134. Gamanampi hi gatanti vuccati “gate µhite”ti-±d²su (d². ni. 1.214; 2.376). Sobhananti subha½. Subhabh±vo visuddhat±ya, visuddhat± dosavigamen±ti ±ha “parisuddhamanavajjan”ti. Gamanañca n±ma bahuvidhanti idh±dhippeta½ gamana½ dassento “ariyamaggo”ti ±ha. So hi nibb±nassa gati adhigamoti katv± “gata½, gamanan”ti ca vuccati. Id±ni tasseva gahaºe k±raºa½ dassetu½ “tena hes±”ti-±di vutta½. Khema½ disanti nibb±na½. Asajjam±noti paripanth±bh±vena sugatigamanepi asajjanto saªga½ akaronto, pageva itarattha. Atha v± ek±sane nis²ditv± khippabhiññ±vaseneva catunnampi magg±na½ paµiladdhabh±vato asajjam±no asajjanto gato. Ya½ gamana½ gacchanto sabbamanattha½ apaharati, sabbañca anuttara½ sampatti½ ±vahati, tadeva sobhana½ n±ma. Tena ca bhagav± gatoti ±ha “iti sobhanagamanatt± sugato”ti sobhanattho su-saddoti katv±.
Asundar±na½ dukkh±na½ saªkh±rappavatt²na½ abh±vato accantasukhatt± ekantato sundara½ n±ma asaªkhat± dh±t³ti ±ha “sundarañcesa µh±na½ gato amata½ nibb±nan”ti. Ten±ha bhagav± “nibb±na½ parama½ sukhan”ti (ma. ni. 2.215; dha. pa. 203-204). Samm±ti suµµhu. Suµµhu gamanañca n±ma paµipakkhena anabhibh³tassa gamananti ±ha “pah²ne kilese puna apacc±gacchanto”ti. Idañca sikh±ppatta½ samm±gamana½, y±ya ±gaman²yapaµipad±ya siddha½, s±pi samm±gamanamev±ti evampi bhagav± sugatoti dassetu½ “samm± v± gato”ti-±di vutta½. Samm±paµipattiy±ti samm±sambodhiy± samp±pane avipar²tapaµipattiy±. “Sabbalokassa hitasukhameva karonto”ti etena mah±bodhiy± paµipad± avibh±gena sabbasatt±na½ sabbad± hitasukh±vahabh±veneva pavattat²ti dasseti. “Sassata½ ucchedanti ime ante anupagacchanto gato”ti etena paµiccasamupp±dagati½ dasseti. “K±masukha½ attakilamathanti ime anupagacchanto gato”ti etena ariyamaggagati½ dasseti.
Tatr±ti yuttaµµh±ne yuttasseva bh±sane nipph±detabbe, s±dhetabbe ceta½ bhumma½. Abh³tanti abh³tattha½. Atthamukhena hi v±c±ya abh³tat±, bh³tat± v±. Atacchanti tasseva vevacana½. Abh³tanti v± asanta½ avijjam±na½. Atacchanti atath±k±ra½ aññath±santa½. Anatthasañhitanti diµµhadhammikena, sampar±yikena v± anatthena sañhita½, anatth±vaha½. Na atthoti anattho, atthassa paµipakkho, abh±vo ca, tena sañhita½, pisuºav±ca½, samphappal±pañc±ti attho. Evamettha catubbidhass±pi vac²duccaritassa saªgaho daµµhabbo. Ettha ca paµham± v±c± s²lavanta½ “duss²lo”ti, acaº¹±l±dimeva “caº¹±lo”ti-±din± bh±sam±nassa daµµhabb±. Dutiy± duss²la½ “duss²lo”ti, caº¹±l±dimeva “caº¹±lo”ti-±din± avinayena bh±sam±nassa. Tatiy± nerayik±dikassa nerayik±dibh±vavibh±van²kath± yath± “±p±yiko devadatto nerayiko”ti-±dik± (c³¼ava. 348). Catutth² “vedavihitena yaññavidhin± p±º±tip±t±dikata½ sugati½ ±vahat²”ti lokassa by±mohanakath±. Pañcam² bh³tena pesuññ³pasa½h±r±dikath±. Chaµµh± yuttappattaµµh±ne pavattit± d±nas²l±dikath± veditabb±. Eva½ samm± gadatt±ti yath±vutta½ abh³t±di½ vajjetv± bh³ta½ taccha½ atthasañhita½ piya½ man±pa½ tato eva samm± suµµhu gadanato sugato da-k±rassa ta-k±ra½ katv±. ¾p±thagamanamattena kassaci appiyampi hi bhagavato vacana½ piya½ man±pameva atthasiddhiy± lokassa hitasukh±vahatt±.
