Yo pana puthujjano ch±tabhay±d²su ganthadharesu ekasmi½ µh±ne vasitu½ asakkontesu saya½ bhikkh±c±rena akilamam±no atimadhura½ buddhavacana½ m± nassatu, tanti½ dh±ress±mi, va½sa½ µhapess±mi, paveºi½ p±less±m²ti pariy±puº±ti, tassa pariyatti bhaº¹±g±rikapariyatti hoti, na hot²ti? Na hoti. Kasm±? Na attano µh±ne µhatv± pariy±putatt±. Puthujjanassa hi pariyatti n±ma alagadd± v± hoti nittharaº± v±, sattanna½ sekkh±na½ nittharaº±va, kh²º±savassa bhaº¹±g±rikapariyattiyeva. Imasmi½ pana µh±ne nittharaºapariyatti adhippet±.
Nijjh±na½ khamant²ti s²l±d²na½ ±gataµµh±nesu idha s²la½ kathita½, idha sam±dhi, idha vipassan±, idha maggo, idha phala½, idha vaµµa½, idha vivaµµanti ±p±tha½ ±gacchanti. Tañcassa attha½ anubhont²ti yesa½ maggaphal±na½ atth±ya pariy±puºanti. Suggahitapariyatti½ niss±ya magga½ bh±vetv± phala½ sacchikaront± tañcassa dhammassa attha½ anubhavanti. Parav±de up±rambha½ ±ropetu½ sakkont±pi sakav±de ±ropita½ dosa½ icchiticchitaµµh±na½ gahetv± mocetu½ sakkont±pi anubhontiyeva. D²gharatta½ hit±ya sukh±ya sa½vattant²ti s²l±d²na½ ±gataµµh±ne s²l±d²ni p³rent±nampi, paresa½ v±de sahadhammena up±rambha½ ±ropent±nampi, sakav±dato dosa½ harant±nampi, arahatta½ patv± parisamajjhe dhamma½ desetv± dhammadesan±ya pasannehi upan²te catt±ro paccaye paribhuñjant±nampi d²gharatta½ hit±ya sukh±ya sa½vattanti.
Eva½ suggahite buddhavacane ±nisa½sa½ dassetv± id±ni tattheva niyojento tasm± tiha, bhikkhaveti-±dim±ha. Tattha tasm±ti yasm± duggahitapariyatti duggahita-alagaddo viya d²gharatta½ ahit±ya dukkh±ya sa½vattati, suggahitapariyatti suggahita-alagaddo viya d²gharatta½ hit±ya sukh±ya sa½vattati, tasm±ti attho. Tath± na½ dh±reyy±th±ti tatheva na½ dh±reyy±tha, teneva atthena gaºheyy±tha. Ye v± pan±ssu viyatt± bhikkh³ti ye v± pana aññe s±riputtamoggall±namah±kassapamah±kacc±n±dik± byatt± paº¹it± bhikkh³ assu, te pucchitabb±. Ariµµhena viya pana mama s±sane na kalala½ v± kacavara½ v± pakkhipitabba½.
