Id±ni tass± visaya½ “sabbadhamme”ti s±maññato vutta½ vibhajitv± dassetu½ “abhiññeyye dhamme”ti-±di vutta½. Tattha abhiññeyyeti abhivisiµµhena ñ±ºena j±nitabbe. Ke pana teti? Catusaccadhamme. Abhiññeyyato buddhoti abhiññeyyabh±vato bujjhi. Pubbabh±ge vipassan±paññ±ya, adhigamakkhaºe maggapaññ±ya, aparabh±ge sabbaññutaññ±º±d²hi aññ±s²ti attho. Ito paresupi eseva nayo. Pariññeyye dhammeti dukkha½ ariyasaccam±ha. Pah±tabbeti samudayapakkhiye. Sacchik±tabbeti nibb±na½ sandh±y±ha. Bahuvacananiddeso pana sop±dises±dika½ pariy±yasiddha½ bheda½ gahetv± kato, uddeso v± aya½ catusaccadhamm±nanti. Tath± hi vakkhati “cakkhu½ dukkhasaccan”ti-±di. Uddeso ca avinicchitatthaparicchedassa dhammassa vasena kar²yati. Uddesena hi uddisiyam±n±na½ dhamm±na½ atthit±matta½ vuccati, na paricchedoti aparicchedena bahuvacanena vutta½ yath± “appaccay± dhamm±, asaªkhat± dhamm±”ti (dha. sa. dukam±tik± 7-8). Sacchik±tabbeti v± phalavimutt²nampi gahaºa½, na nibb±nassev±ti bahuvacananiddeso kato. Evañca bh±vetabbeti ettha jh±n±nampi gahaºa½ daµµhabba½. G±th±ya½ bh±vetabbañc±ti ettha ca-saddo avuttasamuccayattho, tena sacchik±tabbassa gahaºa½ veditabba½. Tasm± buddhosm²ti yasm± catt±ri sacc±ni may± buddh±ni, saccavinimuttañca kiñci ñeyya½ natthi, tasm± sabbampi ñeyya½ buddhosmi, abbhaññ±sinti attho. 132. Eva½ saccavasena s±maññato vuttamattha½ dv±r±rammaºehi saddhi½ dv±rappavattadhammehi, khandh±d²hi ca saccavaseneva vibhajitv± dassetu½ “api c±”ti-±di ±raddha½. Tattha m³lak±raºabh±ven±ti santesupi avijj±d²su aññesu k±raºesu tesampi m³labh³tak±raºabh±vena. Taºh± hi kammassa vicittabh±vahetuto, sah±yabh±v³pagamanato ca dukkhavicittat±ya padh±nak±raºa½. Samuµµh±pik±ti upp±dik±. Purimataºh±ti purimabhavasiddh± taºh±. Ubhinnanti cakkhussa ta½samudayassa ca. Appavatt²ti appavattinimitta½. Nirodhapaj±nan±ti sacchikiriy±bhisamayavasena nirodhassa paµivijjhan±. Ekekapaduddh±ren±ti “cakkhu½ cakkhusamudayo”ti-±din± ekekakoµµh±saniddh±raºena Taºh±yapi pariññeyyabh±vasabbh±vato, up±d±nakkhandhantogadhatt± ca dukkhasaccasaªgaha½ dassetu½ “r³pataºh±dayo cha taºh±k±y±”ti vutta½. Kasiº±n²ti kasiºajjh±n±ni. Dvatti½s±k±r±ti dvatti½sa koµµh±s±, tad±rammaºajjh±n±ni ca. Nava bhav±ti k±mabhav±dayo tayo, saññ²bhav±dayo tayo, ekavok±rabhav±dayo tayoti nava bhav±. Catt±ri jh±n±n²ti aggahit±rammaºavises±ni catt±ri r³p±vacarajjh±n±ni, vip±kajjh±n±na½ v± eta½ gahaºa½. Ettha ca kusaladhamm±na½ upanissayabh³t± taºh± samuµµh±pik± purimataºh±ti veditabb±. Kiriyadhamm±na½ pana yattha te tassa attabh±vassa k±raºabh³t±. Anubuddhoti bujjhitabbadhammassa anur³pato buddho. Ten±ti tasm±. Yasm± s±maññato, visesato ca ekekapaduddh±rena