Dhammaratananti–
“Citt²kata½ mahagghañca, atula½ dullabhadassana½;
anomasattaparibhoga½, ratana½ tena vuccat²”ti. (Khu. p±. aµµha. 6.3; d². ni. aµµha. 2.33)–
Eva½ vaººita½ dhammaratana½ tividhena bh±jesi. Bhav±na½ antakaroti k±mabhav±d²na½ navanna½ bhav±na½ pariccheda½ pariyanta½ parivaµuma½ k±rako. Bh±vitak±yoti va¹¹hitak±yo. Tath± itaresupi. Bhaj²ti sevi. Araññavanapatth±n²ti g±massa v± nagarassa v± indakh²lato bahi arañña½. Vanapatth±ni manuss³pac±r±tikkant±ni vanasaº¹±ni. Pant±n²ti yattha manuss± na kasanti na vapanti d³r±ni sen±san±ni. Keci pana “vanapatt±n²ti yasm± yattha byaggh±dayo atthi, ta½ vana½ te p±layanti rakkhanti, tasm± tehi rakkhitatt± vanapatt±n²”ti vadanti. Sen±san±n²ti seti ceva ±sati ca etth±ti sen±san±ni. Appasadd±n²ti vacanasaddena appasadd±ni. Appanigghos±n²ti g±managaranigghosasaddena appanigghos±ni. Vijanav±t±n²ti antosañcaraºajanassa sar²rav±tena virahit±ni. “Vijanav±d±n²”tipi p±µho, “antojanav±dena virahit±n²”ti attho. “Vijanap±t±n²”tipi p±µho, “janasañc±ravirahit±n²”ti attho. Manussar±hasseyyak±n²ti manuss±na½ rahassakaraºaµµh±n±ni. Paµisall±nas±rupp±n²ti vivek±nur³p±ni. Bh±g² v±ti “bh±go c²var±dikoµµh±so assa atth²”ti bh±g². “Paµil±bhavasena attharas±dibh±go assa atth²”ti bh±g². Attharasass±ti hetuphalasampattisaªkh±tassa attharasassa. Dhammarasass±ti hetusampattisaªkh±tassa dhammarasassa. Vuttañheta½ “hetuphale ñ±ºa½ atthapaµisambhid±, hetumhi ñ±ºa½ dhammapaµisambhid±”ti (vibha. 720). Vimuttirasass±ti phalasampattisaªkh±tassa vimuttirasassa. Vuttampi ceta½ “kiccasampatti-atthena, raso n±ma pavuccat²”ti (paµi. ma. aµµha. 1.1.2 m±tik±vaººan±; visuddhi. 1.8).
Catunna½ jh±n±nanti paµhamajjh±n±d²na½ catunna½ jh±n±na½. Catunna½ appamaññ±nanti mett±d²na½ pharaºappam±ºavirahit±na½ catunna½ brahmavih±r±na½. Catunna½ ar³pasam±patt²nanti ±k±s±nañc±yatan±d²na½ catunna½ ar³pajjh±n±na½. Aµµhanna½ vimokkh±nanti “r³p² r³p±ni passat²”ti-±din± (dha. sa. 248) nayena vutt±na½ ±rammaºavimutt±na½ aµµhanna½ vimokkh±na½. Abhibh±yatan±nanti ettha abhibh³t±ni ±yatan±ni etesa½ jh±n±nanti abhibh±yatan±ni, jh±n±ni. ¾yatan±n²ti adhiµµh±naµµhena ±yatanasaªkh±t±ni kasiº±rammaº±ni. ѱºuttariko hi puggalo visadañ±ºoti ki½ ettha ±rammaºe sam±pajjitabba½, na mayi cittekaggat±karaºe bh±ro atth²ti t±ni ±rammaº±ni abhibhavitv± sam±pajjati. Saha nimittupp±denevettha appana½ nibbattet²ti attho. Eva½ upp±dit±ni jh±n±ni abhibh±yatan±n²ti vuccanti, tesa½ aµµhanna½ abhibh±yatan±na½. Navanna½ anupubbavih±rasam±patt²nanti pubba½ pubba½ anu anupubba½, anupubba½ viharitabbato sam±pajjitabbato anupubbavih±rasam±patti, anupaµip±µiy± sam±pajjitabb±ti attho, t±sa½ navanna½ anupubbavih±rasam±patt²na½. Dasanna½ saññ±bh±van±nanti girim±nandasutte (a. ni. 10.60) ±gat±na½ aniccasaññ±d²na½ dasanna½ saññ±bh±van±na½. Dasanna½ kasiºasam±patt²nanti sakalaµµhena kasiºasaªkh±t±na½ pathav²kasiºajjh±n±d²na½ dasanna½ jh±n±na½. ¾n±p±nassatisam±dhiss±ti ±n±p±nassatisampayuttasam±dhissa Asubhasam±pattiy±ti asubhajjh±nasam±pattiy±. Dasanna½ tath±gatabal±nanti dasabalabal±na½ dasanna½. Catunna½ ves±rajj±nanti vis±radabh±v±na½ catunna½ ves±rajj±na½. Catunna½ paµisambhid±nanti paµisambhid±ñ±º±na½ catunna½. Channa½ abhiññ±º±nanti iddhividh±d²na½ channa½ abhiññ±º±na½. Channa½ buddhadhamm±nanti “sabba½ k±yakamma½ ñ±º±nuparivatt²”ti-±din± (c³¼ani. moghar±jam±ºavapucch±niddesa 85; netti. 