R³p±d²na½ adhikabh±vadassanatoti aggimhi r³passa pabhassarassa, v±yumhi saddassa sabh±vena suyyam±nassa, pathaviy± surabhi-±dino gandhassa, ±pe ca rasassa madhurass±ti imesa½ visesayutt±na½ dassanato “r³p±dayo tesa½ guº±”ti paµhamav±d² ±h±ti. Tasseva “iccheyy±m±”ti-±din± uttaram±ha. Imin±va up±yena dutiyav±dinopi niggaho hot²ti. Atha v± r³p±divisesaguºehi teja-±k±sapathav²-±pav±y³hi cakkh±d²ni kat±n²ti vadantassa kaº±dassa v±da½ uddharitv± ta½ niggahetu½ “ath±pi vadeyyun”ti-±di vuttanti daµµhabba½. ¾save upalabbham±nopi gandho pathaviy± ±posa½yutt±ya kapp±sato visadis±y±ti na kapp±sagandhassa adhikabh±v±patt²ti ce? Na, anabhibh³tatt±. ¾save hi udakasa½yutt± pathav² udakena abhibh³t±, na kapp±sapathav²ti tassa eva gandhena adhikena bhavitabba½. Uºhodakasa½yutto ca aggi upalabbhan²yo mahantoti katv± tassa phasso viya vaººopi pabhassaro upalabbheyy±ti uºhodake vaººato aggin± anabhisambandhassa s²todakassa vaººo parih±yetha. Tasm±ti etassa ubhayassa abh±v±. Tadabh±vena hi r³p±d²na½ tej±divisesaguºat± nivattit±. Tannivattanena “tej±d²na½ guºehi r³p±d²hi anuggayhabh±vato”ti ida½ k±raºa½ nivattitanti eva½ parampar±ya ubhay±bh±vo visesaparikappanapah±nassa k±raºa½ hot²ti ±ha “tasm± pah±yetan”ti-±di. Ekakal±pepi r³paras±dayo visadis±, ko pana v±do n±n±kal±pe cakkh±dayo bh³tavises±bh±vep²ti dassetu½ r³paras±dinidassana½ vutta½. Yadi bh³taviseso natthi, ki½ pana cakkh±divisesassa k±raºanti ta½ dassetu½ “ya½ aññamaññass±”ti-±di vutta½. Ekampi kamma½ pañc±yatanikattabh±vabhavappatthan±nipphanna½ cakkh±divisesahetut±ya aññamaññassa as±dh±raºanti ca kammavisesoti ca vuttanti daµµhabba½. Na hi ta½ yena visesena cakkhussa paccayo, teneva sotassa paccayo hoti indriyantar±bh±vappattito. “Paµisandhikkhaºe mahaggat± cetan± kaµatt±r³p±na½ kammapaccayena paccayo”ti (paµµh±. 2.12.78) vacanena paµisandhikkhaºe vijjam±n±na½ sabbesa½ kaµatt±r³p±na½ ek± cetan± kammapaccayo hot²ti viññ±yati. N±n±cetan±ya hi tad± indriyuppattiya½ sati parittena ca mahaggatena ca kammun± nibbattita½ kaµatt±r³pa½ ±pajjeyy±ti. Na cek± paµisandhi anekakammanibbatt± hot²ti siddhamekena kammena anekindriyuppatti hot²ti. 435. Anall²no nissayo etass±ti anall²nanissayo, r³pasaddasaªkh±to visayo. Gandharas±na½ nissay± gh±najivh±na½ nissaye all²yant²ti te nissayavasena all²n±. Phoµµhabba½ saya½ k±yanissaya-all²na½ bh³tatt±. Aparo nayo– cakkhusot±ni appattavisayagg±hak±ni s±ntare, adhike ca visaye viññ±ºuppattihetubh±vato. Sotampi sampattavisayagg±h²ti keci. Yadi sota½ sampattagg±hi, cittajo saddo sotaviññ±ºassa ±rammaºa½ na siy±. Na hi bahiddh± cittasamuµµh±n±na½ uppatti atthi. P±¼iyañca avisesena sadd±rammaºassa sotaviññ±º±rammaºabh±vo vutto. Kiñca dis±desavavatth±nañca