sabbadhamme buddho, tasm± vutta½. Kinti ±ha “samm± s±mañca sabbadhamm±na½ buddhatt±”ti, sabbassapi ñeyyassa sabb±k±rato avipar²ta½ sayameva abhisambuddhatt±ti attho. Imin±ssa paropadesarahitassa sabb±k±rena sabbadhamm±vabodhanasamatthassa ±kaªkhappaµibaddhavuttino an±varaºañ±ºasaªkh±tassa sabbaññutaññ±ºassa adhigamo dassito. Nanu ca sabbaññutaññ±ºato añña½ an±varaºañ±ºa½, aññath± “cha as±dh±raºañ±º±ni buddhañ±º±n²”ti (paµi. ma. m±tik± 1.73) vacana½ virujjheyy±ti? Na virujjhati, visayapavattibhedavasena aññehi as±dh±raºabh±vadassanattha½ ekasseva ñ±ºassa dvidh± vuttatt±. Ekameva hi ta½ ñ±ºa½ anavasesasaªkhat±saªkhatasammutidhammavisayat±ya sabbaññutaññ±ºa½, tattha ca ±varaº±bh±vato nissaªgac±ramup±d±ya “an±varaºañ±ºan”ti vutta½. Yath±ha paµisambhid±ya½ “sabba½ saªkhatamasaªkhata½ anavasesa½ j±n±t²ti sabbaññutaññ±ºa½, tattha ±varaºa½ natth²ti an±varaºañ±ºan”ti-±di (paµi. ma. 1.119). Tasm± natthi nesa½ atthato bhedo, ekantena ceta½ evamicchitabba½. Aññath± sabbaññut±n±varaºañ±º±na½ s±dh±raºat±, asabbadhamm±rammaºat± ca ±pajjeyya. Na hi bhagavato ñ±ºassa aºumattampi ±varaºa½ atthi, an±varaºañ±ºassa ca asabbadhamm±rammaºabh±ve yattha ta½ na pavattati, tatth±varaºasabbh±vato an±varaºabh±voyeva na siy±. Atha v± pana hotu aññameva an±varaºañ±ºa½ sabbaññutaññ±ºato, idha pana sabbattha appaµihatavuttit±ya an±varaºañ±ºanti sabbaññutaññ±ºameva adhippeta½. Tassa c±dhigamena bhagav± “sabbaññ³, sabbavid³, samm±sambuddho”ti ca vuccati na saki½yeva sabbadhamm±vabodhato. Tath± ca vutta½ paµisambhid±ya½ (paµi. ma. 1.162) “vimokkhantikameta½ buddh±na½ bhagavant±na½ bodhiy± m³le saha sabbaññutaññ±ºassa paµil±bh± sacchik± paññatti yadida½ “buddho”ti. Sabbadhamm±vabodhanasamatthañ±ºasamadhigamena hi bhagavato sant±ne anavasesadhamme paµivijjhitu½ samatthat± ahos²ti. Etth±ha– ki½ panida½ ñ±ºa½ pavattam±na½ saki½yeva sabbasmi½ visaye pavattati, ud±hu kamen±ti? Kiñcettha– yadi t±va saki½yeva sabbasmi½ visaye pavattati, at²t±n±gatapaccuppanna-ajjhattabahiddh±dibhedabhinn±na½ saªkhatadhamm±na½, asaªkhatasammutidhamm±nañca ekajjha½ upaµµh±ne d³rato cittapaµa½ pekkhantassa viya paµivibh±gen±vabodho na siy±, tath± ca sati “sabbe dhamm± anatt±”ti vipassant±na½ anatt±k±rena viya sabbadhamm± anir³pitar³pena bhagavato ñ±ºassa visay± hont²ti ±pajjati. Yepi “sabbañeyyadhamm±na½ µhitalakkhaºavisaya½ vikapparahita½ sabbak±la½ buddh±na½ ñ±ºa½ pavattati, tena te ‘sabbavid³’ti vuccanti, evañca katv± ‘cara½ sam±hito n±go, tiµµhantopi sam±hito’ti idampi vacana½ suvutta½ hot²”ti vadanti, tesampi vuttados±n±tivatti, µhitalakkhaº±rammaºat±ya ca at²t±n±gatasammutidhamm±na½ tadabh±vato