Sam±dhicatukkavaººan±

Paµhamasamann±h±ro bh±vana½ ±rabhantassa “pathav² pathav²”ti-±din± kammaµµh±ne paµham±bhiniveso. Tassa tassa jh±nassa upac±ranti n²varaºavitakkavic±ranikanti-±d²na½ v³pasame thirabh³ta½ k±m±vacarajjh±na½. “Y±va appan±”ti imin± pubbabh±gapaññ±ya eva abhiññ±bh±vo vutto viya dissat²ti vadanti Appan±paññ± pana abhiññ±va. Yadaggena hi pubbabh±gapaññ±ya dandhas²ghat±, tadaggena appan±paññ±yap²ti. Samud±c±ragahaºat±y±ti samud±c±rassa gahaºabh±vena, pavattib±hullatoti attho. Asukh±sevan±ti kasirabh±van±.
Palibodhupacched±d²n²ti ±di-saddena bh±van±vidh±n±parih±pan±di½ saªgaºh±ti. Asapp±yasev²ti upac±r±dhigamato pubbe asapp±yasevit±ya dukkh± paµipad±. Pacch± asapp±yasevit±ya dandh± abhiññ± hoti. Sapp±yasevinoti etth±pi eseva nayo. Pubbabh±geti upac±rajjh±n±dhigamato orabh±ge. Aparabh±geti tato uddha½. Tassa vomissakat±ti yo pubbabh±ge asapp±ya½ sevitv± aparabh±ge sapp±yasev², tassa dukkh± paµipad± khipp±bhiññ±. Itarassa sukh± paµipad± dandh±bhiññ± hoti. Eva½ paµhamacatutth±na½ vomissakat±ya dutiyatatiy±ti attho. Akatapalibodhupacchedassa saparipanthat±ya paµipad± dukkh± hoti, itarassa sukh±. Asamp±dita-appan±kosallassa ñ±ºassa avisadat±ya dandh± abhiññ± hoti, visadat±ya khipp± abhiññ±.
Taºh±-avijj±vasen±ti taºh±-avijj±na½ abhibhav±nabhibhavavasena. Samathavipassan±dhik±ravasen±ti samathavipassan±su asato, sato ca adhik±rassa vasena. Taºh±ya sam±dhissa ujupaµipakkhatt± s± samathapaµipad±ya paripanthin²ti ±ha “taºh±bhibh³tassa hi dukkh± paµipad± hot²”ti. Abhibhavo cass± itarakilesehi adhikat±ya anabhibh³tassa taºh±y±ti adhik±rato veditabba½. Tath± avijj± paññ±ya ujupaµipakkh±ti tadabhibh³tassa dandh±bhiññat± vutt±. Akat±dhik±roti bhavantare akataparicayo yath± paguºa½ katv± vissaµµhagantho appamattakena payogena suppavatti v±cuggatova hoti, eva½ pubbe kataparicayassa bh±van± appakasireneva ijjhat²ti ±ha “kat±dhik±rassa sukh±”ti. Sv±ya½ akato, kato ca adhik±ro samathanissito paµipad±ya½ vutto sam±dhippadh±natt± paµipad±ya. Vipassan±nissito abhiññ±ya½ ñ±ºappadh±natt± appan±ya. Kilesindriyavasen±ti tikkh±tikkh±na½ kilesindriy±na½ vasena. Ten±ha “tibbakilesass±”ti-±di Tattha kiles± k±macchand±dayo, indriy±ni saddh±d²ni.
Yath±vutt± paµipad±bhiññ± puggal±dhiµµh±n±ti dhammaniddesampi puggal±dhiµµh±namukhena dassetu½ “yo puggalo”ti-±di vutta½. Appaguºoti na subh±vito vas²bh±va½ ap±pito. Ten±ha “uparijh±nassa paccayo bhavitu½ na sakkot²”ti. Aya½ parittoti aya½ sam±dhi app±nubh±vat±ya paritto. Ava¹¹hiteti ekaªguladvaªgulamattampi na va¹¹hite yath±-upaµµhite ±rammaºe. Ekaªgulamattampi hi va¹¹hita½ appam±ºamev±ti vadanti. “Paguºo subh±vito”ti vatv± “uparijh±nassa paccayo bhavitu½ sakkot²”ti imin± yath± paguºopi uparijh±nassa paccayo bhavitu½ asakkonto sam±dhi parittoyeva hoti, na appam±ºo, eva½ ñ±ºuttarassa ek±saneneva uparijh±nanibbattanen±ti subh±vitopi uparijh±nassa paccayabh±vasaªkh±t±ya subh±vitakiccasiddhiy± “appam±ºo”tveva vuccati. Apare pana sace subh±vito paguºo vas²bh±va½ patto uparijh±nassa paccayo ahontopi appam±ºo eva, pam±ºakar±na½ r±g±dipaµipakkh±na½ suvid³rabh±vatoti vadanti. Vuttalakkhaºavomissat±y±ti yo appaguºo uparijh±nassa paccayo bhavitu½ na sakkoti, va¹¹hite ±rammaºe pavatto, aya½ paritto appam±º±rammaºo. Yo pana paguºo uparijh±nassa paccayo bhavitu½ sakkoti, ava¹¹hite ±rammaºe pavatto, aya½ appam±ºo paritt±rammaºoti eva½ paµhamacatutthasam±dh²na½ vuttalakkhaºassa vomissakabh±vena dutiyatatiyasam±dhisaªg±hako vomissakanayo veditabbo.
