1. Ratanacaªkamanakaº¹avaººan±

Id±ni pana–
1. “Brahm± ca lok±dhipat² sahampat², katañjal² anadhivara½ ay±catha;
sant²dha satt±pparajakkhaj±tik±, desehi dhamma½ anukampima½ pajan”ti.–

¾dinayappavattassa abbhantaranid±nassa atthavaººan± hoti.

Ettha “eka½ samaya½ bhagav± r±jagahe viharati ve¼uvane kalandakaniv±pe”ti-±disuttantesu viya– “eka½ samaya½ bhagav± sakkesu viharati kapilavatthusmi½ nigrodh±r±me. Atha kho ±yasm± s±riputto yena bhagav± tenupasaªkami; upasaªkamitv± bhagavanta½ buddhava½sa½ apucch²”ti evam±din± nayena nid±na½ avatv± kasm± “brahm± ca lok±dhipat² sahampat², katañjal² anadhivara½ ay±cath±”ti-±din± nayena nid±na½ vuttanti? Vuccate– bhagavato sabbadhammadesan±k±raºabh³t±ya brahmuno dhammadesan±y±can±ya sandassanattha½ vuttanti.
“Kad±ya½ dhammadesanattha½, ajjhiµµho brahmun± jino;
kad± kattha ca ken±ya½, g±th± hi samud²rit±”ti.
Vuccate buddhabh³tassa pana bhagavato aµµhame satt±he satth± dhammadesanatth±ya brahmun± ajjhiµµho ±y±cito. Tatr±ya½ anupubbikath±– mah±puriso kira kat±bhin²h±ro mah±bhinikkhamanadivase vivaµap±kaµab²bhacchasayan±sanaceµik± n±µakitthiyo disv± at²va sa½viggahadayo paµekades±vacchanna½ channa½ ±mantetv±– “arinaravaramanthaka½ kaº¹aka½ n±ma turaªgavaram±har±”ti kaº¹aka½ ±har±petv± channasah±yo varaturaªgam±ruyha nagaradv±re adhivatth±ya devat±ya nagaradv±re vivaµe nagarato nikkhamitv± t²ºi rajj±ni tena ratt±vasesena atikkamitv± anomasatto anom±ya n±ma nadiy± t²re µhatv± channamevam±ha “channa, tva½ mama im±ni aññehi as±dh±raº±ni ±bharaº±ni kaº¹akañca varaturaªgam±d±ya kapilapura½ gacch±h²”ti channa½ vissajjetv± asitoragan²luppalasadisen±sin± sakesamakuµa½ chinditv± ±k±se ukkhipitv± devadattiya½ pattac²vara½ gahetv± sayameva pabbajitv± anupubbena c±rika½ caram±no anilabalasamuddhutataraªgabhaªga½ asaªga½ gaªga½ nadi½ uttaritv± maºigaºara½sij±lavijjotitar±jagaha½ r±jagaha½ n±ma nagara½ pavisitv± tattha issariyamadamatta½ jana½ parih±sento viya ca uddhatavesassa janassa lajjamupp±dayam±no viya ca vayakant²hi n±garajanahaday±ni attani bandhanto viya ca dvati½savaramah±purisalakkhaºavir±jit±ya r³pasiriy± sabbajananayan±ni vilumpam±no viya ca r³p²p±dasañcaro puññasañcayo viya ca pabbato viya ca gamanena nissaªgo santindriyo santam±naso yugamatta½ pekkham±no r±jagaha½ piº¹±ya caritv± y±panamatta½ bhatta½ gahetv± nagarato nikkhamitv± paº¹avapabbatapasse ch±y³dakasampanne sucibh³mibh±ge paramaramaº²ye pavivitte ok±se nis²ditv± paµisaªkh±nabalena missakabhatta½ paribhuñjitv± paº¹avagir±nus±rena bimbis±rena magadhamah±r±jena mah±purisassa santika½ gantv± n±magotta½ pucchitv± tena pamuditahadayena “mama rajjabh±ga½ gaºh±h²”ti rajjena nimantiyam±no– “ala½, mah±r±ja, na mayha½ rajjenattho aha½ rajja½ pah±ya lokahitatth±ya padh±namanuyuñjitv± loke vivaµacchado buddho bhaviss±m²ti nikkhanto”ti vatv± tena ca “buddho hutv± sabbapaµhama½ mama vijita½ osareyy±th±”ti vutto ‘s±dh³’ti tassa paµiñña½ datv± ±¼±rañca udakañca upasaªkamitv± tesa½ dhammadesan±ya s±ra½ avindanto tato pakkamitv± uruvel±ya½ chabbass±ni dukkarak±rika½ karontopi amata½ adhigantu½ asakkonto o¼±rik±h±rapaµisevanena sar²ra½ santappesi.