ekadesavisayameva bhagavato ñ±ºa½ siy±. Tasm± saki½yeva ñ±ºa½ pavattat²ti na yujjati. Atha kamena sabbasmi½ visaye ñ±ºa½ pavattati? Evampi na yujjati. Na hi j±tibh³misabh±v±divasena, dis±desak±l±divasena ca anekabhedabhinne ñeyye kamena gayham±ne tassa anavasesapaµivedho sambhavati, apariyantabh±vato ñeyyassa. Ye pana “atthassa avisa½v±danato ñeyyassa ekadesa½ paccakkha½ katv± ‘sesepi evan’ti adhimuccitv± vavatth±panena sabbaññ³ bhagav±, tañca ñ±ºa½ na anum±nika½ sa½say±bh±vato. Sa½say±nubaddha½ hi loke anum±nañ±ºan”ti vadanti, tesampi ta½ na yutta½. Sabbassa hi appaccakkhabh±ve atth±visa½v±danena ñeyyassa ekadesa½ paccakkha½ katv± “sesepi evan”ti adhimuccitv± vavatth±panassa asambhavato. Yañhi ta½ sesa½, ta½ appaccakkhanti. Atha tampi paccakkha½, tassa sesabh±vo eva na siy±ti? Sabbameta½ ak±raºa½. Kasm± Avisayavic±raºabh±vato. Vutta½ heta½ bhagavat± “buddhavisayo, bhikkhave, acinteyyo na cintetabbo. Yo cinteyya, umm±dassa vigh±tassa bh±g² ass±”ti (a. ni. 4.77). Ida½ panettha sanniµµh±na½– ya½kiñci bhagavat± ñ±tu½ icchita½ sakala½, ekadeso v±, tattha appaµihatavuttit±ya paccakkhato ñ±ºa½ pavattati, niccasam±dh±nañca vikkhep±bh±vato. ѱtu½ icchitassa ca sakalassa avisayabh±ve tassa ±kaªkhappaµibaddhavuttit± na siy±, ekanteneva s± icchitabb± “sabbe dhamm± buddhassa bhagavato ±vajjanappaµibaddh± ±kaªkhappaµibaddh± manasik±rappaµibaddh± cittupp±dappaµibaddh±”ti vacanato. At²t±n±gatavisayampi bhagavato ñ±ºa½ anum±n±gamatakkaggahaºavirahitatt± paccakkhameva. Nanu ca etasmi½ pakkhe yad± sakala½ ñ±tu½ icchita½, tad± saki½yeva sakalavisayat±ya anir³pitar³pena bhagavato ñ±ºa½ pavatteyy±ti vuttados±n±tivattiyev±ti? Na, tassa visodhitatt±. Visodhito hi so buddhavisayo acinteyyoti. Aññath± pacurajanañ±ºasam±navuttit±ya buddh±na½ bhagavant±na½ ñ±ºassa acinteyyat± na siy±. Tasm± sakaladhamm±rammaºampi ta½ ekadhamm±rammaºa½ viya suvavatth±piteyeva te dhamme katv± pavattat²ti idamettha acinteyya½. Vuttañheta½ “y±vataka½ ñeyya½, t±vataka½ ñ±ºa½. Y±vataka½ ñ±ºa½, t±vataka½ ñeyya½. Ñeyyapariyantika½ ñ±ºa½, ñ±ºapariyantika½ ñeyyan”ti (mah±ni. 69; c³¼ani. moghar±jam±ºavapucch±niddesa 85; paµi. ma. 3.5). Evamekajjha½, visu½, saki½, kamena v± icch±nur³pa½ samm± s±mañca sabbadhamm±na½ buddhatt± samm±sambuddho. 