240. Kull³pamanti kullasadisa½. Nittharaºatth±y±ti caturoghanittharaºatth±ya. Udakaººavanti yañhi udaka½ gambh²ra½ na puthula½. Puthula½ v± pana na gambh²ra½, na ta½ aººavoti vuccati. Ya½ pana gambh²rañceva puthulañca, ta½ aººavoti vuccati. Tasm± mahanta½ udakaººavanti mahanta½ puthula½ gambh²ra½ udakanti ayamettha attho. S±saªka½ n±ma yattha cor±na½ nivutthok±so dissati. Ýhitok±so, nisinnok±so, nipannok±so dissati. Sappaµibhaya½ n±ma yattha corehi manuss± hat± dissanti, vilutt± dissanti, ±koµit± dissanti. Uttaraset³ti udakaººavassa upari baddho setu. Kulla½ bandhitv±ti kullo n±ma taraºatth±ya kal±pa½ katv± baddho. Pattharitv± baddh± pana padarac±µi-±dayo u¼umpoti vuccanti. Ucc±retv±ti µhapetv±. Kiccak±r²ti pattak±r² yuttak±r², patir³pak±r²ti attho. Dhamm±pi vo pah±tabb±ti ettha dhamm±ti samathavipassan±. Bhagav± hi samathepi chandar±ga½ pajah±pesi, vipassan±yapi. Samathe chandar±ga½ kattha pajah±pesi? “Iti kho, ud±yi, nevasaññ±n±saññ±yatanassapi pah±na½ vad±mi, passasi no tva½, ud±yi, ta½ sa½yojana½ aºu½ v± th³la½ v±, yass±ha½ no pah±na½ vad±m²”ti (ma. ni. 2.156) ettha samathe chandar±ga½ pajah±pesi. “Ima½ ce tumhe, bhikkhave, diµµhi½ eva½ parisuddha½ eva½ pariyod±ta½ na all²yetha na kel±yetha na dhan±yeth±”ti (ma. ni. 1.401) ettha vipassan±ya chandar±ga½ pajah±pesi Idha pana ubhayattha pajah±pento “dhamm±pi vo pah±tabb±, pageva adhamm±”ti ±ha.
Tatr±ya½ adhipp±yo– bhikkhave, aha½ evar³pesu santappaº²tesu dhammesu chandar±gappah±na½ vad±mi, ki½ pana imasmi½ asaddhamme g±madhamme vasaladhamme duµµhulle odakantike, yattha aya½ ariµµho moghapuriso niddosasaññ² pañcasu k±maguºesu chandar±ga½ n±la½ antar±y±y±ti vadati. Ariµµhena viya na tumhehi mayha½ s±sane kalala½ v± kacavara½ v± pakkhipitabbanti eva½ bhagav± imin±pi ov±dena ariµµha½yeva niggaºh±ti.
241. Id±ni yo pañcasu khandhesu tividhagg±havasena aha½ mamanti gaºh±ti, so mayha½ s±sane aya½ ariµµho viya kalala½ kacavara½ pakkhipat²ti dassento chayim±ni, bhikkhaveti-±dim±ha. Tattha diµµhiµµh±n±n²ti diµµhipi diµµhiµµh±na½, diµµhiy± ±rammaºampi diµµhiµµh±na½, diµµhiy± paccayopi. R³pa½ eta½ mam±ti-±d²su eta½ mam±ti taºh±gg±ho. Esohamasm²ti m±nagg±ho. Eso me att±ti diµµhigg±ho. Eva½ r³p±rammaº± taºh±m±nadiµµhiyo kathit± honti. R³pa½ pana att±ti na vattabba½. Vedan±d²supi eseva nayo. Diµµha½ r³p±yatana½, suta½ sadd±yatana½ muta½ gandh±yatana½ ras±yatana½ phoµµhabb±yatana½, tañhi patv± gahetabbato mutanti vutta½. Avases±ni satt±yatan±ni viññ±ta½ n±ma. Pattanti pariyesitv± v± apariyesitv± v± patta½. Pariyesitanti patta½ v± appatta½ v± pariyesita½. Anuvicarita½ manas±ti cittena anusañcarita½. Lokasmiñhi pariyesitv± pattampi atthi, pariyesitv± nopattampi. Apariyesitv± pattampi atthi, apariyesitv± nopattampi. Tattha pariyesitv± patta½ patta½ n±ma. Pariyesitv± nopatta½ pariyesita½ n±ma. Apariyesitv± pattañca, apariyesitv± nopattañca manas±nuvicarita½ n±ma.
Atha v± pariyesitv± pattampi apariyesitv± pattampi pattaµµhena patta½ n±ma. Pariyesitv± nopatta½ pariyesita½ n±ma. Apariyesitv± nopatta½ manas±nuvicarita½ n±ma. Sabba½ v± eta½ manas± anuvicaritatt± manas±nuvicarita½ n±ma. Imin± viññ±º±rammaº± taºh±m±nadiµµhiyo kathit±, desan±vil±sena heµµh± diµµh±di-±rammaºavasena viññ±ºa½ dassita½ Yampi ta½ diµµhiµµh±nanti yampi eta½ so lokoti-±din± nayena pavatta½ diµµhiµµh±na½.
