2. Paccan²k±nulomavaººan±

6. Id±ni yath± parav±dino pubbapakkhe sati sakav±dino dhammeneva tathena sujayo hoti, tath± v±duppatti½ dassetu½ puggalo nupalabbhat²ti paccan²k±nulomapañcaka½ ±raddha½. Tattha paccan²ke pucch± parav±dissa, r³p±dibheda½ saccikaµµhaparamattha½ sandh±ya paµiññ± sakav±dissa. Suddhasammutisacca½ v± paramatthamissaka½ v± sammutisacca½ sandh±ya yo saccikaµµhoti puna anuyogo parav±dissa, sammutivasena nupalabbhat²ti navattabbatt± missakavasena v± anuyogassa sa½kiººatt± na hevanti paµikkhepo sakav±dissa. Paµiññ±ta½ paµikkhipat²ti vacanas±maññamattena ±j±n±hi niggahanti-±divacana½ parav±dissa. Evamaya½ puggalo nupalabbhat²ti dutiyav±da½ niss±ya dutiyo niggaho hot²ti veditabbo. Eva½ tena chalena niggaho ±ropito.
7-10. Id±ni dhammena samena attano v±de jaya½ dassetu½ anulomanaye pucch± sakav±dissa, attano laddhi½ niss±ya paµiññ± parav±dissa. Laddhiy± ok±sa½ adatv± paramatthavasena puna anuyogo sakav±dissa, paramatthavasena puggalassa abh±vato paµikkhepo parav±dissa. Tato para½ dhammena samena attano jayadassanattha½ ±j±n±hi paµikammanti-±di sabba½ sakav±d²vacanameva hoti. Tattha sabbesa½ paµikammaniggahopanayananiggamanacatukk±na½ heµµh± vuttanayeneva attho veditabbo. Evamida½ puggalo nupalabbhat²ti-±dikassa paccan²kapañcakassa upalabbhat²ti-±d²na½ paµikammaniggahopanayananiggamanacatukk±nañca vasena paccan²k±nulomapañcaka½ n±ma niddiµµha½ hoti. Evamet±ni paµhamasaccikaµµhe dve pañcak±ni niddiµµh±ni. Tattha purimapañcake parav±dissa sakav±din± kato niggaho suniggaho. Sakav±dissa pana parav±din± chalav±da½ niss±ya paµikamma½ katv± attan± s±dhito jayo dujjayo. Dutiyapañcake sakav±dissa parav±din± kato niggaho dunniggaho. Parav±dissa pana sakav±din± dhammav±da½ niss±ya paµikamma½ katv± attan± s±dhito jayo sujayoti paµhamasaccikaµµho. Tattheta½ vuccati–
“Niggaho parav±dissa, suddho paµhamapañcake;
asuddho pana tasseva, paµikammajayo tahi½.
“Niggaho sakav±dissa, asuddho dutiyapañcake;
visuddho pana tasseva, paµikammajayo tahi½.
“Tasm± dv²supi µh±nesu, jayova sakav±dino;
dhammena hi jayo n±ma, adhammena kuto jayo.
“Saccikaµµhe yath± cettha, pañcakadvayamaº¹ite;
dhamm±dhammavaseneva, vutto jayapar±jayo.
“Ito paresu sabbesu, saccikaµµhesu paº¹ito;
evameva vibh±veyya, ubho jayapar±jaye”ti.

2. Ok±sasaccikaµµho

1. Anulomapaccan²kavaººan±

11. Eva½ suddhikasaccikaµµha½ vitth±retv± id±ni tameva aparehi ok±s±d²hi nayehi vitth±retu½ puna puggalo upalabbhat²ti-±di ±raddha½. Tattha pucch± sakav±dissa, paµiññ± parav±dissa. Puna sabbatth±ti sar²ra½ sandh±ya anuyogo sakav±dissa, r³pasmi½ att±na½ samanupassan±dosañca ‘añña½ j²va½ añña½ sar²ran’ti ±pajjanadosañca disv± paµikkhepo parav±dissa. Sesamettha anulomapaccan²kapañcake heµµh± vuttanayeneva veditabba½. P±µho pana saªkhitto Tattha yasm± sar²ra½ sandh±ya “sabbattha na upalabbhat²”ti vutte sar²rato bahi upalabbhat²ti ±pajjati. Tasm± paccan²ke paµikkhepo sakav±dissa, paµhama½ anuj±nitv± pacch± avaj±n±t²ti chalav±dassa vasena paµikamma½ parav±dissa. Sesa½ p±kaµameva.

3. K±lasaccikaµµho

1. Anulomapaccan²kavaººan±

12. Dutiyanaye sabbad±ti purimapacchimaj±tik±lañca dharam±naparinibbutak±lañca sandh±ya anuyogo sakav±dissa, sveva khattiyo so br±hmaºoti-±d²na½ ±pattidosañca dharam±naparinibbut±na½ vises±bh±vadosañca disv± paµikkhepo parav±dissa. Sesa½ paµhamanaye vuttasadisameva.