Apica sobhana½ gata½ gamana½ etass±ti sugato. Bhagavato hi veneyyajanupasaªkamana½ ekantena tesa½ hitasukhanipph±danato sobhana½ bhaddaka½ Tath± lakkhaº±nubyañjanapaµimaº¹itar³pak±yat±ya dutavilambitakhalit±nuka¹¹hananipp²¼anukkuµikakuµil±kulat±didosarahitavil±sitar±jaha½savasabhav±raºamigar±jagamana½ k±yagamana½, ñ±ºagamanañca vipulanimmalakaruº±sativ²riy±diguºavisesasahita½ abhin²h±rato y±va mah±bodhi anavajjat±ya, satt±na½ hitasukh±vahat±ya ca sobhanameva. Atha v± sayambh³ñ±ºena sakalampi loka½ pariññ±bhisamayavasena parij±nanto samm± gato avagatoti sugato. Tath± lokasamudaya½ pah±n±bhisamayavasena pajahanto anuppattidhammata½ ±p±dento samm± gato at²toti sugato. Lokanirodha½ nibb±na½ sacchikiriy±bhisamayavasena samm± gato adhigatoti sugato. Lokanirodhag±mini½ paµipada½ bh±van±bhisamayavasena samm± gato paµipannoti sugato. Tath± ya½ imassa sadevakassa lokassa diµµha½ suta½ muta½ viññ±ta½ patta½ pariyesita½ anuvicarita½ manas±, sabba½ ta½ hatthatale ±malaka½ viya samm± paccakkhato gato abbhaññ±s²ti sugato.
135. Sabbath±ti sabbappak±rena. Yo yo loko yath± yath± veditabbo, tath± tath±. Te pana pak±re dassetu½ “sabh±vato”ti-±di vutta½. Tattha sabh±vatoti dukkhasabh±vato. Sabbo hi loko dukkhasabh±vo. Yath±ha “sa½khittena pañcup±d±nakkhandh± dukkh±”ti (mah±va. 14; d². ni. 2.387). Samudayatoti yato so samudeti, tato taºh±dito. Nirodhatoti yattha so nirujjhati, tato visaªkh±rato. Nirodh³p±yatoti yena vidhin± so nirodho pattabbo, tato ariyamaggato, ito aññassa pak±rassa abh±v±.
Iti “sabbath± loka½ aved²”ti vatv± tadatthas±dhaka½ sutta½ dassento “yattha kho ±vuso”ti-±dim±ha. Tattha “na j±yat²”ti-±din± ujuka½ j±ti-±d²ni paµikkhipitv± “na cavati na upapajjat²”ti padadvayena apar±para½ cavanupapajjan±ni paµikkhipati. Keci pana “na j±yat²ti-±di gabbhaseyyakavasena vutta½, itara½ opap±tikavasen±”ti vadanti. Tanti j±ti-±dirahita½. Gamanen±ti padas± gamanena. ѱteyyanti j±nitabba½. “ѱt±yan”ti v± p±µho, ñ±t± aya½ nibb±natthikoti adhipp±yo.
K±ma½ p±dagamanena gantv± lokassanta½ ñ±tu½, daµµhu½, pattu½ v± na sakk±, apica parimitaparicchinnaµµh±ne ta½ paññ±petv± dassem²ti dassento “apic±”ti-±dim±ha. Tattha sasaññimh²ti saññ±sahite. Tato eva samanake saviññ±ºake. Aviññ±ºake pana utusamuµµh±nar³pasamud±yamatte paññ±petu½ na sakk±ti adhipp±yo. Lokanti khandh±diloka½. Lokanirodhanti tassa lokassa nirujjhana½, nibb±nameva v±. Adesampi hi ta½ yesa½ nirodho, tesa½ vasena upac±rato, desatopi niddis²yati yath± “cakkhu½ loke piyar³pa½ s±tar³pa½, etthes± taºh± pah²yam±n± pah²yati, ettha nirujjham±n± nirujjhat²”ti (d². ni. 2.401; ma. ni. 1.134; vibha. 204).
Gamanen±ti p±katikagamanena. Lokassantoti saªkh±ralokassa anto antakiriy±hetubh³ta½ nibb±na½. Kud±cananti kad±cipi. Apatv±ti aggamaggena anadhigantv±. Pamocananti pamutti nissaraºa½. Tasm±ti yasm± lokassanta½ apatv± vaµµadukkhato mutti natthi, tasm±. Haveti nip±tamatta½. Lokavid³ti sabh±v±dito sabba½ loka½ j±nanto. Sumedhoti sundarapañño. Lokantag³ti pariññ±bhisamayena loka½ viditv± pah±n±bhisamayena lokantag³. Maggabrahmacariyav±sassa pariniµµhitatt± vusitabrahmacariyo. Sabbesa½ kiles±na½ samitatt±, catusaccadhamm±na½ v± abhisamitatt± samit±v². N±s²sati na pattheti. Yath± ima½ loka½, eva½ parañca loka½ appaµisandhikatt±.
