15. ¾yatanadh±tuniddeso
¾yatanavitth±rakath±
510. ¾yatan±n²ti dv±das±yatan±ni– cakkh±yatana½, r³p±yatana½, sot±yatana½, sadd±yatana½, gh±n±yatana½, gandh±yatana½, jivh±yatana½, ras±yatana½, k±y±yatana½, phoµµhabb±yatana½, man±yatana½, dhamm±yatananti. Tattha–
Attha lakkhaºa t±vatva, kama saªkhepa vitth±r±;
tath± daµµhabbato ceva, viññ±tabbo vinicchayo.
Tattha visesato t±va cakkhat²ti cakkhu, r³pa½ ass±deti vibh±veti c±ti attho. R³payat²ti r³pa½, vaººavik±ra½ ±pajjam±na½ hadayaªgatabh±va½ pak±set²ti attho. Suº±t²ti sota½. Sappat²ti saddo, ud±hariyat²ti attho. Gh±yat²ti gh±na½. Gandhayat²ti gandho. Attano vatthu½ s³cayat²ti attho. J²vita½ avhayat²ti jivh±. Rasanti ta½ satt±ti raso, ass±dent²ti attho. Kucchit±na½ s±savadhamm±na½ ±yoti k±yo. ¾yoti uppattideso. Phusiyat²ti phoµµhabba½. Mun±t²ti mano. Attano lakkhaºa½ dh±rent²ti dhamm±. 511. Avisesato pana ±yatanato, ±y±na½ tananato, ±yatassa ca nayanato ±yatananti veditabba½. Cakkhur³p±d²su hi ta½ta½dv±r±rammaº± cittacetasik± dhamm± sena sena anubhavan±din± kiccena ±yatanti uµµhahanti ghaµanti, v±yamant²ti vutta½ hoti. Te ca ±yabh³te dhamme et±ni tanonti, vitth±rent²ti vutta½ hoti, idañca anamatagge sa½s±re pavatta½ at²va ±yata½ sa½s±radukkha½ y±va na nivattati, t±va nayanteva, pavattayant²ti vutta½ hoti. Iti sabbepime dhamm± ±yatanato, ±y±na½ tananato, ±yatassa ca nayanato ±yatana½ ±yatananti vuccanti. 512. Apica niv±saµµh±naµµhena ±karaµµhena samosaraºaµµh±naµµhena sañj±tidesaµµhena k±raºaµµhena ca ±yatana½ veditabba½. Tath± hi loke “issar±yatana½ v±sudev±yatanan”ti-±d²su niv±saµµh±na½ ±yatananti vuccati. “Suvaºº±yatana½ rajat±yatanan”ti-±d²su ±karo. S±sane pana “manoramme ±yatane sevanti na½ vihaªgam±”ti-±d²su (a. ni. 5.38) samosaraºaµµh±na½. “Dakkhiº±patho gunna½ ±yatanan”ti-±d²su sañj±tideso. “Tatra tatreva sakkhibhabbata½ p±puº±ti sati sati-±yatane”ti-±d²su (a. ni. 3.102) k±raºa½. Cakkhu-±d²su c±pi te te cittacetasik± dhamm± nivasanti tad±yattavuttit±y±ti cakkh±dayo ca nesa½ niv±saµµh±na½. Cakkh±d²su ca te ±kiºº± tannissitatt± tad±rammaºatt± c±ti cakkh±dayo nesa½ ±karo. Cakkh±dayo ca nesa½ samosaraºaµµh±na½, tattha tattha vatthudv±r±rammaºavasena samosaraºato. Cakkh±dayo ca nesa½ sañj±tideso, tannissay±rammaºabh±vena tattheva uppattito. Cakkh±dayo ca nesa½ k±raºa½, tesa½ abh±ve abh±vatoti. Iti niv±saµµh±naµµhena, ±karaµµhena, samosaraºaµµh±naµµhena, sañj±tidesaµµhena, k±raºaµµhenac±ti imehipi k±raºehi ete dhamm± ±yatana½ ±yatananti vuccanti. Tasm± yath±vuttena atthena cakkhu ca ta½ ±yatanañc±ti cakkh±yatana½…pe… dhamm± ca te ±yatanañc±ti dhamm±yatananti eva½ t±vettha atthato viññ±tabbo vinicchayo. 513. Lakkhaº±ti cakkh±d²na½ lakkhaºatopettha viññ±tabbo vinicchayo. T±ni ca pana tesa½ lakkhaº±ni khandhaniddese vuttanayeneva veditabb±ni. T±vatvatoti t±vabh±vato. Ida½ vutta½ hoti– cakkh±dayopi hi dhamm± eva, eva½ sati dhamm±yatanamicceva avatv± kasm± dv±das±yatan±n²ti vutt±n²ti ce. Chaviññ±ºak±yuppattidv±r±rammaºavavatth±nato idha channa½ viññ±ºak±y±na½ dv±rabh±vena ±rammaºabh±vena ca vavatth±nato ayametesa½ bhedo hot²ti dv±dasa vutt±ni, cakkhuviññ±ºav²thipariy±pannassa hi viññ±ºak±yassa cakkh±yatanameva uppattidv±ra½, r³p±yatanameva c±rammaºa½, tath± itar±ni itaresa½. Chaµµhassa pana bhavaªgamanasaªkh±to man±yatanekadesova uppattidv±ra½, as±dh±raºameva ca dhamm±yatana½ ±rammaºanti Iti channa½ viññ±ºak±y±na½ uppattidv±r±rammaºavavatth±nato dv±dasa vutt±n²ti evamettha t±vatvato viññ±tabbo vinicchayo. 