saddassa na siy±, attano visayipadesassa eva gahetabbato gandho viya. Tasm± yattha uppanno saddo, tattheva µhito. Sace sotapathe ±p±tham±gacchati, nanu d³re µhitehi rajak±disadd± cirena suyyant²ti? Na d³r±sann±na½ yath±p±kaµe sadde gahaºavisesato. Yath± hi d³r±sann±na½ vacanasadde yath±p±kaµe gahaºavisesato ±k±ravises±na½ aggahaºa½, gahaºañca hoti, eva½ rajak±disaddepi ±sannassa ±dito pabhuti y±va avas±n± kamena p±kaµ²bh³te, d³rassa ca avas±ne, majjhe v± piº¹avasena pavattip±kaµ²bh³te nicchayaggahaº±na½ sotaviññ±ºav²thiy± parato pavatt±na½ visesato lahuka½ suto “cirena suto”ti adhim±no hoti. So pana saddo yattha uppanno, tannissitova attano vijjam±nakkhaºe sotassa ±p±tham±gacchati Yadi saddassa bh³taparampar±ya samantato pavatti natthi, katha½ paµighosuppatt²ti? D³re µhitopi saddo aññattha paµighosuppattiy±, bh±jan±dicalanassa ca ayokanto viya ayocalanassa paccayo hot²ti daµµhabba½. 436. Pubbe lakkhaº±din± vibh±vitampi cakkhu½ µhitaµµh±n±dito vibh±vetu½ “cakkhu cetth±”ti-±di ±raddha½. Tattha cakkhu s±dhayam±na½ tiµµhat²ti sambandho. Ca-k±ro byatirekattho, tenassa vuccam±nameva visesa½ joteti. Etth±ti etesu yath±niddiµµhesu pañcasu up±d±r³pesu. “Sar²rasaºµh±nuppattidese”ti etena avasesa½ kaºhamaº¹ala½ paµikkhipati. Snehamiva satta akkhipaµal±ni by±petv± µhit±heva attano nissayabh³t±hi cat³hi dh±t³hi kat³pak±ra½ tannissiteheva ±yuvaºº±d²hi anup±lita½ pariv±rita½ tisantatir³pasamuµµh±pakehi utucitt±h±rehi upatthambhiyam±na½ tiµµhati. Satta-akkhipaµalaby±panavacaneneva cakkhussa anekakal±pagatabh±va½ dasseti. Pam±ºato ³k±siramattanti ³k±siramatte padese pavattanato vutta½. Cakkhuviññ±ºassa vatthubh±va½ nissayabh±vato ±vajjanasampaµicchan±d²na½ tad±rammaº±vas±n±na½ dv±rabh±va½ samavasaraµµh±nato. Ta½ paneta½ cakkhu adhiµµh±nabhedato, tatth±pi pacceka½ anekakal±pagatabh±vato anekampi sam±na½ s±maññaniddesena ±vajjan±ya ekatt±, ekasmi½ khaºe ekasseva ca kiccakaratt± eka½ katv± vutta½. Evampi bah³su kathamekasseva kiccakaratta½. Ya½ tattha visada½ hutv± r³p±bhigh±t±raha½, ta½ viññ±ºassa nissayo hot²ti gahetabba½. Phoµµhabbaviseso viya k±yaviññ±ºassa ±rammaºabh±ve. Manupassat²ti ma-k±ro padasandhikaro, atha v± man³ti macco. Aªgulivedhaka½ aªgul²yaka½. Visamajjh±sayat±ya cakkhu vammikachidd±bhiratasappo viya, bilajjh±sayat±ya sota½ udakabil±bhiratakumbh²lo viya, ±k±sajjh±sayat±ya gh±na½ ajaµ±k±s±bhiratapakkh² viya, g±majjh±sayat±ya jivh± g±m±bhiratakukkuro viya, up±dinnakajjh±sayat±ya k±yo ±makasus±n±bhiratasiªg±lo viya passitabboti dassento “vammi…pe… daµµhabb±”ti ±ha. Visamajjh±sayat± ca cakkhussa visamajjh±saya½ viya hot²ti katv± vutt±, cakkhumato v± puggalassa ajjh±sayavasena cakkhu visamajjh±saya½ daµµhabba½. Esa nayo sesesupi. Sabbopi ca yath±vutto papañco sot±d²supi yath±raha½ veditabbo. 