±ti adhipp±yo. Niyuttov±ti sahito eva, na viyutto.
384. Anonatanti na onata½, v²riyena paggahitatt± al²nanti attho. Ten±ha “kosajje na iñjat²”ti, kosajjanimitta½ na calat²ti attho. Uddha½ nata½ unnata½, uddhata½ vikkhitta½. Na unnata½ anunnata½, avikkhitta½ sam±hitanti attho. Ten±ha “uddhacce na iñjat²”ti. Abhisaªgavasena nata½ abhinata½, na abhinata½ anabhinata½, aratta½. Apagamanavasena nata½ apanata½, kodhavasena vimukha½. Na apanata½ anapanata½, aduµµha½. Diµµhiy± “aha½, maman”ti nissayavasena na nissitanti anissita½. Chandar±gavasena na paµibaddhanti appaµibaddha½. R±go kevala½ ±sattimatta½, chandar±go pana bahalakileso. Tath± hissa d³re µhitampi ±rammaºa½ paµibaddhameva. Vippamuttanti visesato pamutta½. Jh±n±na½ k±mar±gapaµipakkhat±ya ±ha “k±mar±ge”ti. Visa½yuttanti vivitta½ sa½kilesato, na v± sa½yutta½ cat³hipi yogehi. Vimariy±dikata½ kilesamariy±d±ya, yath± ²sakampi kilesamariy±d± na hoti, tath± paµipanna½. Ekattagatanti ekaggata½ upagata½ accantameva sam±hita½. Tato eva n±nattakilesehi n±n±sabh±vehi kilesehi na iñjati.