Yasm± panettha idameva catukka½ ±dikammikassa kammaµµh±navasena vutta½, itar±ni pana t²ºi catukk±ni ettha pattajjh±nassa vedan±cittadhamm±nupassan±vasena, tasm± ima½ kammaµµh±na½ bh±vetv± ±n±p±nacatukkajjh±napadaµµh±n±ya vipassan±ya saha paµisambhid±hi arahatta½ p±puºituk±mena ±dikammikena kulaputtena visuddhimagge vuttanayena s²laparisodhan±d²ni sabbakicc±ni katv± sattaªgasamann±gatassa ±cariyassa santike pañcasandhika½ kammaµµh±na½ uggahetabba½. Tatrime pañca sandhayo uggaho paripucch± upaµµh±na½ appan± lakkhaºanti. Tattha uggaho n±ma kammaµµh±nassa uggaºhana½. Paripucch± n±ma kammaµµh±nassa paripucchana½. Upaµµh±na½ n±ma kammaµµh±nassa upaµµh±na½. Appan± n±ma kammaµµh±nassa appan±. Lakkhaºa½ n±ma kammaµµh±nassa lakkhaºa½, “eva½ lakkhaºamida½ kammaµµh±nan”ti kammaµµh±nasabh±v³padh±raºanti vutta½ hoti. Eva½ pañcasandhika½ kammaµµh±na½ uggaºhanto attan±pi na kilamati, ±cariyampi na viheseti. Tasm± thoka½ uddis±petv± bahu½ k±la½ sajjh±yitv± eva½ pañcasandhika½ kammaµµh±na½ uggahetv± ±cariyassa santike v± aññattha v± aµµh±rasa dosayutte vih±re vajjetv± pañcaªgasamann±gate sen±sane vasantena upacchinnakhuddakapalibodhena katabhattakiccena bhattasammada½ paµivinodetv± sukhanisinnena ratanattayaguº±nussaraºena citta½ sampaha½setv± ±cariyuggahato ekapadampi aparih±pentena ida½ ±n±p±nassatikammaµµh±na½ manasi k±tabba½. Tatr±ya½ manasik±ravidhi–
“Gaºan± anubandhan±, phusan± µhapan± sallakkhaº±;
vivaµµan± p±risuddhi, tesañca paµipassan±”ti.
Tattha gaºan±ti gaºan±yeva. Anubandhan±ti anugaman±. Phusan±ti phuµµhaµµh±na½. Ýhapan±ti appan±. Sallakkhaº±ti vipassan±. Vivaµµan±ti maggo. P±risuddh²ti phala½. Tesañca paµipassan±ti paccavekkhaº±. Tattha imin± ±dikammikena kulaputtena paµhama½ gaºan±ya ida½ kammaµµh±na½ manasi k±tabba½. Gaºentena pana pañcanna½ heµµh± na µhapetabba½, dasanna½ upari na netabba½, antar± khaº¹a½ na dassetabba½. Pañcanna½ heµµh± µhapentassa hi samb±dhe ok±se cittupp±do vipphandati samb±dhe vaje sanniruddhagogaºo viya. Dasanna½ upari nentassa gaºananissitova cittupp±do hoti. Antar± khaº¹a½ dassentassa “sikh±ppatta½ nu kho me kammaµµh±na½, no”ti citta½ vikampati, tasm± ete dose vajjetv± gaºetabba½. Gaºentena ca paµhama½ dandhagaºan±ya dhaññam±pakagaºan±ya gaºetabba½. Dhaññam±pako hi n±¼i½ p³retv± “ekan”ti vatv± okirati, puna p³rento kiñci kacavara½ disv± cha¹¹ento “eka½ ekan”ti vadati. Eseva nayo dve dveti-±d²su. Evameva½ imin±pi ass±sapass±sesu yo upaµµh±ti, ta½ gahetv± “eka½ ekan”ti-±di½ katv± y±va “dasa das±”ti pavattam±na½ pavattam±na½ upalakkhetv±va gaºetabba½. Tassa eva½ gaºayato nikkhamant± ca pavisant± ca ass±sapass±s± p±kaµ± honti. Ath±nena ta½ dandhagaºana½ dhaññam±pakagaºana½ pah±ya s²ghagaºan±ya gop±lakagaºan±ya gaºetabba½. Cheko hi gop±lako sakkhar±dayo ucchaªgena gahetv± rajjudaº¹ahattho p±tova vaja½ gantv± g±vo piµµhiya½ paharitv± palighatthambhamatthake nisinno dv±ra½ patta½ patta½yeva g±va½ “eko dve”ti sakkhara½ khipitv± khipitv± gaºeti. Tiy±maratti½ samb±dhe ok±se dukkha½ vutthagogaºo nikkhamanto aññamañña½ upanigha½santo vegena vegena puñjapuñjo hutv± nikkhamati. So vegena vegena “t²ºi catt±ri pañca das±”ti gaºetiyeva, evamass±pi purimanayena gaºayato ass±sapass±s± p±kaµ± hutv± s²gha½ s²gha½ punappuna½ sañcaranti. Tato tena “punappuna½ sañcarant²”ti ñatv± anto ca bahi ca aggahetv± dv±rappatta½ dv±rappatta½yeva gahetv± “eko dve t²ºi catt±ri pañca, eko dve t²ºi catt±ri pañca cha, eko dve t²ºi catt±ri pañca cha satta…pe… aµµha nava das±”ti s²gha½ s²gha½ gaºetabbameva. Gaºan±paµibaddhe hi kammaµµh±ne gaºanabaleneva citta½ ekagga½ hoti arittupatthambhanavasena caº¹asote n±v±µhapanamiva. Tasseva½ s²gha½ s²gha½ gaºayato kammaµµh±na½ nirantara½ pavatta½ viya hutv± upaµµh±ti. Atha “nirantara½ pavattat²”ti ñatv± anto ca bahi ca v±ta½ apariggahetv± purimanayeneva vegena vegena gaºetabba½. Antopavisanav±tena hi saddhi½ citta½ pavesayato abbhantara½ v±tabbh±hata½ medap³rita½ viya hoti. Bahinikkhamanav±tena saddhi½ citta½ n²harato bahiddh± puthutt±rammaºe citta½ vikkhipati. Phuµµhaphuµµhok±se pana sati½ µhapetv± bh±ventasseva bh±van± sampajjati. Tena vutta½– “anto ca bahi ca v±ta½ apariggahetv± purimanayeneva vegena vegena gaºetabban”ti. K²vacira½ paneta½ gaºetabbanti? Y±va vin± gaºan±ya ass±sapass±s±rammaºe sati santiµµhati. Bahi visaµavitakkaviccheda½ katv± ass±sapass±s±rammaºe sati saºµh±panattha½yeva hi gaºan±ti. Eva½ gaºan±ya manasi katv± anubandhan±ya manasi k±tabba½. Anubandhan± n±ma gaºana½ paµisa½haritv± satiy± nirantara½ ass±sapass±s±na½ anugamana½. Tañca kho na ±dimajjhapariyos±n±nugamanavasena. ¾dimajjhapariyos±n±ni tass±nugamane ±d²nav± ca heµµh± vutt±yeva. Tasm± anubandhan±ya manasikarontena na ±dimajjhapariyos±navasena manasi k±tabba½, apica kho phusan±vasena ca µhapan±vasena ca manasi k±tabba½. Gaºan±nubandhan±vasena viya hi phusan±µhapan±vasena visu½ manasik±ro natthi, phuµµhaphuµµhaµµh±neyeva pana gaºento gaºan±ya ca phusan±ya ca manasi karoti, tattheva gaºana½ paµisa½haritv± te satiy± anubandhanto, appan±vasena ca citta½ µhapento “anubandhan±ya ca phusan±ya ca µhapan±ya ca manasi karot²”ti vuccati. Sv±yamattho aµµhakath±su vuttapaªgu¼adov±rikopam±hi idheva p±¼iya½ vuttakakac³pam±ya ca veditabbo. Tatr±ya½ paªgu¼opam±– seyyath±pi paªgu¼o dol±ya k²¼ata½ m±t±putt±na½ dola½ khipitv± tattheva dol±thambham³le nisinno kamena ±gacchantassa ca gacchantassa ca dol±phalakassa ubho koµiyo majjhañca passati, na ca ubhokoµimajjh±na½ dassanattha½ by±vaµo hoti, evameva bhikkhu sativasena upanibandhanatthambham³le µhatv± ass±sapass±sadola½ khipitv± tattheva nimitte satiy± nis²danto kamena ±gacchant±nañca gacchant±nañca phuµµhaµµh±ne ass±sapass±s±na½ ±dimajjhapariyos±na½ satiy± anugacchanto tattheva (visuddhi. 