So loko so att±ti y± es± “r³pa½ attato samanupassat²”ti-±din± nayena pavatt± diµµhi loko ca att± c±ti gaºh±ti, ta½ sandh±ya vutta½. So pecca bhaviss±m²ti so aha½ paraloka½ gantv± nicco bhaviss±mi, dhuvo sassato avipariº±madhammo bhaviss±mi, sinerumah±pathav²mah±samudd±d²hi sassat²hi sama½ tatheva µhass±mi. Tampi eta½ mam±ti tampi dassana½ eta½ mama, esohamasmi, eso me att±ti samanupassati. Imin± diµµh±rammaº± taºh±m±nadiµµhiyo kathit±. Vipassan±ya paµivipassan±k±le viya pacchimadiµµhiy± purimadiµµhiggahaºak±le eva½ hoti.
Sukkapakkhe r³pa½ neta½ mam±ti r³pe taºh±m±nadiµµhigg±h± paµikkhitt±. Vedan±d²supi eseva nayo. Samanupassat²ti imassa pana padassa taºh±samanupassan± m±nasamanupassan± diµµhisamanupassan± ñ±ºasamanupassan±ti catasso samanupassan±ti attho. T± kaºhapakkhe tissanna½ samanupassan±na½, sukkapakkhe ñ±ºasamanupassan±ya vasena veditabb±. Asati na paritassat²ti avijjam±ne bhayaparitassan±ya taºh±paritassan±ya v± na paritassati. Imin± bhagav± ajjhattakkhandhavin±se aparitassam±na½ kh²º±sava½ dassento desana½ matthaka½ p±pesi.
242. Eva½ vutte aññataro bhikkh³ti eva½ bhagavat± vutte aññataro anusandhikusalo bhikkhu– “bhagavat± ajjhattakkhandhavin±se aparitassanta½ kh²º±sava½ dassetv± desan± niµµh±pit±, ajjhatta½ aparitassante kho pana sati ajjhatta½ paritassakena bahiddh± parikkh±ravin±se paritassakena aparitassakena c±pi bhavitabba½. Iti imehi cat³hi k±raºehi aya½ pañho pucchitabbo”ti cintetv± eka½sa½ c²vara½ katv± añjali½ paggayha bhagavanta½ etadavoca. Bahiddh± asat²ti bahiddh± parikkh±ravin±se. Ahu vata meti ahosi vata me bhaddaka½ y±na½ v±hana½ hirañña½ suvaººanti attho. Ta½ vata me natth²ti ta½ vata id±ni mayha½ natthi, r±j³hi v± corehi v± haµa½, aggin± v± da¹¹ha½, udakena v± vu¼ha½, paribhogena v± jiººa½. Siy± vata meti bhaveyya vata mayha½ y±na½ v±hana½ hirañña½ suvaººa½ s±li v²hi yavo godhumo. Ta½ vat±ha½ na labh±m²ti tamaha½ alabham±no tadanucchavika½ kamma½ akatv± nisinnatt± id±ni na labh±m²ti socati, aya½ ag±riyasocan±, anag±riyassa pattac²var±d²na½ vasena veditabb±.