15) nayena upari ±gat±na½ channa½ buddhadhamm±na½. Tattha c²var±dayo bh±gyasampattivasena vutt±. Attharasatiko paµivedhavasena vutto. Adhis²latiko paµipattivasena. Jh±nattiko r³p±r³pajjh±navasena. Vimokkhattiko sam±pattivasena. Saññ±catukko upac±rappan±vasena. Satipaµµh±n±dayo sattati½sabodhipakkhiyadhammavasena. Tath±gatabal±nanti-±dayo ±veºikadhammavasena vutt±ti veditabb±. Ito para½ bhagav±ti neta½ n±manti-±di “atthamanugat± aya½ paññatt²”ti ñ±panattha½ vutta½. Tattha samaº± pabbajjupagat±. Br±hmaº± bhov±dino samitap±pab±hitap±p± v±. Devat± sakk±dayo brahm±no ca. Vimokkhantikanti vimokkho arahattamaggo, vimokkhassa anto arahattaphala½, tasmi½ vimokkhante bhava½ vimokkhantika½ n±ma½. Sabbaññubh±vo hi arahattamaggena sijjhati, arahattaphal±dhigamena siddho hoti. Tasm± sabbaññubh±vo vimokkhante bhavo hoti. Ta½ nemittikampi n±ma½ vimokkhante bhava½ n±ma hoti. Tena vutta½– “vimokkhantikameta½ buddh±na½ bhagavant±nan”ti. Bodhiy± m³le saha sabbaññutaññ±ºassa paµil±bh±ti mah±bodhirukkham³le yath±vuttakkhaºe sabbaññutaññ±ºassa paµil±bhena saha. Sacchik± paññatt²ti arahattaphalasacchikiriy±ya sabbadhammasacchikiriy±ya v± j±t± paññatti. Yadida½ bhagav±ti y± aya½ bhagav±ti paññatti. Dv²hi k±raºeh²ti dv²hi koµµh±sehi. Pariyattis±sananti tepiµaka½ buddhavacana½. Paµipatt²ti paµipajjati et±y±ti paµipatti. Ya½ tassa pariy±puµanti tena puggalena ya½ pariy±puµa½ sajjh±yita½ karaºatthe s±mivacana½. “Pariy±puµµan”tipi p±µho. Suttanti ubhatovibhaªganiddesakhandhakapariv±r±, suttanip±te maªgalasutta- (khu. p±. 5.1 ±dayo; su. ni. 261 ±dayo) ratanasutta- (khu. p±. 6.1 ±dayo) tuvaµakasutt±ni (su. ni. 921 ±dayo), aññampi ca suttan±maka½ tath±gatavacana½ suttanti veditabba½. Geyyanti sabbampi sag±thaka½ sutta½ geyyanti veditabba½, visesena sa½yuttake sakalopi sag±th±vaggo. Veyy±karaºanti sakala½ abhidhammapiµaka½ nigg±thaka½ sutta½, yañca aññampi aµµhahi aªgehi asaªgahita½ buddhavacana½ ta½ “veyy±karaºan”ti veditabba½. G±th±ti dhammapada½, therag±th±, ther²g±th±, suttanip±te nosuttan±mik± suddhikag±th± ca “g±th±”ti veditabb±. Ud±nanti somanassañ±ºamayikag±th±paµisa½yutt± dve-as²ti suttant± “ud±nan”ti veditabba½. Itivuttakanti “vuttañheta½ bhagavat±”ti-±dinayappavatt± (itivu. 1 ±dayo) dasuttarasatasuttant± “itivuttakan”ti veditabba½. J±takanti apaººakaj±tak±d²ni (j±. 1.1.1) paºº±s±dhik±ni pañcaj±takasat±ni “j±takan”ti veditabba½. Abbhutadhammanti “catt±rome bhikkhave, acchariy± abbhutadhamm± ±nande”ti-±dinayappavatt± (d². ni. 2.209; a. ni. 4.129) sabbepi acchariya-abbhutadhammapaµisa½yutt± suttant± “abbhutadhamman”ti veditabba½. Vedallanti c³¼avedalla- (ma. ni. 1.460 ±dayo) mah±vedalla- (ma. ni. 1.449 ±dayo) samm±diµµhi- (ma. ni. 1.89 ±dayo) sakkapañha- (d². ni. 2.344 ±dayo) saªkh±rabh±janiyamah±puººamasutt±dayo (ma. ni. 3.85 ±dayo) sabbepi vedañca tuµµhiñca laddh± laddh± pucchitasuttant± “vedallan”ti veditabba½. Ida½ pariyattis±sananti ida½ vuttappak±ra½ tepiµaka½ buddhavacana½ pariy±puºitabbaµµhena pariyatti, anus±sanaµµhena s±sananti katv± pariyattis±sana½. Tampi mussat²ti tampi pariyattis±sana½ nassati. Sammussat²ti ±dito nassati. Parib±hiro hot²ti parammukho hoti. Katama½ paµipattis±sananti lokuttaradhammato pubbabh±go tadattha½ paµipajj²yat²ti paµipatti. S±s²yanti ettha veneyy±ti s±sana½. Samm±paµipad±ti-±dayo vuttanay± eva. P±ºampi hanat²ti j²vitindriyampi gh±teti. Adinnampi ±diyat²ti parapariggahitampi vatthu½ gaºh±ti. Sandhimpi chindat²ti gharasandhimpi chindati. Nillopampi harat²ti g±me paharitv± mah±vilopampi karoti. Ek±g±rikampi karot²ti paºº±samattehipi saµµhimattehipi pariv±retv± j²vagg±ha½ gahetv±pi dhana½ ±har±peti. Paripanthepi tiµµhat²ti panthad³hanakamma½ karoti. Parad±rampi gacchat²ti parad±resu c±ritta½ ±pajjati. Mus±pi bhaºat²ti atthabhañjanaka½ mus±pi vadati. Anariyadhammoti anariyasabh±vo. 51. Eko pubbe caritv±n±ti pabbajj±saªkh±tena v± gaº±vavassaggaµµhena v± pubbe loke viharitv±. Y±na½ bhanta½va ta½ loke, h²nam±hu puthujjananti ta½ vibbhantaka½ puggala½ yath± hatthiy±n±diy±na½ adanta½ visamampi ±rohati, ±rohanakampi bhañjati, pap±tepi papatati, eva½ k±yaduccarit±divisam±rohanena niray±d²su, atthabhañjanena j±tipap±t±d²su papatanena ca y±na½ bhanta½va h²na½ puthujjanañca ±h³ti. Pabbajj±saªkh±tena v±ti pabbajj±koµµh±sena v± “pabbajito samaºo”ti gaºan±ropanena v±. Gaº±vavassaggaµµhena v±ti gaºasaªgaºik±r±mata½ vissajjetv± vassaggaµµhena v±. Eko paµikkamat²ti ekakova g±mato nivattati. Yo nisevat²ti niddesassa uddesapada½. Aparena samayen±ti aññasmi½ k±le aparabh±ge. Buddhanti sabbaññubuddha½. Dhammanti sv±kkh±tat±diguºayutta½ dhamma½. Saªghanti suppaµipannat±diguºayutta½ saªgha½. Sikkhanti adhis²l±disikkhitabba½ sikkha½. Paccakkh±y±ti buddh±di½ paµikkhipitv±. H²n±y±ti h²natth±ya gihibh±v±ya. ¾vattitv±ti nivattitv±. Sevati ekav±ra½ sevati. Nisevati anekavidhena sevati. Sa½sevati all²yitv± sevati. Paµisevati punappuna½ sevati. Bhantanti vibbhanta½. Adantanti dantabh±va½ anupan²ta½. Ak±ritanti susikkhitakiriya½ asikkh±pita½. Avin²tanti na vin²ta½ ±c±rasampattiy± asikkhita½. Uppatha½ gaºh±t²ti vuttappak±ra½ y±na½ adant±tiyutta½ bhanta½ visamamagga½ upeti. Visama½ kh±ºumpi p±s±ºampi abhiruhat²ti visama½ hutv± µhita½ kharakh±ºumpi tath± pabbatap±s±ºampi ±rohati. Y±nampi ±rohanakampi bhañjat²ti vayh±diy±na½ ±rohantassa p±jentassa hatthap±d±dimpi bhindati. Pap±tepi papatat²ti ekatocchinnapabbh±rapap±tepi p±teti. So vibbhantakoti so paµikkantako. Bhantay±napaµibh±goti anavaµµhitay±nasadiso. Uppatha½ gaºh±t²ti kusalakammapathato paµikkamitv± ap±yapathabh³ta½ uppatha½ micch±magga½ upeti. Visama½ k±yakamma½ abhiruhat²ti samassa paµipakkha½ k±yaduccaritasaªkh±ta½ visama½ k±yakamma½ ±rohati. Sesesupi eseva nayo. Niraye att±na½ bhañjat²ti nirass±dasaªkh±te niraye attabh±va½ cuººavicuººa½ karoti. Manussaloke att±na½ bhañjat²ti vividhakammak±raºavasena bhañjati. Devaloke att±na½ bhañjat²ti piyavippayog±didukkhavasena. J±tipap±tampi papatat²ti j±tipap±tepi p±teti. Jar±pap±t±d²supi eseva nayo. Manussaloketi idha adhippetalokameva dasseti.