4. Avayavasaccikaµµho

1. Anulomapaccan²kavaººan±

13. Tatiyanaye sabbes³ti khandh±yatan±d²ni sandh±ya anuyogo sakav±dissa, r³pasmi½ att±, cakkhusmi½ att±ti-±didosabhayena paµikkhepo parav±dissa. Sesa½ t±disamev±ti.

Ok±sadisaccikaµµh±di

2. Paccan²k±nulomavaººan±

14. Evamet±ni t²ºi anulomapaccan²kapañcake anulomamattavaseneva t±va paµip±µiy± bh±jetv± puna paccan²k±nulomapañcake paccan²kamattavaseneva bh±jetu½ puggalo nupalabbhat²ti-±di ±raddha½. Tattha anulomapañcakassa p±¼iya½ saªkhipitv± ±gate paccan²ke vuttanayeneva paccan²kassa ca p±¼iya½ saªkhipitv± ±gate anulome vuttanayeneva attho veditabbo. Ett±vat± suddhikassa ceva imesañca tiººanti catunna½ saccikaµµh±na½ ekekasmi½ saccikaµµhe anulomapaccan²kassa paccan²k±nulomassa c±ti dvinna½ dvinna½ paccan²k±na½ vasena aya½ aµµhamukh± n±ma v±dayutti niddiµµh± hot²ti veditabb±. Y± ekekasmi½ mukhe ekekassa niggahassa vasena aµµhakaniggahoti p±¼iya½ likhiyati. Tattheta½ vuccati–
“Eva½ catubbidhe pañhe, pañcakadvayabhedato;
es± aµµhamukh± n±ma, v±dayutti pak±sit±.
“Aµµheva niggah± tattha, catt±ro tesu dhammik±;
adhammik± ca catt±ro, sabbattha sakav±dino;
jayo par±jayo ceva, sabbattha parav±dino”ti.

Saccikaµµhavaººan± niµµhit±.

5. Suddhikasa½sandanavaººan±

17-27. Id±ni r³p±d²hi saddhi½ saccikaµµhasa½sandana½ hoti. Tattha r³pañc±ti yath± r³pa½ paramatthato upalabbhati, ki½ te puggalopi tatheva upalabbhat²ti sandh±ya pucch± sakav±dissa, atthi puggaloti vacanamatta½ gahetv± paµiññ± parav±dissa. Yadi te r³pa½ viya paramatthato puggalo atthi, r³pato vedan±d²na½ viya puggalass±pi aññatta½ ±pajjat²ti anuyogo sakav±dissa, samayasuttavirodha½ disv± paµikkhepo parav±dissa. Sesa½ atthato p±kaµameva. Dhammato panettha sattapaññ±sabhedassa saccikaµµhaparamatthassa vasena sakav±d²pakkham³lake anulomapaccan²ke sattapaññ±sa anulomapañcak±ni dassit±ni. Paµikammacatukk±d²ni saªkhitt±ni. Parav±d²pakkham³lakepi paccan²k±nulome sattapaññ±sa paµilomapañcak±ni dassit±ni. Paµikammacatukk±d²ni saªkhitt±ni. Tattha “vutta½ bhagavat±”ti vacanamattena puggalassa atthita½ r³passa ca saccikaµµhaparamatthavasena upalabbhan²yata½ dassetv± ubhinna½ aññatta½ paµij±n±panattha½ vutta½ bhagavat±ti anuyogo parav±dissa, sammutiparamatth±na½ ekattan±nattapañhassa µhapan²yatt± paµikkhepo sakav±dissa. Sesamidh±pi atthato p±kaµamev±ti.

Suddhikasa½sandanavaººan±.

6. Opammasa½sandanavaººan±

28-36. Id±ni r³p±d²heva saddhi½ opammavasena saccikaµµhasa½sandana½ hoti. Tattha r³pavedan±na½ upaladdhis±maññena aññattapucch± ca puggalar³p±na½ upaladdhis±maññapucch± c±ti pucch±dvayampi sakav±dissa, ubhopi paµiññ± parav±dissa. Parav±din± anuññ±tena upaladdhis±maññena r³pavedan±na½ viya r³papuggal±na½ aññatt±nuyogo sakav±dissa, paµikkhepo itarassa. Sesamidh±pi atthato p±kaµameva. Dhammato panettha r³pam³lak±d²na½ cakk±nañca vasena sakav±d²pakkhe v²s±dhik±ni nava niggahapañcakasat±ni dassit±ni. Katha½? Khandhesu t±va r³pam³lake cakke catt±ri, tath± vedan±dim³lakes³ti v²sati. ¾yatanesu cakkh±yatanam³lake cakke ek±dasa, tath± seses³ti dvatti½sasata½. Dh±t³su cakkhudh±tum³lake cakke sattarasa, tath± seses³ti ch±dhik±ni t²ºi sat±ni. Indriyesu cakkhundriyam³lake cakke ekav²sati, tath± seses³ti dv±saµµh±dhik±ni catt±ri sat±ni. Eva½ sabb±nipi v²s±dhik±ni nava niggahapañcakasat±ni honti.
37-45. Parav±d²pakkhepi r³pa½ upalabbhat²ti anulomavaseneva r³pavedan±d²na½ aññattapaµiñña½ k±retv± puna atthi puggaloti sutta½ niss±ya chalavasena puggalassa r³p±d²hi upaladdhis±mañña½ ±ropetv± aññatt±nuyogo kato. Sesamidh±pi atthato utt±nameva. Dhammatopi sakav±d²pakkhe vuttanayena v²s±dhik±ni nava paµikammapañcakasat±ni dassit±ni.