514. Kamatoti idh±pi pubbe vuttesu uppattikkam±d²su desan±kkamova yujjati. Ajjhattikesu hi ±yatanesu sanidassanasappaµighavisayatt± cakkh±yatana½ p±kaµanti paµhama½ desita½, tato anidassanasappaµighavisay±ni sot±yatan±d²ni. Atha v± dassan±nuttariyasavan±nuttariyahetubh±vena bah³pak±ratt± ajjhattikesu cakkh±yatanasot±yatan±ni paµhama½ desit±ni, tato gh±n±yatan±d²ni t²ºi, pañcannampi gocaravisayatt± ante man±yatana½, cakkh±yatan±d²na½ pana gocaratt± tassa tassa antarantar±ni b±hiresu r³p±yatan±d²ni. Apica viññ±ºuppattik±raºavavatth±natopi ayametesa½ kamo veditabbo. Vuttañheta½ “cakkhuñca paµicca r³pe ca uppajjati cakkhuviññ±ºa½…pe… manañca paµicca dhamme ca uppajjati manoviññ±ºan”ti (ma. ni. 3.421; sa½. ni. 2.43). Eva½ kamatopettha viññ±tabbo vinicchayo. 515. Saªkhepavitth±r±ti saªkhepato hi man±yatanassa ceva dhamm±yatanekadesassa ca n±mena tadavases±nañca ±yatan±na½ r³pena saªgahitatt± dv±das±pi ±yatan±ni n±mar³pamattameva honti. Vitth±rato pana ajjhattikesu t±va cakkh±yatana½ j±tivasena cakkhupas±damattameva, paccayagatinik±yapuggalabhedato pana anantappabheda½. Tath± sot±yatan±d²ni catt±ri. Man±yatana½ kusal±kusalavip±kakiriyaviññ±ºabhedena ek³nanavutippabheda½ ekav²suttarasatappabhedañca. Vatthupaµipad±dibhedato pana anantappabheda½. R³pasaddagandharas±yatan±ni visabh±gapaccay±dibhedato anantappabhed±ni. Phoµµhabb±yatana½ pathav²dh±tutejodh±tuv±yodh±tuvasena tippabheda½. Paccay±dibhedato anekappabheda½. Dhamm±yatana½ vedan±saññ±saªkh±rakkhandhasukhumar³panibb±n±na½ sabh±van±nattabhedato anekappabhedanti. Eva½ saªkhepavitth±r± viññ±tabbo vinicchayo. 516. Daµµhabbatoti ettha pana sabb±neva saªkhat±ni ±yatan±ni an±gamanato aniggamanato ca daµµhabb±ni. Na hi t±ni pubbe uday± kutoci ±gacchanti, napi uddha½ vay± kuhiñci gacchanti, atha kho pubbe uday± appaµiladdhasabh±v±ni uddha½ vay± paribhinnasabh±v±ni, pubbant±parantavemajjhe paccay±yattavuttit±ya avas±ni pavattanti. Tasm± an±gamanato aniggamanato ca daµµhabb±ni. Tath± nir²hakato aby±p±rato ca. Na hi cakkhur³p±d²na½ eva½ hoti “aho vata amh±ka½ s±maggiya½ viññ±ºa½ n±ma uppajjeyy±”ti, na ca t±ni viññ±ºupp±danattha½ dv±rabh±vena vatthubh±vena ±rammaºabh±vena v± ²hanti, na by±p±ram±pajjanti, atha kho dhammat±ves±, ya½ cakkhur³p±dis±maggiya½ cakkhuviññ±º±d²ni sambhavant²ti. Tasm± nir²hakato aby±p±rato ca daµµhabb±ni. Apica ajjhattik±ni suññag±mo viya daµµhabb±ni, dhuvasubhasukhattabh±vavirahitatt±. B±hir±ni g±magh±takacor± viya, ajjhattik±na½ abhigh±takatt±. Vuttañheta½ “cakkhu, bhikkhave, haññati man±p±man±pehi r³peh²”ti vitth±ro. Apica ajjhattik±ni cha p±ºak± viya daµµhabb±ni, b±hir±ni tesa½ gocar± viy±ti. Evamettha daµµhabbato viññ±tabbo vinicchayo.
Ida½ t±va ±yatan±na½ vitth±rakath±mukha½.