1.225) citta½ µhapetv± passati, na ca tesa½ dassanattha½ by±vaµo hoti. Aya½ paªgu¼opam±. Aya½ pana dov±rikopam±– seyyath±pi dov±riko nagarassa anto ca bahi ca purise “ko tva½, kuto v± ±gato, kuhi½ v± gacchasi, ki½ v± te hatthe”ti na v²ma½sati. Na hi tassa te bh±r±, dv±rappatta½ dv±rappatta½yeva pana v²ma½sati, evameva imassa bhikkhuno antopaviµµhav±t± ca bahinikkhantav±t± ca na bh±r± honti, dv±rappatt± dv±rappatt±yeva bh±r±ti aya½ dov±rikopam±. Kakac³pam± pana “nimitta½ ass±sapass±s±”ti-±din± (paµi. ma. 1.159) nayena idha vutt±yeva. Idha panassa ±gat±gatavasena amanasik±ramattameva payojananti veditabba½. Ida½ kammaµµh±na½ manasikaroto kassaci na cireneva nimittañca uppajjati, avasesajh±naªgapaµimaº¹it± appan±saªkh±t± µhapan± ca sampajjati. Kassaci pana gaºan±vaseneva manasik±rak±lato pabhuti yath± s±raddhak±yassa mañce v± p²µhe v± nis²dato mañcap²µha½ onamati vik³jati, paccattharaºa½ vali½ gaºh±ti, as±raddhak±yassa pana nis²dato neva mañcap²µha½ onamati na vik³jati, na paccattharaºa½ vali½ gaºh±ti, t³lapicup³rita½ viya mañcap²µha½ hoti Kasm±? Yasm± as±raddho k±yo lahuko hoti, evameva½ gaºan±vasena manasik±rak±lato pabhuti anukkamato o¼±rika-ass±sapass±sanirodhavasena k±yadarathe v³pasante k±yopi cittampi lahuka½ hoti, sar²ra½ ±k±se laªghan±k±rappatta½ viya hoti. Tassa o¼±rike ass±sapass±se niruddhe sukhuma-ass±sapass±sanimitt±rammaºa½ citta½ pavattati Tasmimpi niruddhe apar±para½ tato sukhumatara½ sukhumatara½ ass±sapass±sanimitt±rammaºa½ pavattatiyeva. Sv±yamattho upari vuttaka½sath±lopam±ya veditabbo. Yath± hi aññ±ni kammaµµh±n±ni upar³pari vibh³t±ni honti, na tath± ida½. Ida½ pana upar³pari bh±ventassa sukhumatta½ gacchati, upaµµh±nampi na upagacchati. Eva½ anupaµµhahante pana tasmi½ tena bhikkhun± “±cariya½ pucchiss±m²”ti v± “naµµha½ d±ni me kammaµµh±nan”ti v± uµµh±y±san± na gantabba½. Iriy±patha½ vikopetv± gacchato hi kammaµµh±na½ navanavameva hoti. Tasm± yath±nisinneneva desato ±haritabba½. Tatr±ya½ ±haraº³p±yo– tena bhikkhun± kammaµµh±nassa anupaµµh±nabh±va½ ñatv± iti paµisañcikkhitabba½ “ime ass±sapass±s± n±ma kattha atthi, kattha natthi. Kassa v± atthi, kassa v± natth²”ti. Atheva½ paµisañcikkhato “ime antom±tukucchiya½ natthi, udake nimugg±na½ natthi, tath± asaññ²bh³t±na½ mat±na½ catutthajjh±nasam±pann±na½ r³p±r³pabhavasamaªg²na½ nirodhasam±pann±nan”ti ñatv± eva½ attan±va att± paµicodetabbo “nanu, tva½ paº¹ita, neva m±tukucchigato, na udake nimuggo, na asaññ²bh³to, na mato, na catutthajjh±nasam±panno, na r³p±r³pabhavasamaªg², na nirodhasam±panno. Atthiyeva te ass±sapass±s±, mandapaññat±ya pana pariggahetu½ na sakkos²”ti. Ath±nena pakatiphuµµhavasena citta½ µhapetv± manasik±ro pavattetabbo. Ime hi d²ghan±sikassa n±s±puµa½ ghaµµent± pavattanti, rassan±sikassa uttaroµµha½. Tasm±nena ima½ n±ma µh±na½ ghaµµent²ti nimitta½ µhapetabba½. Imameva hi atthavasa½ paµicca vutta½ bhagavat±– “n±ha½, bhikkhave, muµµhassatissa asampaj±nassa ±n±p±nassatibh±vana½ vad±m²”ti (ma. ni. 3.149; sa½. ni. 5.992). Kiñc±pi hi ya½kiñci kammaµµh±na½ satassa sampaj±nasseva sampajjati, ito añña½ pana manasikarontassa p±kaµa½ hoti. Ida½ pana ±n±p±nassatikammaµµh±na½ garuka½ garukabh±vana½ buddhapaccekabuddhabuddhaputt±na½ mah±puris±na½yeva manasik±rabh³mibh³ta½, na ceva ittara½, na ca ittarasattasam±sevita½. Yath± yath± manasi kar²yati, tath± tath± santañceva hoti sukhumañca. Tasm± ettha balavat² sati ca paññ± ca icchitabb±. Yath± hi maµµhas±µakassa tunnakaraºak±le s³cipi sukhum± icchitabb±, s³cip±savedhanampi tato sukhumatara½, evameva½ maµµhas±µakasadisassa imassa kammaµµh±nassa bh±van±k±le s³cipaµibh±g± satipi s³cip±savedhanapaµibh±g± ta½sampayutt± paññ±pi balavat² icchitabb±. T±hi ca pana satipaññ±hi samann±gatena bhikkhun± na te ass±sapass±s± aññatra pakatiphuµµhok±s± pariyesitabb±. Yath± hi kassako khetta½ kasitv± bal²badde muñcitv± gocaramukhe katv± ch±y±ya nisinno vissameyya, athassa te bal²badd± vegena aµavi½ paviseyyu½. Yo hoti cheko kassako, so puna te gahetv± yojetuk±mo na tesa½ anupada½ gantv± aµavi½ ±hiº¹ati. Atha kho rasmiñca patodañca gahetv± ujukameva tesa½ nip±tanatittha½ gantv± nis²dati v± nipajjati v±. Atha te goºe divasabh±ga½ caritv± nip±tanatittha½ otaritv± nhatv± ca pivitv± ca paccuttaritv± µhite disv± rasmiy± bandhitv± patodena vijjhanto ±netv± yojetv± puna kamma½ karoti. Evameva½ tena bhikkhun± na te ass±sapass±s± aññatra pakatiphuµµhok±s± pariyesitabb±. Satirasmi½ pana paññ±patodañca gahetv± pakatiphuµµhok±se citta½ µhapetv± manasik±ro pavattetabbo. Eva½ hissa manasikaroto na cirasseva te upaµµhahanti nip±tanatitthe viya goº±. Tato tena satirasmiy± bandhitv± tasmi½yeva µh±ne yojetv± paññ±patodena vijjhantena punappuna½ kammaµµh±na½ anuyuñjitabba½. Tassevamanuyuñjato na cirasseva nimitta½ upaµµh±ti. Ta½ paneta½ na sabbesa½ ekasadisa½ hoti, apica kho kassaci sukhasamphassa½ upp±dayam±no t³lapicu viya kapp±sapicu viya v±tadh±r± viya ca upaµµh±t²ti ekacce ±hu.