R³p±d²hi saddhi½ opammavasena saccikaµµhasa½sandana½.

7. Catukkanayasa½sandanavaººan±

46-52. Id±ni ya½ saccikaµµhaparamatthena upalabbhati, tena yasm± r³p±d²su sattapaññ±s±ya saccikaµµhaparamatthesu aññatarena bhavitabba½; r³p±dinissitena v±, aññatra v± r³p±d²hi, r³p±d²na½ v± nissayena, tasm± imin± catukkanayena saccikaµµhasa½sandana½ ±raddha½. Tattha r³pa½ puggaloti anuyogo sakav±dissa, ucchedadiµµhibhayena na hev±ti paµikkhepo parav±dissa, niggah±ropana½ sakav±dissa. Ki½ paneta½ yutta½, nanu r³pa½ vedan±ti vuttampi paµikkhipitabbamev±ti? ¾ma paµikkhipitabba½. Ta½ pana r³pato vedan±ya aññasabh±vasabbh±vato, na aññatt±bh±vato. Ayañca r³p±d²su ekadhammatopi puggalassa aññatta½ na icchati, tasm± yutta½. Ayañca anuyogo r³pa½ puggalo…pe… aññ±t±vindriya½ puggaloti sakala½ paramatthasacca½ sandh±ya ±raddho. Sakala½ pana paccattalakkhaºavasena ekato vattu½ na sakk±ti tantivasena anuyogalakkhaºamattameta½ µhapita½. Tena viññ³ attha½ vibh±venti. V±dak±mena pana ima½ lakkhaºa½ gahetv± yath± yath± parav±dissa ok±so na hoti, tath± tath± vattabba½. Iti tantivasena anuyogalakkhaºassa µhapitatt±pi yuttameva. Imin± nayena sabb±nuyogesu attho veditabbo.
Aya½ pana viseso– r³pasmi½ puggaloti-±d²su yath± eka½ mah±bh³ta½ niss±ya tayo mah±bh³t±, vatthur³pa½ niss±ya viññ±ºa½ r³pasminti vattu½ vaµµati, ki½ te eva½ r³pasmi½ puggalo? Yath± ca sabh±gavinibbhogato vedan±dayo sabbadhamm±, ar³p± v± pana catt±ro khandh±, nibb±nameva v± “aññatra r³p±”ti vattu½ vaµµati, ki½ te eva½ puggalo? Yath± ca cittasamuµµh±n±na½ r³p±na½ nissayavasena “vedan±ya r³pa½…pe… viññ±ºasmi½ r³pan”ti vattu½ vaµµati, ki½ te eva½ puggaloti? Sabb±nuyogesu pana ucchedadiµµhibhayena ceva samayavirodhena ca paµikkhepo parav±dissa. Sesamettha atthato p±kaµameva. Dhammato panettha sattapaññ±s±ya saccikaµµhesu ekekasmi½ catt±ri catt±ri katv± niggahavasena aµµhav²s±dhik±ni dve pañcakasat±ni dassit±ni. Parav±d²pakkhepi paµikammavasena tattak±neva. Y± panettha atthi puggaloti vutte sakav±dissa paµiññ±, s± sutte ±gatena sammutivasena. Yo r³pa½ puggaloti-±d²su paµikkhepo, so sakk±yadiµµhipañhassa µhapan²yatt±. Parav±dissa paµikamma½ chalavasenev±ti.

Catukkanayasa½sandana½.

Niµµhit± ca sa½sandanakath±.

8. Lakkhaºayuttivaººan±

53. Id±ni lakkhaºayutti n±ma hoti. Tattha yasm± µhapetv± nibb±na½ seso saccikaµµhaparamattho paccayapaµibaddhat±ya sappaccayo, paccayehi sam±gamma katatt± saªkhato, uppajjitv± nirujjhanato sad± abh±vato asassato, uppattik±raºasaªkh±tassa nimittassa atthit±ya sanimitto, nibb±na½ vuttappak±r±bh±vato appaccaya½ asaªkhata½ sassata½ animittanti ida½ saccikaµµhassa lakkhaºa½. Tasm± yadi puggalopi saccikaµµhaparamatthova tass±pi imin± lakkhaºena bhavitabbanti sandh±ya puggalo sappaccayoti-±dayo aµµhapi anuyog± sakav±dissa paµikkhepo parav±dissa. ¾j±n±hi niggahanti-±di panettha saªkhitta½. Evamet±ni sakav±d²pakkhe anulomapaccan²ke anulomamattavasena aµµha pañcak±ni veditabb±ni.