Tad± pana uruvel±ya½ sen±nigame sen±nigamakuµumbikassa dh²t± suj±t± n±ma d±rik± vayappatt± ekasmi½ nigrodharukkhe patthanamak±si– “sac±ha½ samaj±tika½ kulaghara½ gantv± paµhamagabbhe putta½ labhiss±mi, balikamma½ kariss±m²”ti. Tass± s± patthan± samijjhi. S± ves±khapuººamadivase “ajja balikamma½ kariss±m²”ti p±tova p±y±sa½ an±y±sa½ paramamadhura½ sampaµip±desi. Bodhisattopi tadaheva katasar²rapaµijaggano bhikkh±c±rak±la½ ±gamayam±no p±tova gantv± tasmi½ nigrodharukkham³le nis²di. Atha kho puºº± n±ma d±s² tass± dh±t² rukkham³lasodhanatth±ya gat± bodhisatta½ p±c²nalokadh±tu½ olokayam±na½ nisinna½ sañjh±ppabh±nurañjitavarakanakagirisikharasadisasar²rasobha½ timiranikaranidh±nakara½ kamalavanavikasanakara½ ghanavivaramupagata½ divasakaramiva taruvaramupagata½ munidivasakaramaddasa. Sar²rato cassa nikkhant±hi pabh±hi sakalañca ta½ rukkha½ suvaººavaººa½ disv± tass± etadahosi– “ajja amh±ka½ devat± rukkhato oruyha sahattheneva bali½ paµiggahetuk±m± hutv± nisinn±”ti. S± vegena gantv± suj±t±ya etamattha½ ±rocesi.
Tato suj±t± sañj±tasaddh± hutv± sabb±laªk±rena alaªkaritv± satasahassagghanika½ suvaººap±ti½ paramamadhurassa madhup±y±sassa p³retv± apar±ya suvaººap±tiy± pidahitv± s²sen±d±ya nigrodharukkh±bhimukh² agam±si. S± gacchant² d³ratova ta½ bodhisatta½ rukkhadevatamiva sakala½ ta½ rukkha½ sar²rappabh±ya suvaººavaººa½ katv± puññasañcayamiva r³pavanta½ nisinna½ disv± p²tisomanassaj±t± suj±t± “rukkhadevat±”ti saññ±ya diµµhaµµh±nato paµµh±ya onatonat± gantv± s²sato ta½ suvaººap±ti½ ot±retv± mah±sattassa hatthe µhapetv± pañcapatiµµhitena vanditv±– “yath± mama manoratho nipphanno, eva½ tumh±kampi nipphajjat³”ti vatv± pakk±mi.
Atha kho bodhisattopi suvaººap±ti½ gahetv± nerañjar±ya nadiy± t²ra½ gantv± suppatiµµhitassa n±ma titthassa t²re suvaººap±ti½ µhapetv± nhatv± paccuttaritv± ek³napaññ±sapiº¹e karonto ta½ p±y±sa½ paribhuñjitv±– “sac±ha½ ajja buddho bhaviss±mi, aya½ suvaººap±ti paµisota½ gacchat³”ti khipi. S± p±ti paµisota½ gantv± k±¼assa n±ma n±gar±jassa bhavana½ pavisitv± tiººa½ buddh±na½ th±lak±ni ukkhipitv± tesa½ heµµh± aµµh±si.
