Catutthajjh±nakath±vaººan±
87. Id±ni nibbattitavisesa½ dassento “aya½ pana viseso”ti vatv± “yasm±”ti-±dim±ha. ¾sevanapaccayena paccayo na hoti, aniµµhe µh±ne padantarasaªgahitassa ±sevanapaccayatt±bh±vato. Adukkhamasukh±ya vedan±ya uppajjitabba½ s±tisaya½ sukhavir±gabh±van±bh±vato. T±n²ti appan±v²thiya½ javan±ni sandh±y±ha. 88. “Pubbev±”ti vuttatt± kad± pana tesa½ pah±na½ hot²ti codan±ya½ ±ha “catunna½ jh±n±na½ upac±rakkhaºe”ti. Eva½ veditabbanti sambandho. Pah±nakkamo n±ma pah±yakadhamm±na½ uppattipaµip±µi. Tena pana vuccam±ne “dukkha½ domanassa½ sukha½ somanassan”ti vattabba½ siy±. Kasm± ito aññath± vacananti ±ha “indriyavibhaªge”ti-±di. Atha kasm± jh±nesveva nirodho vuttoti sambandho. Kattha cuppanna½ dukkhindriyanti attano paccayehi uppanna½ dukkhindriya½. Kattha ca aparisesa½ nirujjhat²ti nirodhaµµh±na½ pucchati. Tena “katth±”ti pucch±ya½, “etth±”ti vissajjanepi hetumhi bhummavacana½ daµµhabba½. Jh±n±nubh±vanimitta½ hi anuppajjanta½ “dukkhindriya½ aparisesa½ nirujjhat²”ti vutta½. Atisayanirodho suµµhu pah±na½ ujupaµipakkhena v³pasamo. N±n±vajjaneti yena ±vajjanena appan±v²thi, tato bhinn±vajjane, anek±vajjane v±. Appan±v²thiyañhi upac±ro ek±vajjano, itaro anek±vajjano anekakkhattu½ pavattanato. Visamanisajj±ya uppannakilamatho visam±sanupat±po. P²tipharaºen±ti p²tiy± pharaºarasatt±, p²tisamuµµh±n±na½ v± paº²tar³p±na½ k±yassa by±panato vutta½. Ten±ha “sabbo k±yo sukhokkanto hot²”ti. Vitakkavic±rapaccayep²ti pi-saddo aµµh±nappayutto, so “pah²nass±”ti ettha ±netv± sambandhitabbo “pah²nass±pi domanassindriyass±”ti. Eta½ domanassindriya½ uppajjat²ti sambandho. “Tassa mayha½ aticira½ vitakkayato vic±rayato k±yopi kilamicittampi uhaññ²”ti vacanato k±yacittakhed±na½ vitakkavic±rappaccayat± veditabb± “Vitakkavic±rabh±ve uppajjati domanassindriyan”ti ±netv± sambandhitabba½. Tatthassa siy± uppatt²ti tattha dutiyajjh±n³pac±re assa domanassassa uppatti bhaveyya. Ettha ca yadeke “tatthassa siy± uppatt²”ti vadantena jh±nal±bh²nampi domanussuppatti atth²ti dassita½ hoti. Tena ca an²varaºasabh±vo lobho viya dosopi atth²ti d²peti. Na hi dosena vin± domanassa½ pavattati. Na cettha paµµh±nap±¼iy± virodho cintetabbo. Yasm± tattha parih²na½ jh±na½ ±rammaºa½ katv± pavattam±na½ domanassa½ dassita½, aparih²najjh±nam±rammaºa½ katv± uppajjam±nassa domanassassa asambhavato. Jh±nal±bh²na½ sabbaso domanassa½ nuppajjat²ti ca na sakk± vattu½, aµµhasam±pattil±bhino api tassa uppannatt±. Na heva kho so pah²najjh±no ahos²ti vadanti, ta½ ayutta½ an²varaºasabh±vassa dosassa abh±vato. Yadi siy±, r³p±r³p±vacarasatt±nampi uppajjeyya, na ca uppajjati. Tath± hi “ar³pe k±macchandan²varaºa½ paµicca thinamiddhan²varaºa½ uddhaccan²varaºa½ avijj±n²varaºan”ti-±d²su by±p±dakukkuccan²varaº±ni anuddhaµ±ni. Na cettha n²varaºatt± parih±ro, k±macchand±d²nampi an²varaº±na½yeva n²varaºasadisat±ya n²varaºapariy±yassa vuttatt±. Ya½ pana vutta½ “aµµhasam±pattil±bhino api tassa uppannatt±”ti, tampi ak±raºa½ uppajjam±nena ca domanassena jh±nato parih±yanato. Lahukena pana paccayena parih²na½ t±dis± appakasireneva paµip±katika½ karont²ti daµµhabba½. “Tatthassa siy± uppatt²”ti ida½ pana parikappavacana½ upac±rakkhaºe domanassassa appah²nabh±vadassanattha½. Tath± hi vutta½ “na tveva anto-appan±yan”ti. Yadi pana tad± domanassa½ uppajjeyya, paµhamajjh±nampissa parih²namev±ti daµµhabba½. Pah²nampi somanassindriya½ p²ti viya na d³reti katv± “±sannatt±”ti vutta½. N±n±vajjan³pac±re pah²nampi pah±naªga½ paµipakkhena avihatatt± antarantar± uppajjeyya v±ti imamattha½ dassento “appan±ppatt±y±”ti-±dim±ha. T±dis±ya ±sevan±ya icchitabbatt± yath± maggav²thito pubbe dve tayo javanav±r± sadis±nupassan±va pavattanti, evamidh±pi appan±v±rato pubbe dve tayo javanav±r± upekkh±sahagat±va pavattant²ti vadanti. Sam±haµ±ti sam±n²t±, saªgahetv± vutt±ti attho. Sukhadukkh±ni viya ano¼±rikatt± avibh³tat±ya sukhum±. Tato eva anuminitabbasabh±vatt± duviññeyy±. Duµµhass±ti duµµhapayogassa, duddammass±ti attho. Sakk± hoti es± g±hayitu½ aññ±pohananayen±ti adhipp±yo. Adukkhamasukh±ya cetovimuttiy±ti idameva catutthajjh±na½ daµµhabba½. Paccayadassanatthanti adhigamassa up±yabh³tapaccayadassanattha½. Ten±ha “dukkhappah±n±dayo hi tass± paccay±”ti. Dukkhappah±n±dayoti ca sopac±r± paµhamajjh±n±dayovettha adhippet±. Pah²n±ti vutt± “pañcanna½ orambh±giy±na½ sa½yojan±na½ parikkhay±”ti. Et±ti sukh±dayo vedan±. Somanassa½ r±gassa paccayo. Vuttañhi “sukh±ya kho, ±vuso vis±kha, vedan±ya r±g±nusayo anuset²”ti (ma. ni. 1.465). Domanassa½ dosassa paccayo. Vuttampi ceta½ “dukkh±ya kho, ±vuso vis±kha, vedan±ya paµigh±nusayo anuset²”ti. Sukh±digh±ten±ti sukh±d²na½ pah±nena. Assa jh±nassa. Na dukkhanti adukkha½, dukkhavidhura½. Yasm± tattha dukkha½ natthi, tasm± vutta½ “dukkh±bh±ven±”ti. Asukhanti etthapi eseva nayo. Eten±ti dukkhasukhapaµikkhepavacanena. “Paµipakkhabh³tan”ti ida½ idha tatiyavedan±ya dukkh±d²na½ samatikkamavasena pattabbatt± vutta½, na kusal±kusal±na½ viya ujuvipaccan²kat±ya. Iµµh±niµµhavipar²tassa majjhatt±rammaºassa, iµµh±niµµhavipar²ta½ v± majjhatt±k±rena anubhavanalakkhaº± iµµh±niµµhavipar²t±nubhavanalakkhaº±. Tato eva majjhattaras±. Avibh³tapaccupaµµh±n±ti sukhadukkh±ni viya na vibh³t±k±r± piµµhip±s±ºe migagatamaggo viya tehi anum±tabb± avibh³t±k±ropaµµh±n±. Sukhanirodho n±ma idha catutthajjh±n³pac±ro, so padaµµh±na½ etiss±ti sukhanirodhapadaµµh±n±. 89. “Upekkh±satip±risuddhin”ti purimapade uttarapadalopeneta½ sam±sapadanti ±ha “upekkh±ya janitasatip±risuddhin”ti. Sabbapaccan²kadhammaparisuddh±ya paccan²kasamanepi aby±vaµ±ya p±risuddhi-upekkh±ya vattam±n±ya catutthajjh±ne sati sampaha½sanapaññ± viya suparisuddh±, suvisad± ca hot²ti ±ha “y± ca tass± satiy± p±risuddhi, s± upekkh±ya kat±, na aññen±”ti. Yadi tatramajjhattat± idha “upekkh±”ti adhippet±, katha½ satiyeva “parisuddh±”ti vutt±ti ±ha “na kevalan”ti-±di. Evampi kasm± ayameva sati “upekkh±satip±risuddh²”ti vutt±ti anuyoga½ sandh±ya “tattha kiñc±p²”ti-±di vutta½. Tattha heµµh± t²su jh±nesu vijjam±n±yapi tatramajjhattat±ya paccan²k±bhibhavato, sah±yapaccayavekallato ca ap±risuddhi, tath± ta½sampayutt±na½. Tadabh±vato idha p±risuddh²ti imamattha½ r³pakavasena dassetu½ “yath± pan±”ti-±di vutta½. S³riyappabh±bhibhav±ti s³riyappabh±ya abhibhuyyam±natt±. Atikkhat±ya candalekh± viya rattipi sommasabh±v± sabh±g±ya rattiyameva ca candalekh± samujjalat²ti s± tass± sabh±g±ti dassento “sommabh±vena ca attano upak±rakattena v± sabh±g±ya rattiy±”ti ±ha. “Ekav²thiyan”ti ida½ tattha somanassassa eka½sena abh±vato vutta½, na tato purimataresu eka½sena bh±vato. Yath± pana vitakk±dayo dutiy±dijjh±nakkhaºeyeva pah²yanti, na tesa½ ekav²thiya½ purimajavanesu, na evametanti dassetu½ vutta½. Catukkajjh±neti catukkanayavasena nibbattitajjh±nacatukke.