437. Cakkhumhi, cakkhussa v± paµihanana½ cakkhupaµihanana½, ta½ lakkhaºa½ etass±ti cakkhupaµihananalakkhaºa½. Paµihananañcettha yath±vutto abhigh±tova. Visayabh±vo ±rammaºapaccayat±. K±ma½ s± eva gocarat±, tath±pi visayagocar±na½ aya½ viseso– anaññatthabh±vo, tabbahulac±rit± ca cakkhuviññ±ºassa. Visayabh±ve cassa ya½ vattabba½, ta½ parato ±vi bhavissati. Yattha pana k±yaviññatti-±dike. 438. Itthiy± bh±vo, “itth²”ti v± bhavati etena citta½, abhidh±nañc±ti itthibh±vo, ta½ lakkhaºa½ etass±ti itthibh±valakkhaºa½. Tato eva “itth²”ti ta½sahita½ sant±na½ pak±senta½ viya hot²ti vutta½ “itth²ti pak±sanarasan”ti. Vaµµa½sat± avisadahatthap±d±dit± ca itthiliªga½. Thanama½s±visadat±, nimmassud±µhit±, kesabandhana½, vatthaggahaºañca “itth²”ti sañj±nanassa paccayabh±vato itthinimitta½. Daharak±lepi suppakamusalak±d²hi k²¼±, mattikatakkena suttakantan±di ca itthikutta½, itthikiriy±ti attho. Avisadaµµh±nagaman±diko ±k±ro itth±kappo. Aparo nayo– itth²na½ muttakaraºa½ itthiliªga½. Sar±dhipp±y± itthinimitta½. Avisadaµµh±nagamananisajj±kh±danabhojan±dik± itthikutta½. Itthisaºµh±na½ itth±kappo. Im±ni ca itthiliªg±d²ni yath±saka½ kamm±din± paccayena uppajjam±n±nipi yebhuyyena itthindriyasahite eva sant±ne ta½tad±k±r±ni hutv± uppajjant²ti itthindriya½ tesa½ k±raºanti katv± vutta½ “itthiliªganimittakutt±kapp±na½ k±raºabh±vapaccupaµµh±nan”ti. Itthiliªg±d²su eva ca k±raºabh±vasaªkh±tena adhipatibh±vena tassa indriyat± vutt±, indriyasahite sant±ne itthiliªg±di-±k±rar³papaccay±na½ aññath± anupp±danato, itthiggahaºassa ca tesa½ r³p±na½ paccayabh±vato. Yasm± pana bh±vadasakepi r³p±na½ itthindriya½ na janaka½, n±pi anup±laka½, upatthambhaka½ v±, na ca aññesa½ kal±par³p±na½, tasm± ta½ j²vitindriya½ viya sakal±par³p±na½, ±h±ro viya v± kal±pantarar³p±nañca “indriya-atthi-avigatapaccayo”ti p±¼iya½ na vutta½. Yasm± ca paccayantar±dh²n±ni liªg±d²ni, tasm± yatthassa ±dhipacca½, ta½sadisesu matacittakatar³pesupi ta½saºµh±nat± dissati. Esa nayo purisindriyepi. Ya½ panettha visadisa½, ta½ vuttanay±nus±rena veditabba½ Tayida½ dvaya½ yasm± ekasmi½ sant±ne saha na pavattati “yassa itthindriya½ uppajjati, tassa purisindriya½ uppajjat²ti? No”ti-±di (yama. 3.indriyayamaka.188) vacanato, tasm± ubhatobyañjanakass±pi ekasmi½ khaºe ekameva hot²ti veditabba½. Ye pana “sar²rekadesavutti bh±var³pan”ti vadanti, tesampi ta½ micch±ti dassetu½ “tadubhayampi…pe… by±pakamev±”ti vatv± yadi eva½ k±yappas±dena saªkaro siy±ti ±saªka½ nivattento “na ca k±yappas±den±”ti-±dim±ha. Tassattho– yadipi sakalasar²raby±pit±ya k±yappas±dena aµµhitok±se µhitanti vattabbata½ n±pajjati, tena pana bhinnanissayatt± µhitok±se µhitantipi vattabbata½ n±pajjat²ti ayameva cettha nippariy±yakath±. “R³paras±dayo viy±”ti etena sam±nanissayesupi n±ma saªkaro natthi lakkhaºabhedato, kimaªga½ pana bhinnanissayasabh±ves³ti dasseti. 