136. Eva½ yadipi lokavidut± anavasesato dassit± sabh±vato dassitatt±, loko pana ekadeseneva vuttoti ta½ anavasesato dassetu½ “apica tayo lok±”ti-±di vutta½. Tattha indriyabaddh±na½ khandh±na½ sam³ho, sant±no ca sattaloko. R³p±d²su sattavisattat±ya satto, lok²yanti ettha kusal±kusala½, tabbip±ko c±ti lokoti. Anindriyabaddh±na½ r³p±d²na½ sam³ho, sant±no ca ok±saloko lokiyanti ettha tas±, th±var± ca, tesañca ok±sabh³toti. Tad±dh±rat±ya hesa “bh±janaloko”tipi vuccati. Ubhayepi khandh± saªkh±raloko paccayehi saªkhar²yanti, lujjanti palujjanti c±ti. ¾h±raµµhitik±ti paccayaµµhitik±, paccay±yattavuttik±ti attho. Paccayattho hettha ±h±ra-saddo “ayam±h±ro anuppannassa v± k±macchandassa upp±d±y±”ti-±d²su (sa½. ni. 5.232) viya. Eva½ hi “sabbe satt±”ti imin± asaññasatt±pi pariggahit± honti. S± pan±ya½ ±h±raµµhitikat± nippariy±yato saªkh±radhammo, na sattadhammoti ±ha “±h±raµµhitik±ti ±gataµµh±ne saªkh±raloko veditabbo”ti.
Yadi eva½ “sabbe satt±”ti ida½ kathanti? Puggal±dhiµµh±n± desan±ti n±ya½ doso. Yath± aññatth±pi “ekadhamme, bhikkhave, bhikkhu samm± nibbindam±no samm± virajjam±no samm± vimuccam±no samm± pariyantadass±v² sammadattha½ abhisamecca diµµheva dhamme dukkhassantakaro hoti. Katamasmi½ ekadhamme? Sabbe satt± ±h±raµµhitik±”ti (a. ni. 10.27). Diµµhigatik±na½ sassat±divasena “att±, loko”ti ca parikappan± yebhuyyena sattavisay±, na saªkh±ravisay±ti ±ha “sassato lokoti v± asassato lokoti v± ±gataµµh±ne sattaloko veditabbo”ti.
Y±vat± candimas³riy± pariharant²ti yattake µh±ne candimas³riy± parivattanti paribbhamanti. Dis± bhanti virocam±n±ti tesa½ paribbhamaneneva t± dis± pabhassar± hutv± virocanti. T±va sahassadh± lokoti tattaka½ sahassappak±ro ok±saloko, sahassalokadh±tuyoti attho. “T±va sahassav±”ti v± p±µho.
Tamp²ti ta½ tividhampi loka½. Tath± hissa sabbath±pi viditoti sambandho. Eko lokoti “sabbe satt± ±h±raµµhitik±”ti y±ya puggal±dhiµµh±n±ya kath±ya sabbesa½ saªkh±r±na½ paccay±yattavuttit± vutt±, t±ya sabbo saªkh±raloko eko ekavidho pak±rantarassa abh±vato. Dve lok±ti-±d²supi imin± nayena attho veditabbo. N±ma-ggahaºena cettha nibb±nassa aggahaºa½, tassa alokasabh±vatt±. Nanu ca “±h±raµµhitik±”ti ettha paccay±yattavuttit±ya maggaphaladhamm±nampi lokat± ±pajjat²ti? N±pajjati, pariññeyy±na½ dukkhasaccadhamm±na½ idha “loko”ti adhippetatt±. Atha v± “na lujjati na palujjat²”ti yo gahito tath± na hoti, so lokoti ta½gahaºarahit±na½ lokuttar±na½ natthi lokat±. Up±d±n±na½ ±rammaºabh³t± khandh± up±d±nakkhandh±. Das±yatan±n²ti dasa r³p±yatan±ni.
Ettha ca “±h±raµµhitik±”ti paccay±yattavuttit±vacanena saªkh±r±na½ aniccat±. T±ya ca “yadanicca½, ta½ dukkha½. Ya½ dukkha½, tadanatt±”ti (sa½. ni. 3.15) vacanato dukkh±nattat± ca pak±sit± hont²ti t²ºipi s±maññalakkhaº±ni gahit±ni. N±manti catt±ro ar³pino khandh±, te ca atthato phass±dayo. R³panti bh³tup±d±yar³p±ni, t±ni ca atthato pathav²-±dayoti aviseseneva salakkhaºato saªkh±r± gahit±. Taggahaºeneva ye tesa½ vises± kusal±dayo, hetu-±dayo ca, tepi gahit± eva hont²ti ±ha “iti aya½ saªkh±ralokopi sabbath± vidito”ti.
¾gamma citta½ seti etth±ti ±sayo mig±sayo viya. Yath± migo gocar±ya gantv± pacc±gantv± tattheva vanagahane sayat²ti so tassa ±sayo, eva½ aññath± pavattitv±pi citta½ ±gamma yattha seti, so tassa ±sayoti vuccati. So pana sassatadiµµhi-±divasena catubbidho. Vuttañca–