Mah±satto tattheva vanasaº¹e div±vih±ra½ v²tin±metv± s±yanhasamaye sotthiyena n±ma tiºah±rakena mah±purisassa ±k±ra½ ñatv± dinn± aµµha tiºamuµµhiyo gahetv± bodhimaº¹am±ruyha dakkhiºadis±bh±ge aµµh±si. So pana padeso paduminipatte udakabindu viya akampittha. Mah±puriso– “aya½ padeso mama guºa½ dh±retu½ asamattho”ti pacchimadis±bh±gamagam±si. Sopi tatheva kampittha. Puna uttaradis±bh±gamagam±si. Sopi tatheva kampittha. Puna puratthimadis±bh±gamagam±si. Tattha pallaªkappam±ºaµµh±na½ niccala½ ahosi. Mah±puriso– “ida½ µh±na½ kilesaviddha½sanaµµh±nan”ti sanniµµh±na½ katv± t±ni tiº±ni agge gahetv± c±lesi. T±ni t³likaggena paricchinn±ni viya ahesu½. Bodhisatto– “bodhi½ apatv±va ima½ pallaªka½ na bhindiss±m²”ti caturaªgav²riya½ adhiµµhahitv± pallaªka½ ±bhujitv± bodhikkhandha½ piµµhito katv± puratth±bhimukho nis²di.
Taªkhaºaññeva sabbalok±bhih±ro m±ro b±husahassa½ m±petv± diya¹¹hayojanasatika½ himagirisikharasadisa½ girimekhala½ n±ma arivarav±raºa½ varav±raºa½ abhiruyha navayojanikena dhanu-asipharasusarasattisabalen±tibahalena m±rabalena samparivuto samant± pabbato viya ajjhottharanto mah±sapatta½ viya mah±satta½ samup±gami. Mah±puriso s³riye dharanteyeva atitum³la½ m±rabala½ vidhamitv± vikasitajayasumanakusumasadisassa c²varassa upari patam±nehi rattapav±laªkurasadisaruciradassanehi bodhirukkhaªkurehi p²tiy± viya p³jiyam±no eva paµhamay±me pubbeniv±s±nussatiñ±ºa½ labhitv± majjhimay±me dibbacakkhuñ±ºa½ visodhetv± pacchimay±me paµiccasamupp±de ñ±ºa½ ot±retv± vaµµavivaµµa½ sammasanto aruºodaye buddho hutv±–
“Anekaj±tisa½s±ra½, sandh±vissa½ anibbisa½;
gahak±ra½ gavesanto, dukkh± j±ti punappuna½.
“Gahak±raka diµµhosi, puna geha½ na k±hasi;
sabb± te ph±suk± bhagg±, gahak³µa½ visaªkhata½;
visaªkh±ragata½ citta½, taºh±na½ khayamajjhag±”ti. (Dha. pa. 153-154)–

Ima½ ud±na½ ud±netv± satt±ha½ vimuttisukhapaµisevanena v²tin±metv± aµµhame divase sam±pattito vuµµh±ya devat±na½ kaªkha½ ñatv± t±sa½ kaªkh±vidhamanattha½ ±k±se uppatitv± yamakap±µih±riya½ dassetv± t±sa½ kaªkha½ vidhamitv± pallaªkato ²saka½ p±c²nanissite uttaradis±bh±ge µhatv±– “imasmi½ vata me pallaªke sabbaññutaññ±ºa½ paµividdhan”ti catt±ri asaªkhyeyy±ni kappasatasahassañca p³rit±na½ p±ram²na½ phal±dhigamaµµh±na½ pallaªkañceva bodhirukkhañca animisehi akkh²hi olokayam±no satt±ha½ v²tin±mesi, ta½ µh±na½ animisacetiya½ n±ma j±ta½.