Tatoti tato paµhamajjh±nato uddha½. Virattap²tikanti atikkantap²tika½ v± jigucchitap²tika½ v±. Avayavo samud±yassa aªganti vuccati, “senaªga½ rathaªgan”ti-±d²su viy±ti ±ha “catunna½ jh±n±na½ aªgabh³t± catt±ro sam±dh²”ti.
H±na½ bhajat²ti h±nabh±giyo, h±nabh±go v± etassa atth²ti h±nabh±giyo, parih±nakoµµh±sikoti attho. ¾layassa apekkh±ya apariccajanato µhiti½ bhajat²ti µhitibh±giyo. Visesa½ bhajat²ti visesabh±giyo. Paccan²kasamud±c±ravasen±ti tassa tassa jh±nassa paccan²k±na½ n²varaºavitakkavic±r±d²na½ pavattivasena. Tadanudhammat±y±ti tadanur³pabh³t±ya satiy±. Saºµh±navasen±ti saºµhahanavasena patiµµh±navasena. “S± pana tadass±dasaªkh±t±, tadass±dasampayuttakkhandhasaªkh±t± v± micch±sat²”ti sammohavinodaniya½ (vibha. aµµha. 799) vutta½. Tattha s±pekkhassa upari visesa½ nibbattetu½ asakkuºeyyatt± avigatanikantik± ta½ta½pariharaºasat²tipi vattu½ vaµµati. Evañca katv± “satiy± v± nikantiy± v±”ti vikappavacanañca yutta½ hoti. Vises±dhigamavasen±ti vises±dhigamassa paccayabh±vavasena, visesa½ v± adhigacchati eten±ti vises±dhigamo, tassa vasena. Nibbid±sahagatasaññ±manasik±rasamud±c±ravasen±ti ±d²navadassanapubbaªgamanibbindanañ±ºasampayuttasaññ±ya ca ±bhogassa ca pavattivasena. Nibbedhabh±giyat±ti sacc±na½ nibbijjhanapakkhikat± vipassan±ya sa½vattat²ti attho.
K±masahagat±ti k±m±rammaº±, k±masaññ±hi v± vokiºº±. Avitakkasahagat±ti “katha½ nu kho me avitakka½ jh±na½ bhaveyy±”ti eva½ avitakk±rammaº± avitakkavisay±. K±mañc±ya½ “paµhamassa jh±nass±”ti-±diko p±µho paññ±vasena ±gato, sam±dhiss±pi panettha saªgaho atthev±ti ud±haraºassa s±tthakata½ dassetu½ “t±ya pana paññ±ya sampayutt± sam±dh²pi catt±ro hont²”ti tesa½ vasena eva½ vuttanti attho.
Bh±van±mayassa sam±dhissa idh±dhippetatt± upac±rekaggat± “k±m±vacaro sam±dh²”ti vutta½. Adhipati½ karitv±ti “chandavato ce sam±dhi hoti, mayhampi eva½ hot²”ti chanda½ adhipati½, chanda½ dhura½ jeµµhaka½ pubbaªgama½ katv±. Labhati sam±dhinti eva½ ya½ sam±dhi½ labhati, aya½ vuccati chandasam±dhi, chand±dhipatisam±dh²ti attho. Eva½ v²riyasam±dhi-±dayopi veditabb±.
Catukkabhedeti catukkavasena sam±dhippabhedaniddese. Aññattha sampayogavasena vic±rena saha vattam±no vitakko pañcakanaye dutiyajjh±ne viyojitopi na suµµhu viyojitoti, tena saddhi½yeva vic±rasamatikkama½ dassetu½ vutta½ “vitakkavic±r±tikkamena tatiyan”ti. Dvidh± bhinditv± catukkabhede vutta½ dutiya½ jh±nanti yojan±. Pañcajh±naªgavasen±ti pañcanna½ jh±n±na½ aªgabh±vavasena sam±dhissa pañcavidhat± veditabb±.
40. Vibhaªgeti ñ±ºavibhaªge. Tattha hi “jh±navimokkhasam±dhisam±patt²na½ sa½kilesavod±nan”ti, ettha “sa½kilesan”ti-±di vutta½. Tattha h±nabh±giyo dhammoti apaguºehi paµhamajjh±n±d²hi vuµµhitassa saññ±manasik±r±na½ k±m±di-anupakkhandana½. Visesabh±giyo dhammoti paguºehi paµhamajjh±n±d²hi vuµµhitassa saññ±manasik±r±na½ dutiyajjh±n±di-anupakkhandana½. Ten±ha “paµhamassa jh±nassa l±bhin”ti-±di. Tassattho (vibha. aµµha. 828)– apaguºassa paµhamassa jh±nassa l±bh²na½ tato vuµµhita½ ±rammaºavasena k±masahagat± hutv± saññ±manasik±r± samud±caranti codenti tudanti, tassa k±m±nupakkhand±na½ saññ±manasik±r±na½ vasena s± paµhamajjh±napaññ± h±yati, tasm± h±nabh±gin² paññ±. Avitakkasahagat±ti avitakka½ dutiya½ jh±na½ santato paº²tato manasi karoto ±rammaºavasena avitakkasahagat± samud±caranti paguºapaµhamajjh±nato vuµµhita½ dutiyajjh±n±dhigamatth±ya codenti tudanti, tassa dutiyajjh±n±nupakkhand±na½ saññ±manasik±r±na½ vasena paµhamajjh±napaññ± visesabh³tassa dutiyajjh±nassa uppattiy± padaµµh±nat±ya visesabh±gin² paññ±. Ta½sampayutto sam±dhi idh±dhippeto. Imin± nayen±ti imin± paµhamajjh±ne vuttena vidhin± dutiyajjh±n±d²supi h±nabh±giyadhammo, visesabh±giyadhammo ca veditabbo.