439. Sahajar³p±nup±lanalakkhaºanti attan± sahaj±tar³p±na½ anup±lanalakkhaºa½. J²vitindriyassa ekantakammajatt± sahaja-ggahaºeneva anup±letabb±nampi kammajabh±vo siddhoti kammaja-ggahaºa½ na kata½. Yath±saka½ khaºamattaµµh±yinopi kammajar³passa pavattihetubh±vena ta½ anup±laka½, tasm± sahajar³p±nup±lanalakkhaºa½. Na hi kammaj±na½ kamma½yeva µhitihetu bhavitu½ arahati ±h±raj±d²na½ ±h±r±di viya. Ki½ k±raº±? Taªkhaº±bh±vato. Tesanti sahajar³p±na½. Pavattana½ y±pana½. Ýhapana½ µhitihetut±. Attan± anup±lanavasena y±petabb±ni pavattetabb±ni bh³t±ni etassa padaµµh±nanti y±payitabbabh³tapadaµµh±na½. Anup±lanalakkhaº±dimh²ti ±di-saddena pavattanaras±dimeva saªgaºh±ti. Atthikkhaºeyev±ti anup±letabb±na½ atthikkhaºeyeva. Asati anup±letabbe uppal±dimhi ki½ udaka½ anup±leyya. Yadi kammaj±na½ µhitihetumantarena µhiti na hoti, j²vitindriyassa ko µhitihet³ti ±ha “sayan”ti-±di. Yadi kammaj±na½ µh±na½ j²vitindriyapaµibaddha½, atha kasm± sabbak±la½ na µhapet²ti ±ha “na bhaªgato”ti-±di. Tassa tassa anup±lan±dikassa s±dhanato. Ta½ s±dhanañca j²vam±nat±visesassa paccayabh±vato. Indriyabaddhar³passa hi matar³pato kammajassa, tadanubandhabh³tassa ca utusamuµµh±n±dito j²vitindriyakato viseso, na kevala½ khaºaµµhitiy± eva, pabandh±nupacchedass±pi j²vitindriya½ k±raºanti daµµhabba½, itarath± ±yukkhayato maraºa½ na yujjeyy±ti. 440. Manodh±tumanoviññ±ºadh±t³na½ nissayalakkhaºa½ hadayavatth³ti kathameta½ viññ±tabbanti? ¾gamato, yuttito ca. “Ya½ r³pa½ niss±ya manodh±tu ca manoviññ±ºadh±tu ca pavattanti, ta½ r³pa½ manodh±tuy± ca manoviññ±ºadh±tuy± ca ta½sampayuttak±nañca dhamm±na½ nissayapaccayena paccayo”ti (paµµh±. 1.1.8) evam±di ±gamo. Yadi eva½, kasm± r³pakaº¹e ta½ na vuttanti? Tattha avacana½ aññak±raºa½. Ki½ pana tanti? Desan±bhedo. Yath± hi cakkhuviññ±º±d²ni ekantato cakkh±dinissay±ni, na eva½ manoviññ±ºa½ ekantena hadayavatthunissaya½. Nissitavasena ca vatthuduk±didesan± pavatt± “atthi r³pa½ cakkhuviññ±ºassa vatthu, atthi r³pa½ cakkhuviññ±ºassa na vatth³”ti-±din± (dha. sa. 584). Yampi ekantato hadayavatthunissaya½, tassa vasena “atthi r³pa½ manoviññ±ºassa vatth³”ti-±din± duk±d²su vuccam±nesupi na tadanuguº± ±rammaºaduk±dayo sambhavanti. Na hi “atthi r³pa½ manoviññ±ºassa ±rammaºa½, atthi r³pa½ na manoviññ±ºassa ±rammaºan”ti sakk± vattunti vatth±rammaºaduk± bhinnagatik± siyunti ekaras± desan± na bhaveyya. Ekarasañca desana½ desetu½ idha satthu ajjh±sayo. Tasm± tattha hadayavatthu na vutta½, na alabbham±natt±ti daµµhabba½.