Atha pallaªkassa ca µhitaµµh±nassa ca antare puratthimapacchimato ±yate ratanacaªkame caªkamanto satt±ha½ v²tin±mesi, ta½ µh±na½ ratanacaªkamacetiya½ n±ma j±ta½. Tato pacchimadis±bh±ge devat± ratanaghara½ n±ma m±pesu½, tattha pallaªkena nis²ditv± abhidhammapiµaka½ visesato cettha anantanayasamantapaµµh±na½ vicinanto satt±ha½ v²tin±mesi. Ta½ µh±na½ ratanagharacetiya½ n±ma j±ta½. Eva½ bodhisam²peyeva catt±ri satt±h±ni v²tin±metv± pañcame satt±he bodhirukkham³l± yena ajap±lanigrodho tenupasaªkami; tatth±pi dhamma½ vicinantoyeva vimuttisukhañca paµisa½vedento ajap±lanigrodhe satt±ha½ v²tin±mesi.
Eva½ apara½ satt±ha½ mucalinde nis²di. Tassa nisinnamattasseva bhagavato sakalacakkav±¼agabbha½ p³rento mah±-ak±lamegho udap±di. Tasmi½ pana uppanne mucalindo n±gar±j± cintesi– “aya½ mah±megho satthari mayha½ bhavana½ paviµµhamatte uppanno v±s±g±ramassa laddhu½ vaµµat²”ti. So sattaratanamaya½ devavim±nasadisa½ dibbavim±na½ nimminitu½ samatthopi eva½ kate– “na mayha½ mahapphala½ bhavissati, dasabalassa k±yaveyy±vacca½ kariss±m²”ti atimahanta½ attabh±va½ katv± satth±ra½ sattakkhattu½ bhogehi parikkhipitv± upari mahanta½ phaºa½ katv± aµµh±si. Atha bhagav± parikkhepassa antova mahati ok±se sabbaratanamaye paccagghapallaªke upari viniggalantavividhasurabhikusumad±mavit±ne vividhasurabhigandhav±site gandhakuµiya½ viharanto viya vih±si. Eva½ bhagav± ta½ satt±ha½ tattha v²tin±metv± tato apara½ satt±ha½ r±j±yatane nis²di. Tatth±pi vimuttisukhapaµisa½vediyeva. Ett±vat± sattasatt±h±ni paripuºº±ni ahesu½. Etthantare bhagav± jh±nasukhena phalasukhena ca v²tin±mesi.
Athassa sattasatt±h±tikkame– “mukha½ dhoviss±m²”ti citta½ uppajji. Sakko dev±namindo agadahar²taka½ ±haritv± ad±si. Athassa sakko n±galat±dantakaµµhañca mukhadhovana-udakañca ad±si. Tato bhagav± dantakaµµha½ kh±ditv± anotattadahodakena mukha½ dhovitv± r±j±yatanam³le nis²di. Tasmi½ samaye cat³hi lokap±lehi upan²te paccagghe selamaye patte tapussabhallik±na½ v±ºij±na½ manthañca madhupiº¹ikañca paµiggahetv± paribhuñjitv± pacc±gantv± ajap±lanigrodharukkham³le nis²di. Athassa tattha nisinnamattasseva attan± adhigatassa dhammassa gambh²rabh±va½ paccavekkhantassa sabbabuddh±na½ ±ciººo– “adhigato kho my±ya½ dhammo gambh²ro duddaso duranubodho santo paº²to atakk±vacaro nipuºo paº¹itavedan²yo”ti (ma. ni. 2.281; sa½. ni. 1.172; mah±va. 7) paresa½ dhamma½ adesetuk±mat±k±rappatto parivitakko udap±di.