Aparitassan±v±re na eva½ hot²ti yehi kilesehi eva½ bhaveyya, tesa½ pah²natt± na eva½ hoti. Diµµhiµµh±n±dhiµµh±napariyuµµh±n±bhinives±nusay±nanti diµµh²nañca diµµhiµµh±n±nañca diµµh±dhiµµh±n±nañca diµµhipariyuµµh±n±nañca abhinives±nusay±nañca. Sabbasaªkh±rasamath±y±ti nibb±natth±ya. Nibb±nañhi ±gamma sabbasaªkh±r±-iñjit±ni, sabbasaªkh±racalan±ni sabbasaªkh±ravipphandit±ni sammanti v³pasammanti, tasm± ta½, “sabbasaªkh±rasamatho”ti vuccati. Tadeva ca ±gamma khandh³padhi kiles³padhi abhisaªkh±r³padhi, pañcak±maguº³padh²ti ime upadhayo paµinissajjiyanti, taºh± kh²yati virajjati nirujjhati, tasm± ta½, “sabb³padhipaµinissaggo taºh±kkhayo vir±go nirodho”ti vuccati. Nibb±n±y±ti aya½ panassa sar³paniddeso, iti sabbeheva imehi padehi nibb±nassa sacchikiriyatth±ya dhamma½ desentass±ti ayamattho d²pito. Tasseva½ hot²ti tassa diµµhigatikassa ucchijjiss±mi n±massu, vinassiss±mi n±massu, n±ssu n±ma bhaviss±m²ti eva½ hoti. Diµµhigatikassa hi tilakkhaºa½ ±ropetv± suññat±paµisa½yutta½ katv± desiyam±na½ dhamma½ suºantassa t±so uppajjati. Vuttañheta½– “t±so heso, bhikkhave, asutavato puthujjanassa no cassa½, no ca me siy±”ti (sa½. ni. 3.55).
243. Ett±vat± bahiddh±parikkh±ravin±se tassanakassa ca notassanakassa ca ajjhattakkhandhavin±se tassanakassa ca notassanakassa c±ti imesa½ vasena catukkoµik± suññat± kathit±. Id±ni bahiddh± parikkh±ra½ pariggaha½ n±ma katv±, v²sativatthuka½ sakk±yadiµµhi½ attav±dup±d±na½ n±ma katv±, sakk±yadiµµhipamukh± dv±saµµhi diµµhiyo diµµhinissaya½ n±ma katv± tikoµika½ suññata½ dassetu½ ta½, bhikkhave, pariggahanti-±dim±ha. Tattha pariggahanti bahiddh± parikkh±ra½. Pariggaºheyy±th±ti yath± viññ³ manusso pariggaºheyya Ahampi kho ta½, bhikkhaveti, bhikkhave, tumhepi na passatha, ahampi na pass±mi, iti evar³po pariggaho natth²ti dasseti. Eva½ sabbattha attho veditabbo.
244. Eva½ tikoµika½ suññata½ dassetv± id±ni ajjhattakkhandhe att±ti bahiddh± parikkh±re attaniyanti katv± dvikoµika½ dassento attani v±, bhikkhave, sat²ti-±dim±ha Tattha aya½ saªkhepattho, bhikkhave, attani v± sati ida½ me parikkh±raj±ta½ attaniyanti assa, attaniyeva v± parikkh±re sati aya½ me att± imassa parikkh±rassa s±m²ti, eva½ ahanti. Sati mam±ti, mam±ti sati ahanti yutta½ bhaveyya. Saccatoti bh³tato, thetatoti tathato thirato v±.
Id±ni ime pañcakkhandhe anicca½ dukkha½ anatt±ti eva½ tiparivaµµavasena aggaºhanto aya½ ariµµho viya mayha½ s±sane kalala½ kacavara½ pakkhipat²ti dassento ta½ ki½ maññatha, bhikkhave, r³pa½ nicca½ v±ti-±dim±ha. Tattha anicca½, bhanteti, bhante, yasm± hutv± na hoti, tasm± anicca½. Upp±davayavattito vipariº±mat±vak±likaniccapaµikkhepaµµhena v±ti cat³hi k±raºehi anicca½. Dukkha½, bhanteti, bhante, paµip²¼an±k±rena dukkha½, sant±padukkhamadukkhavatthukasukhapaµikkhepaµµhena v±ti cat³hi k±raºehi dukkha½. Vipariº±madhammanti bhavasaªkanti-upagamanasabh±va½ pakatibh±vavijahanasabh±va½. Kalla½ nu ta½ samanupassitu½ eta½ mama, esohamasmi, eso me att±ti yutta½ nu kho ta½ imesa½ tiººa½ taºh±m±nadiµµhigg±h±na½ vasena aha½ mam±ti eva½ gahetu½. No heta½, bhanteti imin± te bhikkh³ avasavattan±k±rena r³pa½, bhante, anatt±ti paµij±nanti. Suñña-ass±mika-anissara-attapaµikkhepaµµhena v±ti cat³hi k±raºehi anatt±.