133. Vijj±h²ti ettha vindiya½ vindat²ti vijj±, y±th±vato upalabbhat²ti attho. Attano v± paµipakkhassa vijjhanaµµhena vijj±, tamokkhandh±dikassa pad±lanaµµhen±ti attho. Tato eva attano visayassa viditakaraºaµµhenapi vijj±. Sampannatt±ti samann±gatatt±, paripuººatt± v±, avikalatt±ti attho. Tissanna½, aµµhanna½ ca vijj±na½ tattha tattha sutte gahaºa½ vineyyajjh±sayavasen±ti daµµhabba½. Satta saddhamm± n±ma saddh± hir² ottappa½ b±husacca½ v²riya½ sati paññ± ca. Ye sandh±ya vutta½ “idha bhikkhu saddho hot²”ti-±di (a. ni. 10.11). Catt±ri jh±n±n²ti y±ni k±nici catt±ri r³p±vacarajjh±n±ni. Kasm± panettha s²l±dayo pannaraseva “caraºan”ti vutt±ti codana½ sandh±y±ha “imeyeva h²”ti-±di Tena tesa½ sikkhattayasaªgahato nibb±nupagamane eka½sato s±dhanabh±vam±ha. Id±ni tadatthas±dhan±ya ±gama½ dassento “yath±h±”ti-±dim±ha. Bhagav±ti-±di vuttassevatthassa nigamanavasena vutta½. Nanu c±ya½ vijj±caraºasampad± s±vakesupi labbhat²ti? Kiñc±pi labbhati, na pana tath±, yath± bhagavatoti dassetu½ “tattha vijj±sampad±”ti-±di vutta½. Caraºadhammapariy±pannatt± karuº±brahmavih±rassa, so cettha mahaggatabh±vappatt± s±dh±raºabh±voti ±ha “caraºasampad± mah±k±ruºikata½ p³retv± µhit±”ti. Yath± satt±na½ anattha½ parivajjetv± atthe niyojana½ paññ±ya vin± na hoti, eva½ nesa½ atth±natthaj±nana½ satthu karuº±ya vin± na hot²ti ubhayampi ubhayattha sakiccakameva siy±. Yattha pana yass± padh±nabh±vo, ta½ dassetu½ “so sabbaññut±y±”ti-±di vutta½. Tattha yath± ta½ vijj±caraºasampannoti yath± aññopi vijj±caraºasampanno, tena vijj±caraºasampannassev±ya½ ±veºik± paµipatt²ti dasseti. S± pan±ya½ satthu vijj±caraºasampad± s±sanassa niyy±nikat±ya s±vak±na½ samm±paµipattiy± ekantak±raºanti dassetu½ “tenass±”ti-±di vutta½. Ta½ suviññeyyameva. Ettha ca vijj±sampad±ya satthu paññ±mahatta½ pak±sita½ hoti, caraºasampad±ya karuº±mahatta½. Tesu paññ±ya bhagavato dhammarajjappatti, karuº±ya dhammasa½vibh±go. Paññ±ya sa½s±radukkhanibbid±, karuº±ya sa½s±radukkhasahana½. Paññ±ya paradukkhaparij±nana½, karuº±ya paradukkhapatik±r±rambho. Paññ±ya parinibb±n±bhimukhabh±vo, karuº±ya tadadhigamo. Paññ±ya saya½ taraºa½, karuº±ya paresa½ t±raºa½. Paññ±ya buddhabh±vasiddhi, karuº±ya buddhakiccasiddhi. Karuº±ya v± bodhisattabh³miya½ sa½s±r±bhimukhabh±vo, paññ±ya tattha anabhirati. Tath± karuº±ya paresa½ abhi½s±pana½ paññ±ya saya½ parehi abh±yana½. Karuº±ya para½ rakkhanto att±na½ rakkhati, paññ±ya att±na½ rakkhanto para½ rakkhati. Tath± karuº±ya aparantapo, paññ±ya anattantapo. Tena attahit±ya paµipann±d²su cat³su puggalesu catutthapuggalabh±vo siddho hoti. Tath± karuº±ya lokan±that±, paññ±ya attan±that±. Karuº±ya cassa ninnat±bh±vo, paññ±ya unnam±bh±vo. Tath± karuº±ya sabbasattesu janit±nuggaho paññ±nugatatt± na ca na sabbattha virattacitto, paññ±ya sabbadhammesu virattacitto karuº±nugatatt± na ca na sabbasatt±nuggah±ya pavatto. Yath± hi karuº± bhagavato sinehasokavirahit±, eva½ paññ± aha½k±ramama½k±ravinimutt±ti aññamaññavisodhit± paramavisuddh± guºavises± vijj±caraºasampad±hi pak±sit±ti daµµhabba½.